ΝΙΚΟΣ ΦΡΟΝΙΜΟΠΟΥΛΟΣ,
ο μάστορας, ο ερευνητής, ο καλλιτέχνης
(του Νικόλα Τσαφταρίδη)
[οργανοποιία]

Όνομα: Νίκος
Επώνυμο: Φρονιμόπουλος
Διεύθυνση: Λεγραινά Λαυρεωτικής, οδός Αζηνιαίων

Τηλέφωνα
Κινητό: 6946723804
Εργασία: 2292051013
Ιστοσελίδα: fronik.wordpress.com
Email: fronik@otenet.gr

---

ΝΙΚΟΣ ΦΡΟΝΙΜΟΠΟΥΛΟΣ,
ο μάστορας, ο ερευνητής, ο καλλιτέχνης[1]

"Ένα μουσικό όργανο που κατασκευάζεις πρέπει να είναι, από την αρχή μέχρι το τέλος, ένα προϊόν δικής σου σκέψης και αντίληψης, να σε αντικατοπτρίζει, από τη στιγμή που θα πάρεις τον διαβήτη και τον χάρακα να σχεδιάσεις το μοντέλο του μέχρι τα διακοσμητικά στοιχεία και το βερνίκι που θα βάλεις επάνω του".

Μακριά από την κίνηση και την πολυκοσμία της πόλης, έχει στήσει το εργαστήριό του αλλά και την μόνιμη κατοικία του ο Νίκος Φρονιμόπουλος. Η πρώτη μας συνάντηση έγινε πριν από δέκα περίπου χρόνια, όταν είχε τότε το εργαστήρι του σε ένα διαμέρισμα κοντά στο Μουσείο. Γεννήθηκε το 1958 και μεγάλωσε στην Αθήνα, αλλά από πολύ μικρός το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του το πέρναγε στα Λεγραινά μιας και ο πατέρας του ήταν δεινός φυσιολάτρης. Στην οικογένεια δεν υπήρχε μουσική παράδοση, υπήρχε όμως κατασκευαστική δεξιότητα από την μεριά του πατέρα , ο οποίος αν και οδοντίατρος, κατασκεύαζε μόνος του όλα τα απαραίτητα της προσθετικής. Έκανε δηλαδή και τη δουλειά του οδοντοτεχνίτη.

 Το μόνο που υπήρχε στην οικογένεια ήταν ένα βιολί από τον παππού του, το οποίο μάλιστα δεν τον άφηναν να αγγίζει. Γύρω στα 17 του ανακαλύπτει το βιολί του παππού σε μια αποθήκη και αποφασίζει να το δώσει για επισκευή. Το πάει στον Λάζαρο Ψηλάκη[2], παλιό οργανοποιό και  κατασκευαστή βιολιών. Με το βιολί έτοιμο, ζητάει από τον καθηγητή του στο Κολλέγιο Αθηνών, το μουσικολόγο Μάρκο Δραγούμη, να τον στείλει σε ένα δάσκαλο. Ο Μάρκος Δραγούμης έπαιξε σημαντικό ρόλο στην μετέπειτα πορεία του αφού « …μεσούσης της δικτατορίας, προσπαθώντας να μας δώσει ερεθίσματα για μια ευρύτερη μουσική παιδεία, μας έβαζε και ακούγαμε εκτός των άλλων, δημοτικά και ρεμπέτικα. Τότε πρωτοάκουσα και παλιούς δίσκους του Μάρκου Βαμβακάρη… θυμάμαι τον εαυτό σε μικρότερη ηλικία, όταν άκουγα μπουζούκια, να κλείνω το ραδιόφωνο, γιατί δεν μ’ άρεσαν καθόλου τα λαϊκά του ’60. Κάτι όμως με μάγεψε στο άκουσμα τις παλιών αυτών ηχογραφήσεων…». Δυο Καναδοί επίσης καθηγητές, λάτρεις της ελληνικής μουσικής και συλλέκτες δίσκων και μουσικών οργάνων, έδωσαν την ευκαιρία στον Νίκο να έρθει σε επαφή με πολύ παλιά όργανα , όπως «… παλιά μπουζούκια, από τη συλλογή του ΄Ιαν Μίλλερ , κατασκευασμένα προ του1900, τα οποία είχα δει από κοντά, γιατί είχα και με αυτούς πάρα πολύ καλή σχέση…στο σπίτι τους  γνώρισα και το δάσκαλό μου στο μπουζούκι, τον Θανάση Συριανό…».
Ο Νίκος καταπιάνεται σε εκείνη τη φάση και με το μπουζούκι. H αφορμή για να κάνει την πρώτη του κατασκευή δεν θα αργήσει να έρθει. Οι φλάσκες - σημαδούρες για το ψάρεμα του πατέρα του - θα τον εμπνεύσουν να φτιάξει τον πρώτο του τζουρά (1975), με  « …μια κολοκύθα, ένα κομμάτι ξύλο που  πελεκήθηκε με το μαχαίρι της κουζίνας ... και για τις διάφορες μικροδουλειές, τα οδοντοτεχνικά εργαλεία του εργαστηρίου του πατέρα μου». Πριν ακόμα τελειώσει το 7τάξιο Γυμνάσιο[3], έχει φτιάξει άλλους δύο παρόμοιους τζουράδες για φίλους του και έχει επισκευάσει και μετατρέψει ένα 8χορδο μπουζούκι σε τρίχορδο για τον εαυτό του.

