[σκληρό… barock]
ΛΑΟΥΤΟ: ΝΑΙ, ΑΛΛΑ ΠΟΙΟ;
Είναι ένα από τα συχνότερα ερωτήματα που δέχομαι από κιθαριστές που ενδιαφέρονται να προσεγγίσουν κάποιο από τα όργανα "εποχής", όπως συνηθίσαμε να τα λέμε - και είναι ήδη υποψιασμένοι ότι δεν πρόκειται για ένα συγκεκριμένο όργανο, αλλά ολόκληρη οικογένεια. Οι επιλογές είναι όντως πολλές, και καλό είναι να διευκρινιστεί εξαρχής ότι δεν υπάρχει καμμιά εύκολη απάντηση, καμμιά έτοιμη συνταγή. Ο δρόμος που θ' ακολουθήσει ο καθένας εξαρτάται αποκλειστικά από τις προσωπικές του επιθυμίες σχετικά με το ρεπερτόριο, αλλά και τις προθέσεις του σε σχέση με τη μελέτη της κιθάρας. Θα προσπαθήσω λοιπόν να δώσω συνοπτικά τα κυριώτερα χαρακτηριστικά των διαφόρων τύπων οργάνων για να βοηθήσω την επιλογή όσων προβληματίζονται. Η εκμάθηση πάντως της ανάγνωσης ταμπλατούρας πρέπει να θεωρείται αυτονόητη, καθώς όλο το ρεπερτόριο είναι γραμμένο σ' αυτό το σύστημα.
1. Αναγεννησιακό λαούτο
Είναι η συνηθέστερη επιλογή, για διάφορους λόγους: Το κούρδισμά του θεωρείται το συγγενέστερο προς την κιθάρα, το ρεπερτόριο κατά ένα μέρος γνωστό και το όργανο είναι μικρού μεγέθους και άρα προσιτής τιμής. Από τα τρία αυτά στοιχεία σχετικά αληθεύει μόνο το τρίτο, καθώς αφενός υπάρχουν κάποια όργανα της τάξης των 500 € (κατάλληλα μόνο για μια πρώτη γεύση, όμως) και αφετέρου μπορεί κανείς να παραγγείλει χειροποίητο όργανο με περίπου 3.000 €, τιμή λογική σε σχέση με άλλα όργανα της κατηγορίας. Το κούρδισμα (σολ-ρε-λα-φα-ντο-σολ), αντίστοιχο με της κιθάρας με 3η χορδή φα# στο 3ο τάστο, είναι μεν συγγενές - αλλά όχι όσο της θεόρβης, ενώ το ρεπερτόριο του οργάνου είναι τεράστιο και οι κιθαριστές γνωρίζουν πολύ μικρότερο μέρος του απ' όσο νομίζουν!
Τα λαούτα γενικώς χαρακτηρίζονται από ελαφρά κατασκευή και χορδές πολύ χαμηλής τάσης. Αυτό δημιουργεί ένα πρόβλημα όταν προσπαθήσει κανείς να παίξει με νύχια, διότι είναι πολύ δύσκολο να βρει μιά ικανοποιητική ποιότητα ήχου: Οι χορδές αλλά και το καπάκι του οργάνου δεν ανταποκρίνονται στην απότομη ατάκα του νυχιού, ούτε και στη δύναμή της. Απαντούν καλύτερα στο πιο γεμάτο πιάσιμο της ψίχας, που επιπλέον μπορεί να διαχειριστεί πολύ καλύτερα τις διπλές χορδές. Αν λοιπόν κάποιος δεν έχει αποφασίσει να κόψει τα νύχια για να μην εκτραπεί από τη μελέτη της κιθάρας, ας είναι προετοιμασμένος για φτωχό αποτέλεσμα και αρκετά τεχνικά προβλήματα στο δεξί χέρι - το αριστερό έχει μηδαμινές διαφορές.
Βεβαίως, όλα αυτά τα ξεπερνάει κανείς και τα παλεύει, αν θέλει πραγματικά να προσεγγίσει το ρεπερτόριο. Αυτό χωρίζεται σε δύο βασικές κατηγορίες: Πρώτη, το Ιταλικό (και λιγότερο το Γερμανικό / Κεντροευρωπαϊκό) του 16ου αιώνα, βασισμένο στους μεσαιωνικούς τρόπους και την καθαρή αντίστιξη, με σημαντικότερο εκπρόσωπο τον Francesco da Milano, αλλά και πολλούς άλλους, αξιόλογους συνθέτες. Δεύτερη, το Αγγλικό (και Φλαμανδικό) της όψιμης Αναγέννησης ώς και τις αρχές του 17ου αιώνα, με σημαντικότερο εκπρόσωπο τον John Dowland: χαρακτηρίζεται από (σε γενικές γραμμές) πλουσιώτερο άκουσμα και περισσότερο μελωδικές τάσεις.
