[κυκλοφορίες-βιβλία] Έφη Αγραφιώτη: \"Η Μουσική δεν είναι γένους θηλυκού;\"
του Νότη Μαυρουδή

Έφη Αγραφιώτη:
"Η Μουσική δεν είναι γένους θηλυκού;"

(Το κείμενο που ακολουθεί διαβάστηκε στις 12 Απριλίου 2006, στο ΑΕΤΟΠΟΥΛΕΙΟ Χαλανδρίου για την παρουσίαση του βιβλίου της Έφης Αγραφιώτη)    

Αιώνιες ταραγμένες ισορροπίες (Για την Έφη Αγραφιώτη)                                         

Χαίρομαι που η ζωή τα φέρνει έτσι ώστε να βρίσκομαι σε αυτό το πάνελ για να αναφερθώ σε μια σπουδαία προσωπικότητα της μουσικής τέχνης και της μουσικής έρευνας.

Η Έφη Αγραφιώτη υπάρχει στη συνείδησή μου ως επίμονη και διψασμένη μουσικός –πιανίστα,  για να μάθει, να πληροφορηθεί αλλά και να διαδώσει, να διδάξει. Πάντα την θυμάμαι αεικίνητη να συμμετέχει πρόθυμα όπου οσφραίνεται πως υπάρχει κάτι που θα πρέπει να το γνωρίζει… Και επειδή η τέχνη της μουσικής δε θα σταματήσει ποτέ να αναζητά αλήθειες και αποκρυπτογραφήσεις , θέτει η ίδια τον εαυτό της και τις γνώσεις της στην υπηρεσία της έρευνας… Είμαι σίγουρος πως πρώτα θέλει η ίδια να μάθει και ύστερα να το προσφέρει στον κόσμο.
Τώρα, στην περίπτωση του εκδοθέντος βιβλίου, ήδη από τον τίτλο, μας βάζει σε σκέψεις που μας εμπλέκουν κατ’ ευθείαν στο βιβλίο και στα πάμπολλα ιστορικά στοιχεία που συγκέντρωσε. Το ερώτημα λοιπόν και ο τίτλος έχει τη φράση: «Η Μουσική δεν είναι γένους θηλυκού;»
Ομολογώ πως με παραξένεψε το ερώτημα και πριν ανοίξω το βιβλίο αναρωτιόμουν αν εκείνο το ερωτηματικό ήταν συγχρόνως και ένας υποβόσκων ξεπερασμένος από τις εποχές  «φεμινισμός», που σκοπό έχει να ανακηρύσσει τις γυναίκες θύματα της ανδρικής εξουσίας και υποταγμένες στο ρόλο της μητρότητας και της συζυγικής εστίας… Όταν όμως ξεπέρασα τα ερωτήματα αυτά, ξανασκέφτηκα πως μία τέτοια όψη του θέματος δεν θα ήταν μακριά από μια τέτοια θεματολογία. Η παρουσία της γυναίκας στη Μουσική είναι –όντως- αναπόσπαστο κομμάτι της ιστορίας της ανθρωπότητας, των εθνών και των οικονομικών σχέσεων της εργασιακής διαπραγμάτευσης… Ίσως ο τίτλος – ερώτημα, να αναζητάει το νήμα του χρόνου για να ανακαλύψουμε το γιατί η γυναικεία παρουσία στη μουσική δημιουργία, υπήρξε –ιδιαίτερα στο παρελθόν –συρρικνωμένη και υποτιμημένη.
Ήδη πληροφορούμαστε πως «το 1870 κάνει την πρώτη της εμφάνιση μια γυναικεία ορχήστρα, που διαφημιζόταν σαν η πρώτη της Ευρώπης» Πρέπει να σημειώσουμε πως σ’ αυτή τη «γυναικεία ορχήστρα, όλα τα πνευστά όργανα τα έπαιζαν άνδρες… Στην ίδια περίοδο, το 90% των γυναικών στην Ελλάδα, δεν ήξεραν να γράφουν! Εύκολα συμπεραίνει κανείς πως η συμμετοχή της γυναίκας σε ενεργό μουσική δράση ήταν ένα όνειρο που για να υλοποιηθεί είχε πολύ δρόμο να διανύσει…