   

Τελειώνοντας το Γυμνάσιο αρχίζει σπουδές στη δραματική σχολή του Πέλου Κατσέλη. Ασχολείται με την ηθοποιία -τον συναντάμε μάλιστα και σε κάποιες ταινίες όπως το 1922 του Κούνδουρου και το Ρεμπέτικο του Φέρρη - χωρίς όμως να εγκαταλείψει ούτε το παίξιμο (βιολιού, μπουζουκιού) ούτε και την κατασκευή. Οι κατασκευαστικές του γνώσεις σιγά σιγά εμπλουτίζονται. Ελληνική βιβλιογραφία τότε δεν υπήρχε και το διαδίκτυο δεν είχε ακόμη εφευρεθεί. Σε ένα ταξίδι του στη Σουηδία με θίασο του Γιάννη Χουβαρδά, αγοράζει δυο βιβλία του Irving Sloan για την κατασκευή της κιθάρας. Αρχίζει σιγά σιγά να γνωρίζεται και με διάφορους Έλληνες μαστόρους. Το 1980 γνωρίζει και συνδέεται φιλικά με τον Νίκο Στασινό « …είχε στο Μεταξουργείο το εργαστήρι του… Ο Νίκος ο Στασινός ήτανε, όπως λέω εγώ, προάγγελος της καινούργιας, της νεότερης ελληνικής οργανοποιίας , που επέστρεψε με άλλο μάτι σε παλιότερα μοντέλα και τεχνικές. Συνδυάστηκε με την εποχή που άρχισε να ξανανακαλύπτεται το ρεμπέτικο. Ο Νίκος, χωρίς να έχει κάποια ιδιαίτερη παιδεία πέρα από το φυσικό ταλέντο του, άρχισε να ξαναφτιάχνει όργανα σε παλιότερες φόρμες, χρησιμοποιώντας ξύλινες φιγούρες και ιδιαίτερη αισθητική, διαφορετική από αυτήν που είχε κυριαρχήσει στη λαϊκή οργανοποιία της εποχής. Πέθανε νεότατος, γύρω στα 40 του»