Ως φορητό και πολυφωνικό όργανο, προσφέρεται και για συνοδεία, κυρίως της φωνής αλλά και λίγο μεγαλύτερων σχημάτων. Υπάρχει μεγάλο ρεπερτόριο πολυφωνικής συνοδείας γραμμένης σε ταμπλατούρα, τόσο Αγγλικό όσο και Γαλλικό (στον 17ο αιώνα), αλλά λειτουργεί και στην αρμονική συνοδεία από αριθμημένο μπάσο (basso continuo).
Από όλες τις μορφές του, η συνηθέστερη (και πληρέστερη) είναι το οκτάχορδο σε σολ. Τα μεγαλύτερα και μικρότερα σε ρε και λα προορίζονται είτε για συνοδεία είτε για μικρά σύνολα λαούτων. Το ρεπερτόριο του 16ου αιώνα αφορά 6χορδο όργανο, οπότε το 8χορδο το καλύπτει (με δύο χορδές ανενεργές). Ένα μέρος του Αγγλικού όψιμου ρεπερτορίου είναι γραμμένο για 10χορδο όργανο, αλλά ο μεγάλος όγκος του ρεπερτορίου που αφορά το 8χορδο δεν παίζεται εκεί εύκολα, οπότε το 10χορδο θεωρείται εξειδικευμένη περίπτωση. Με το ίδιο όργανο καλύπτεται και το Μεσαιωνικό ρεπερτόριο, παρότι το μεσαιωνικό λαούτο είναι πιο κοντά στο ούτι, βαρύτερο και με ισχυρότερη τάση χορδών, αφού παίζεται κυρίως με φτερό και όχι με τα δάχτυλα. Συνολικά το 8χορδο Αναγεννησιακό λαούτο είναι το πλέον διαδεδομένο παλαιό νυκτό στην Ελλάδα, με λίγους επαγγελματίες αλλά και κάποιους μαθητές.
2. Θεόρβη
Το κούρδισμά της, όσον αφορά τις 6 βασικές χορδές (υπάρχουν και άλλες 7 σε διατονική κλίμακα) είναι το κοντινότερο στην κιθάρα: λα-μι-σι-σολ-ρε-λα (σαν να έχει προστεθεί μιά χορδή), ενώ έχει και το πλεονέκτημα να έχει μονές χορδές, οπότε μπορεί εύκολα να παιχτεί και με νύχια - άλλωστε αυτό υπήρχε ως πρακτική και στον 17ο αιώνα. Είναι επομένως το ευκολότερο όλων όσον αφορά την μετάβαση από την κιθάρα, καθώς η τεχνική του δεξιού χεριού είναι πολύ κοντά (όπως και του αριστερού). Ο ήχος της είναι έντονος και βαθύς.
Έχει όμως την ιδιομορφία να έχει τις δύο πρώτες χορδές κουρδισμένες μιά οκτάβα χαμηλότερα, με αποτέλεσμα η ψηλότερη χορδή της να είναι η τρίτη (σι) και επομένως να στερείται έκτασης. Επιπλέον, έχει ιδιαίτερη αίσθηση στα αρπίσματα και τις συγχορδίες, αφού οι νότες δεν ακούγονται με ανιούσα σειρά, εκτός κι αν αντιστραφεί η σειρά των δακτύλων και των χορδών, ενώ στις μελωδίες χρησιμοποιούνται συχνά οι διασταυρώσεις (καμπανέλλες). Όργανο μεγάλου μεγέθους, ιδανικό για συνοδεία αλλά και με αρκετό σολιστικό ρεπερτόριο, κυρίως Ιταλικό στον 17ο αιώνα, χαρακτηριστικό της ελευθεριότητας που κυριαρχούσε στην Ιταλική μουσική της εποχής, και Γαλλικό στο γύρισμα του 18ου, πιο κοντά στο κάπως πιο γνώριμό μας ιδίωμα του ώριμου Μπαρόκ. Εξ όσων γνωρίζω, υπάρχουν στην Ελλάδα 4.