Γνωστή η πορεία της ιστορίας και σ’ αυτό το ζήτημα, που δε θα το συναντήσουμε μονάχα στο χώρο της μουσικής. Η όλη όψη όμως του θέματος που πραγματεύεται η Ε.Α. (Έφη Αγραφιώτη) περιέχει και κρυφές πλευρές που κάθε τόσο, σε ανύποπτους χρόνους , μου έρχονται στο μυαλό. Με δεδομένο πως η ιστορία της Μουσικής έχει να επιδείξει σχετικά λίγες γυναικείες παρουσίες , όχι τόσο στο χώρο της ερμηνείας , όσο σε εκείνον της σύνθεσης - της δημιουργίας , αναρωτιέμαι, πώς θα ήταν η μουσική εξέλιξη της ανθρωπότητας εάν αυτές οι δυνάμεις γυναικείας ευαισθησίας και ενέργειας ήσαν απελευθερωμένες όπως και του άλλου φύλλου… Αλήθεια, αναρωτιέμαι: δε θα ήταν διαφορετική η έκβαση της μουσικής ιστορίας; Γνωρίζουμε βέβαια πως η μουσική είναι μεν η τέχνη των ήχων αλλά (πρωτίστως) είναι η τέχνη του συναισθήματος και των βιωμάτων που το εκτρέφει, καθώς στο ιστορικά διαμορφωμένο μουσικό προφίλ της «ανδρικής δημιουργίας» (Θεέ μου, τι αποτρόπαιος ορισμός…) έχει δώσει ποταμούς ομορφιάς μέσα από το πέρασμα των αιώνων, τότε τι να σκεφτούμε εάν σ’ αυτούς τους ποταμούς θα υπήρχαν και τα έργα των γυναικών;
Ας συνεννοηθούμε ευθύς εξ’ αρχής πως , στο θέμα αυτό της μουσικής δημιουργίας δεν χωράει και δεν αντέχει ο διαχωρισμός αρσενικού – θηλυκού και …ερμαφρόδιτου. Είναι αστεία ακόμα και η αναφορά στο φύλλο αλλά το ίδιο το αντικείμενο που πραγματεύεται το βιβλίο της Ε.Α. μας υποχρεώνει θαρρείς σε σκέψεις που έχουν να κάνουν με το έλλειμμα της μουσικής ιστορίας απέναντι στη γυναικεία παρουσία και γι αυτό οι περιπλανήσεις της σκέψης είναι αναπόφευκτες. Μέσα σε αυτές (τις σκέψεις) είναι και τα στοιχειώδη: Το σύμβολο της γυναικείας μητρότητας , της διαφορετικής ψυχοσύνθεσης , στοιχεία που έχουν εκτεθεί από αιώνες στην τράπεζα των σκέψεων και των προβληματισμών, μας φέρνουν ξανά στη θέση να αναζητάμε να κατανοήσουμε το αυτονόητο: το γιατί άραγε η γυναικεία παρουσία στο χώρο της μουσικής είναι ισχνή! Δεν έχω παρά να παραθέσω απόσπασμα από τον πρελούδιο της Ε. Α. που γράφει:
«Τι κι αν παραδεχτούμε ότι στον τομέα της σύνθεσης, για παράδειγμα, ή της διεύθυνσης ορχήστρας δεν υπήρξαν –τουλάχιστον μέχρι τα μέσα του 20^ου αιώνα –«μεγάλες δημιουργοί» στα πρότυπα των ανδρών μεγάλων δημιουργών; γιατί θα έπρεπε να διαπιστωθεί το αντίθετο; Πως μπορούμε μονοσήμαντα να πιστώσουμε την έλλειψη αποκλειστικά στις γυναίκες; Ο καλλιτέχνης για να μεγαλουργήσει χρειάζεται τη συμβολή της εποχής και της περιβάλλουσας ιδεολογίας. Οι αντιλήψεις και οι προκαταλήψεις των παλαιότερων εποχών –συνεχίζει η Ε.Α.- δεν έδωσαν καν ευχέρεια στη γυναίκα να σπουδάσει μουσική, να αφιερώσει χρόνο σε αυτή, να δείξει και να πείσει για τις ικανότητές της. Δεν της έδωσαν εξ’ άλλου δικαίωμα στη γνώση και την επιλογή. Οι αντοχές και οι ψυχικές δυνάμεις της αμφισβητήθηκαν σχεδόν πάντα. Όσα  επέτυχαν επομένως λαμβανομένου υπ’ όψη του καθεστώτος αποκλεισμού, δεν είναι τίποτε περισσότερο και τίποτε λιγότερο από μεγάλες κατακτήσεις , από νίκες σε αγώνες με αντίπαλο τις «επιβεβλημένες ισορροπίες».  