Η πορεία του Νίκου στο χώρο της οργανοποιίας είναι και μεγάλη αλλά και σε βάθος. Η γνώσεις του για το ιστορικό κομμάτι είναι σημαντικές και το αποτέλεσμα φαίνεται, στα διάφορα άρθρα που έχει δημοσιεύσει, στην επισκευή – αναπαλαίωση του ταμπουρά του Μακρυγιάννη αλλά και στην σημαντική ανακάλυψη του κατασκευαστή οργανοποιού  του συγκεκριμένου ταμπουρά, του Λεωνίδα Γαΐλα[4]. Ψάχνει, βρίσκει και μελετάει οποιοδήποτε «παλιό όργανο που έχει σχέση με την ελληνική οργανοποιία».
Τα ερωτηματικά του πολλά ακόμα και η έρευνα του σε ότι αφορά τον ήχο στα έγχορδα συνεχής. Είναι ο πρώτος που έχει περιγράψει τους τρόπους δόνησης των παραδοσιακών λαουτοειδών, χρησιμοποιώντας διαγράμματα Chladni[5] (διαγράμματα σκόνης). Οι εφαρμογές του συντονιστή Helmholtz[6] είναι ένα ακόμα από τα στοιχεία που μελετά. Κάθε επισκευή ή συντήρηση παλαιού οργάνου για το Νίκο είναι πρώτα μελέτη και μετά μαστοριλίκι, όπως συνέβη για παράδειγμα στο μπουζούκι κατασκευής  Αναστάσιου Σταθόπουλου[7]. Άλλωστε η επισκευή, λειτουργεί και ως μια σημαντική μαθητεία για τον οργανοποιό. Από τον πρώτο τζουρά που κατασκεύασε ως μαθητής γυμνασίου, δεν έπαψε να ασχολείται με την οργανοποιία και να έχει πάντα ένα χώρο στο σπίτι του για εργαστήρι. Σημαντική στην πορεία του και η συνάντησή του με τον «σκαφά» (κατασκευαστή ηχείου λαουτοειδών) Νίκο Γέρο, μετά τον θάνατο του Στασινού.  «Ο Γέρος εκεί που έφτιαχνε τα σκάφη, είχε δίπλα κι ένα πάγκο με όλα τα εργαλεία της οργανοποιίας, αλλά δεν ήξερε να κάνει όργανα. Για κανένα χρόνο περίπου, πριν πάω στο στρατό, ... πήγαινα καθημερινά εκεί και είχαμε μια συνεργασία: εκείνος μου έκανε τα σκάφη για τα όργανα που έφτιαχνα και εγώ του έκανα τις επισκευές στα όργανα που ερχόντουσαν στο εργαστήριο.» Με το γνωστό τρόπο της παρατήρησης και μόνο, ο Φρονιμόπουλος  έμαθε να κάνει σκάφη κοντά «στον καλύτερο σκαφά της εποχής».

Από κει και μετά αρχίζει να σχεδιάζει τα δικά του όργανα και να τα κατασκευάζει από την αρχή, αφού θεωρεί ότι είναι σημαντικό να σχεδιάζει ο ίδιος ο οργανοποιός τα όργανα που κατασκευάζει. Τόσο η βιβλιογραφία όσο και η εμπλοκή του με την οργανοποιία των συμφωνικών οργάνων ορχήστρας, έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην οπτική του ως οργανοποιού. Πιστεύει μάλιστα ότι το σημαντικότερο βιβλίο για την κατασκευή του βιολιού είναι το «The 'Secrets' of Stradivari» του Simone F. Sacconi [8], το οποίο τον βοήθησε πολύ και στην κατασκευή του πρώτου του βιολιού. Το καλοκαίρι του 1997 στην Πάρμα, γνωρίζεται από κοντά με τον Reneto Scrollavezza, ένα από τους μεγαλύτερους Maestro Luthier του αιώνα μας.