3. Μπαρόκ λαούτο
Το πιο ιδιόμορφο όλων, με κούρδισμα στις 6 βασικές χορδές φα-ρε-λα-φα-ρε-λα, δηλαδή ένα ανοιχτό ρε μινόρε, επομένως καμμία σχέση όσον αφορά τις θέσεις με κανένα άλλο λαούτο ή κιθάρα! Καθαρά σολιστικό όργανο, αφού η ιδιομορφία του κουρδίσματός του αλλά και η σχετικά όψιμη και μικρή περίοδος της ακμής του δεν του επέτρεψαν παρά ελάχιστα να ενταχθεί στα σύνολα ως συνοδευτικό όργανο. Πιο ένρινος ήχος σε σχέση με το Αναγεννησιακό, αλλά και πιο πλούσιος αρμονικά. Εξαιρετικά δύσκολη τεχνική στο δεξί χέρι, με τα νύχια να είναι σχεδόν ανυπέρβλητο εμπόδιο: Οι διπλές χορδές του είναι πάρα πολύ κοντά, ο μεγάλος αριθμός τους επιβάλλει στο χέρι μια αρκετά κάθετη ως προς τις χορδές θέση και η ποιότητα ήχου μοιάζει σχεδόν πολυτέλεια μπροστά στη δυσκολία να "βρίσκει" κανείς τις χορδές...
Η μεγαλύτερη πλάνη των κιθαριστών που επιζητούν ν' ασχοληθούν μαζί του είναι το όνειρο να παίξουν Bach. Τα έργα του μεγάλου συνθέτη αφενός είναι ελάχιστα, αφετέρου τα μισά δεν παίζονται καν στο όργανο χωρίς ειδική μελέτη των συμβιβασμών που πρέπει να γίνουν στο κείμενο! Ο κόπος που πρέπει κάποιος να καταβάλει για να φτάσει να παίξει Bach σ' αυτό το όργανο είναι εντελώς δυσανάλογος με το αποτέλεσμα που θα απολαύσει. Ο Bach έγραφε με το μυαλό στα πλήκτρα και τα συγκεκριμένα έργα δεν αποπνέουν "αυθεντικότητα" γιατί δεν είναι γραμμένα ιδιωματικά για το λαούτο. Φυσικά ο ήχος είναι πιο κοντά στο ύφος της εποχής σε σχέση με αυτόν της κιθάρας, αλλά δεν θα πρέπει να θεωρείται ο Bach πρωταρχικό κίνητρο για ν' ασχοληθεί κανείς με το όργανο.
Το λαούτο αυτό άκμασε στη Γαλλία προς το τέλος του 17ου αιώνα και στη Γερμανία το πρώτο μισό του 18ου. Σημαντικότεροι συνθέτες αφενός οι Γάλλοι David & Ennemond Gaultier και Robert de Visée και αφετέρου οι Γερμανοί Silvius Leopold Weiss και Ernst Gottlieb Baron. Αν θέλει κανείς ν' ασχοληθεί μ' αυτούς και να εμβαθύνει στο στυλ Μπαρόκ, το λαούτο αυτό είναι το όργανο που ζητάει. Στην Ελλάδα γνωρίζω να υπάρχουν 3.
4. Μπαρόκ κιθάρα
Κούρδισμα όπως και της σύγχρονης, αλλά διπλές χορδές και κατά περίπτωση μπάσα με οκτάβα και όχι ταυτοφωνία. Ανάλογα με το ρεπερτόριο, άλλοτε η 5η χορδή δεν έχει την κάτω οκτάβα, οπότε η χαμηλότερη είναι η 4η (ρε), άλλοτε η 3η (σολ) έχει και την επάνω οκτάβα, ψηλότερα επομένως κι απ' την 1η χορδή. Το αποτέλεσμα είναι κάθε είδους διασταυρώσεις. Ο ήχος της είναι ευγενικός αλλά και με λαϊκούς απόηχους, ειδικά στις (αρκετά) πολύπλοκες τεχνικές rasgueado. Ιδιαίτερα προβληματική με τα νύχια, και λόγω διπλών χορδών και λόγω διαφοράς οκτάβας κατά περίπτωση. Υπάρχει όμως το περιθώριο, με υπομονή και επιμονή, να βρει κανείς τον τρόπο να χτυπάει πάντα και τις δύο χορδές οπότε ο καλός ήχος είναι σχετικά εφικτός στόχος. Η μεγάλη απόσταση όμως των χορδών μεταξύ τους αντισταθμίζει την όποια σχετική ευκολία του δεξιού χεριού με αρκετό κόπο στο αριστερό...
Το μικρό της μέγεθος δεν της επιτρέπει δυνατό ήχο, έχει όμως έντονη παρουσία. Το ρεπερτόριό της εκτείνεται από την Ιταλία και την Ισπανία του 17ου αιώνα, με κυριώτερους εκπροσώπους τον Francesco Corbetta και τον Gaspar Sanz, ώς την Γαλλία των αρχών του 18ου (Robert de Visée). Προσφέρεται και για συνοδεία, περισσότερο συγχορδιακής μορφής όμως, αφού στερείται των χαμηλών φθόγγων που θα της επέτρεπαν να παίξει πραγματικό continuo. Στην Ελλάδα υπάρχουν 2.