Μήπως χρειάζεται να σταθούμε για λίγο σε αυτές τις «επιβεβλημένες ισορροπίες» που προβάλει η συγγραφέας; Φαίνεται πως αυτές οι ισορροπίες έχουν να κάνουν με την χρονική περίοδο μετά την αρχαιότητα, γιατί η ιστορία διδάσκει κάτι που δεν θα πρέπει να μας διαφεύγει! Πολύ ορθά η Αγραφιώτη παραθέτει στο κεφάλαιο «Η αρχαία μουσική πρακτική» ιστορικά στοιχεία που παρουσιάζουν την γυναίκα ως οντότητα συνδεδεμένη απόλυτα με την Μούσα, και την Ποίηση. Ας σκεφτούμε πως ήδη με το ουσιαστικό «μούσα» από τότε εννοούσαν μια φανταστική μορφή που πιστεύεται ότι εμπνέει τους ποιητές! Ήταν δηλαδή μια μυθολογική θεότητα της καλλιτεχνικής έμπνευσης. Θα συναντήσουμε την Κλειώ που ήταν η προστάτιδα του άσματος, εφευρέτρια της κιθάρας , μια από τις εννέα Μούσες και απεικονίζεται να κρατά σάλπιγγα ή κλεψύδρα! Η Πολύμνια επινόησε τη λύρα και ήταν προστάτιδα της ποίησης. Την παρίσταναν να παίζει λύρα και να άδει. Προστάτιδα της τραγωδίας και της ρητορικής ήταν η Μελπομένη, που ήταν συγχρόνως και προστάτιδα της Μολπής (δηλαδή του τραγουδιού). Και η Καλλιόπη ήταν προστάτιδα της Ωδής και της ποίησης , η Ερατώ, Μούσα της ερωτικής ποίησης και εφευρέτρια της ψαλτικής που κρατούσε λύρα ή κίθαρη. Η Τερψιχόρη ήταν προστάτιδα των χορικών ασμάτων και της ορχηστικής τέχνης και παριστάνεται να παίζει άρπα. Οι αυλοί και οι αυλωδίες ήταν εφευρέσεις της Ευτέρπης η οποία είχε επινοήσει και πολλά όργανα! Η Σαπφώ, μουσικός και ποιήτρια, είχε ιδρύσει τον Οίκο Μουσών, όπου δίδασκε στις γυναίκες μουσική και ποίηση. Μαθήτριές της στη μουσική η Δαμοφύλη, η Αγαλλίδα και η Γογγύλα, η Ανακτορία και Ατθίδα που ήταν σύμβολα της ποίησης και της μουσικής! Η Πτολεμαϊς από την Κυρήνη ήταν μία γνωστή θεωρητικός της μουσικής και ασχολήθηκε με την Πυθαγόρεια άποψη της μουσικής. Η Ηχώ ανατράφηκε από τις Μούσες και έγινε γνωστή αυλίτρια και τραγουδίστρια που συναγωνιζόταν τον Πάνα ο οποίος και την ερωτεύτηκε! Η Ιάμβη (κόρη της Ηχούς) έψελνε τους περίφημους Ιαμβικούς της ύμνους προς τη Δήμητρα. Και να προσθέσουμε τις περιλάλητες Νύμφες ως διαχρονικά σύμβολα και πηγή μουσικής έμπνευσης!
Όμως , για να σκεφτούμε, πού οδηγεί τον συλλογισμό μας όλος αυτός ο καταιγισμός πληροφοριών περί της ενεργούς μουσικής και ποιητικής συμμετοχής των γυναικών στην αρχαία μυθολογική περίοδο; Οι αναπαραστάσεις είναι ο καπνός που δείχνει ότι υπήρξε φωτιά! Ως φαίνεται, κάτι σοβαρό μεσολάβησε και …στράβωσε αυτό το κομμάτι της παράδοσης που δείχνει πως εκείνες οι κοινωνίες , οι χαμένες στα βάθη του χρόνου, διέθεταν ένα διαφορετικό «είδος γυναίκας» πιο συμμετοχικό (τουλάχιστον στο χώρο της μουσικής) από το νεότερο διαμορφωμένο «είδος»  των …δύο χιλιάδων τελευταίων ετών!!! Ειρωνεία της αέναης πάλης των στοιχείων του χρόνου ή ανεξήγητο πισωγύρισμα της παγκόσμιας ιστορίας ; Φαντάζομαι πως εδώ, η επιστήμη, σηκώνει ψηλά τα χέρια!!!