Το παίξιμο ενός μουσικού οργάνου το θεωρεί επίσης πολύ σημαντικό.«Ο οργανοποιός, πρέπει ως ένα σημείο να μπορεί να δοκιμάσει ο ίδιος τα όργανα που κατασκευάζει, ώστε να έχει μια προσωπική άποψη για τον ήχο που παράγει.» Θεωρεί μάλιστα ότι η ενασχόληση με τη μουσική είναι καθοριστική για τον οργανοποιό. Αναφέρει ως παράδειγμα τον Δημήτριο Μούρτζινο, ίσως τον σημαντικότερο Έλληνα κατασκευαστή μαντολίνου, ο οποίος υπήρξε βιρτουόζος μαντολινίστας και τενόρος.
Το «πρακτικό μέρος», η σωστή κατασκευή δηλαδή και ο ζητούμενος ήχος, ήταν αυτά που απασχόλησαν τον Νίκο στην αρχή. Άλλωστε όπως ο ίδιος λέει «είμαι ένας από τους –αρκετούς- οργανοποιούς που μπήκαμε σ’ αυτή την τέχνη, απ’ το παράθυρο, διότι η πόρτα ήτανε κλειστή». Η συντεχνιακή αντίληψη της εποχής, η οποία ακόμα κρατάει σε κάποιες περιπτώσεις, δεν επέτρεπε τη μαθητεία και η κατάκτηση του τεχνικού μέρους της οργανοποιίας ήταν περισσότερο αυτομόρφωση και «δοκιμή και λάθος». Έτσι το αισθητικό μέρος αναπτύχθηκε αφού είχε αρχίσει να κατακτιέται το κατασκευαστικό. Από αυτό το σημείο και μετά, το παιδικό όνειρο του Νίκου να γίνει ζωγράφος άρχισε να βρίσκει διεξόδους στην αισθητική των μουσικών οργάνων τα οποία κατασκευάζει[9]. Στην κατασκευή των λαουτοειδών (ταμπουράς, μπουζούκι, τζουράς, μπαγλαμάς, ούτι, λαούτο) έχει επενδύσει τον περισσότερο χρόνο του. Έχει κατασκευάσει όμως και 4 βιολιά, αλλά και διάφορα άλλα όργανα. Με όποια όμως νέα οικογένεια οργάνων και να καταπιαστεί, υπάρχει από πίσω μια πολυετής ενασχόληση σε επίπεδο έρευνας, μελέτης και σχεδιασμού. 
 Η έρευνα του μάλιστα για τα βερνίκια των βιολιών τον οδήγησε στη γνωριμία με τον Γιώργο Ταυλαρίδη, χημικό με ειδίκευση στα φυσικά υλικά και τα βερνίκια της οργανοποιίας. Σε συνεργασία με το Μουσείο Ελληνικών Λαϊκών Οργάνων διοργανώνονται και δύο σχετικά σεμινάρια (1996-1997). Εκείνη την περίοδο, μαζί με άλλους οργανοποιούς, ιδρύουν το Σύλλογο Φίλων Καλλιτεχνικής Οργανοποιίας, ο οποίος έπαιξε σημαντικό ρόλο με τη διοργάνωση ημερίδων, σεμιναρίων και εκθέσεων αλλά -το σημαντικότερο- με την ανάπτυξη σχέσεων ανάμεσα στους ίδιους τους οργανοποιούς. Δυστυχώς σήμερα ο Σύλλογος είναι ανενεργός.
Τα υλικά και οι τεχνικές τις οποίες χρησιμοποιεί ο Νίκος, βασίζονται στην παράδοση της οργανοποιίας. Αλλά ως σύγχρονος οργανοποιός, προχωρά και εξελίσσεται με νέες τεχνικές και υλικά. «Ένας οργανοποιός που θέλει να σέβεται την τέχνη του, πρέπει να γνωρίσει πρώτα όλη την παράδοσή της σε βάθος, όσο καλύτερα μπορεί. Ξεκινά μαθαίνοντας πρώτα πολύ καλά τα παλιά υλικά. Μετά θα μάθει να χρησιμοποιεί και τα πιο σύγχρονα και κατόπιν θα κάνει τους πειραματισμούς του με τα νεότερα». Οι τελευταίες δοκιμές του μας ξαφνιάζουν ευχάριστα. Στην κατασκευή μπουζουκιού, χρησιμοποιεί για την ενίσχυση του καπακιού honeycomb με ακτινικές ενισχύσεις ή καμάρια σε πλέγμα[10]. Η αδυναμία του είναι  «τα καλά ξύλα» όπως μου λέει χαρακτηριστικά. Αυτό σημαίνει πρώτα και κύρια επιλογή ξύλου με καλά ηχητικά χαρακτηριστικά, σωστή ωρίμανση και παλαίωση αλλά και πρίση (κόψιμο). Από εκεί και πέρα ο παλίσανδρος, πολλά οπωροφόρα (κερασιές, αχλαδιές), το κυπαρίσσι, το σφενδάμι (κελεμπέκι), το φλαμούρι αλλά και το παραδοσιακό ξύλο της ελληνικής οργανοποιίας, η μουριά, είναι κάποια από τα είδη που χρησιμοποιεί.