5. Αρτσιλιούτο
...και όχι "αρχιλαούτο" (!) - η λέξη arciliuto σημαίνει μάλλον "τοξωτό" λαούτο και αφορά ένα όργανο με το κούρδισμα ακριβώς του Αναγεννησιακού, με την προσθήκη μιάς διατονικής οκτάβας ανοιχτών χορδών όπως η θεόρβη, αλλά με όλες τις χορδές διπλές. Στο μεγάλο μέγεθος (αντίσχτοιχο με της θεόρβης) έχει μάλλον περιορισμένο αν και αξιόλογο ρεπερτόριο (κυρίως Ιταλικό, του 17ου αιώνα) και φυσικά είναι ιδανικό για continuo, καθώς συνδυάζει τα χαμηλά μπάσα με δυνατότητες μελωδικού αυτοσχεδιασμού, αφού δεν του λείπουν οι ψηλές νότες. Στο μικρό μέγεθος (λίγο μεγαλύτερο από το Μπαρόκ λαούτο) είναι κατάλληλο για σολιστικό ρόλο, μεταξύ άλλων για τα κοντσέρτα και τις τρίο σονάτες του Vivaldi και άλλων συνθετών του 18ου αιώνα. Απ' όσο ξέρω, στην Ελλάδα δεν έχει κανείς!
6. Αναγεννησιακή κιθάρα
Μικρότερη από την μπαρόκ, 4χορδη και με ρεπερτόριο Ιταλικό και Ισπανικό του 16ου αιώνα, αξιόλογο αλλά και κάπως εξειδικευμένο. Στην Ελλάδα έχω δει μόνο μία.
7. Βιχουέλα
Το αντίστοιχο του λαούτου στην Ισπανία, αν και το σχήμα της παραπέμπει περισσότερο σε κιθάρα. Εξάχορδη, με κούρδισμα σαν της σύγχρονης κιθάρας με 3η χορδή φα#, άκμασε σε μεγάλη ποικιλία μεγεθών και κουρδισμάτων (σε Μι, Φα#, Σολ κλπ.). Αρκετά μεγάλο ρεπερτόριο, τόσο σολιστικό όσο και συνοδευτικό των τραγουδιών, με συνθέτες όπως οι Luis Milán, Alonso Mudarra, Enrique Valderrábano, Luys de Narváez κ.α. Το όργανο είναι μάλλον μικρού μεγέθους, ιδιαίτερα λεπτού και χαμηλόφωνου ήχου, με τα γνωστά προβλήματα ως προς τα νύχια λόγω διπλών χορδών. Στην Ελλάδα υπάρχουν 2.
Άλλα όργανα
Υπάρχουν βεβαίως και άλλα νυκτά διαφόρων μορφών και σχετικά περιορισμένων χρήσεων, όπως το cittern, το colascione ή το orpharion που όμως έχουν από ελάχιστο έως καθόλου σόλο ρεπερτόριο και αφορούν μόνο τα εξειδικευμένα σύνολα. Καθόλου παράξενο που δεν τα έχω συναντήσει στην Ελλάδα ποτέ, ούτε ως ερωτήσεις...
Ελπίζω πως οι πληροφορίες για το ρεπερτόριο και τις τεχνικές ιδιαιτερότητες των οργάνων έλυσαν τις βασικές απορίες των ενδιαφερομένων. Φυσικά, είτε στο δίκτυο είτε σε εξειδικευμένη βιβλιογραφία οργανολογίας - αλλά και στα σχετικά λήμματα του Grove Dictionary υπάρχουν περισσότερες πληροφορίες και εικόνες. Όπως πάντα, είμαι ανοιχτός σε κάθε επιπλέον ερώτηση ή παρατήρηση.
ΑΚΟΥΣΤΕ ΣΤΟ ΤaR-radio.com:
- S.L. Weiss "Lute suites" ( Jakob Lindberg, lute)
- Robert de Visée (1650-1725) Toyohiko Satoh plays: Lute, Guitar, Theorbo
- Sylvius Leopold Weiss: "Suonata per il liuto"
- S. L. Weiss "The Silesian Master of Lute" (J. Lindberg)
- Hopkinson Smith(guitare baroque) plays Gaspar Sanz
- Hopkinson Smith (vihuela) plays Luis de Narvaez
- HOPKINSON SMITH "Lautenkonzerte"
Νίκος Παναγιωτίδης
panagiotidis@tar.gr
(Οκτώβριος 2008)
Επιμέλεια σελίδας: Κώστας Γρηγορέας