     

 Η ενασχόληση του με την οργανοποιία τον έμαθε να ακούει το όργανο με διαφορετικούς τρόπους. Με άλλον τρόπο ακούς το όργανο όταν το παίζεις και με άλλον όταν είσαι σε μια απόσταση από αυτό. Ένας καλός παίκτης τον οδηγεί σε σωστότερες ρυθμίσεις του συγκεκριμένου οργάνου γιατί «…ένας καλός παίκτης, δονεί με διαφορετικό τρόπο το όργανο, οπότε σίγουρα ακούω πράματα, που δεν τα ακούω όταν το παίζω εγώ».
Η ενασχόληση του Νίκου Φρονιμόπουλου με την οργανοποιία είναι χρόνια, το ενδιαφέρον του και η μελέτες του για το ιστορικό της κομμάτι πολύ σημαντικό αλλά -πράγμα σπάνιο για έλληνα οργανοποιό- και η συγγραφική του δραστηριότητα, η οποία φαίνεται τόσο στις διάφορες ιστοσελίδες που φιλοξενούνται απλόχερα, όσο και στο βιβλίο του που περιμένουμε με αγωνία να εκδοθεί αυτή την περίοδο. Ο τίτλος του είναι «Ο Μακρυγιάννης, ο Ταμπουράς του και η οργανοποιία του Λεωνίδα Γαΐλα», σε έκδοση του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου. Βιβλίο το οποίο θα πλουτίσει την φτωχή ελληνική βιβλιογραφία της οργανοποιίας.

Νικόλας Τσαφταρίδης
nikotsaf@ecd.uoa.gr
(Σεπτέμβριος 2009)
Επιμέλεια σελίδας Κώστας Γρηγορέας

---

[1] Την απομαγνητοφώνηση της συνέντευξης έκανε η συνάδελφος Κατερίνα Βασιλείου την οποία και ευχαριστώ

[2] Ο Λάζαρος Ψηλάκης είχε το εργαστήριό του στην Κωλέτη στα Εξάρχεια και είναι αυτός στον οποίο αναφέρεται ο Παύλος Γύπας στην συνέντευξή του στο tar. Βλέπε σχετικά www.tar.gr/content/content.php?id=1321

[3] Το Κολλέγιο Αθηνών είχε 7 τάξεις για το αντίστοιχο Γυμνάσιο Λύκειο

[4] Για λεπτομέρειες βλέπε το άρθρο του Φρονιμόπουλου στην e-διεύθυνση www.klika.gr/cms/index.php?option=com_content&task=view&id=215&Itemid=147

[5] Ernst Florens Friedrich Chladni (1756 – 1827) Γερμανός φυσικός και μουσικός ο οποίος ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την ακουστική και συγκεκριμένα με την δόνηση επιφανειών όπως τα καπάκια των μουσικών οργάνων.

[6] Πρόκειται για μετρήσεις οι οποίες έχουν εφαρμογές στην ακουστική των ηχείων οργάνων, στην αρχιτεκτονική αλλά και στην μηχανολογία για τον περιορισμό των θορύβων. Είναι χαρακτηριστικό ότι πρακτική εφαρμογή του φαινομένου συναντάμε στα καλυκοειδή μεμβρανόφωνα (djembe, τουμπελέκι) αφού έχει σημασία η ποσότητα του αέρα της κοιλότητας (ηχείου) με την στήλη του αέρα κατά την εκτόνωση.  

[7] Περισσότερες λεπτομέρειες μπορείτε να δείτε στην ιστοσελίδα του Νίκου

[8] Simone Fernando Sacconi (30-5-1895 – 26-6-1973) από τους μεγαλύτερους Ιταλούς κατασκευαστές βιολιού και μελετητής του Antonio Stradivari.

[9] Είναι χαρακτηριστικό το καλωσόρισμα του καλοκαιριού με οδηγίες για μια φιγούρα με σταφύλια στην ιστοσελίδα του http://fronik.wordpress.com

[10] Βλέπε παλιότερες επεξηγήσεις στις συνεντεύξεις του TAR