Ας προσπαθήσουμε να στοχαστούμε για λίγο…    
Η δύναμη της θηλυκής παρουσίας-ανάμνηση της μητριαρχίας άραγε ή στο βάθος αναγνώριση «του άλλου μισού» της δημιουργίας(;)- υποδηλώνεται ήδη σε εποχές που χάνονται στο χρόνο. Η γλώσσα, αλλά και τα σπαράγματα αρχαίων πολιτισμών που έχουν ανακαλυφθεί στον ελλαδικό χώρο, βρίθουν από τέτοια παραδείγματα. Να θυμηθούμε μερικά παραδείγματα γένους θηλυκού: η δημιουργία, η σοφία, η ηθική, η τέχνη και οι εκφάνσεις της: η γέννηση, η αρμονία, περιγράφουν τη θηλυκή εκδοχή της ενέργειας που θέτει σε κίνηση προς τα εμπρός τον άνθρωπο του αρχαίου αλλά και του σύγχρονου κόσμου. Για να γεννηθούν οι Μούσες, χρειάστηκε να ενωθούν η Μνημοσύνη και ο Ζεύς, η Αρμονία πάλι υπήρξε καρπός της ένωσης του Άρη με την Αφροδίτη, για να αναφερθούμε μόνο σε δύο από τους πιο χαρακτηριστικούς και δημιουργικούς μύθους των αρχαίων κατοίκων αυτής της χώρας.
Πολλές είναι οι αιτίες και δεν είναι της στιγμής να αναλυθούν, που έθεσαν τη γυναίκα στο περιθώριο και ώθησαν την κοινωνία να πορεύεται σε πολιτισμούς ανάπηρους, αφού έλειψε και ακόμη απουσιάζει η ιδιαίτερη θεώρηση του κόσμου που μόνο η γυναικεία συνείδηση, με την ευαισθησία και τρυφερότητα που την διακρίνει, μπορεί να προσφέρει. Είμαι της άποψης, εδώ και πολλά χρόνια, πως η ενσυνείδητη γυναίκα έχει να δωρίσει συναισθήματα και πνεύμα τελείως διαφορετικά από εκείνα που μπορεί να προσφέρει ένας ενσυνείδητος άνδρας. Η γυναίκα, με την πολυμορφία που την χαρακτηρίζει, μπορεί να προσφέρει στον πολιτισμό, μέσω της δημιουργικότητας που την χαρακτηρίζει και που μέχρι και η φύση τής έχει εμπιστευθεί. Έχω τη βάσιμη υποψία (από τις ιδιαίτερες ερμηνείες, τουλάχιστον, που μας έχουν προσφέρει σπουδαίες γυναίκες μουσικοί) ότι όταν μπορέσουν οι γυναίκες να ασχοληθούν με τη σύνθεση, θα έχουν να προσφέρουν εκρηκτικά και ευφάνταστα έργα, που μαζί με εκείνα των ανδρών συνθετών θα προχωρήσουν τη μουσική δημιουργία σε νέους δρόμους. Όπως για την δημιουργία ενός ισορροπημένου και ευτυχισμένου παιδιού θα πρέπει να αγαπηθούν ένας άνδρας και μια γυναίκα, έτσι και ο ελληνικός πολιτισμός θα πρέπει να ενώσει όσο γίνεται ταχύτερα τις δύο πλευρές της καλλιτεχνικής δημιουργικότητας.
Γιατί όταν το αρσενικό ενώνεται με το θηλυκό, τότε συμβαίνουν συγκλονιστικά γεγονότα και ο άνθρωπος, ως είδος, μπορεί να βγάζει στο φως τη …θεϊκή του πλευρά, να γίνεται δημιουργός, να συναντιέται με την καλλιτεχνία και ίσως με έναν καλύτερο κόσμο.

Το βιβλίο της Ε.Α. μας παίρνει από το χέρι και μας πάει σε δρόμους ακόμα ανεξιχνίαστους… Δεν χωράει καμία αμφιβολία πως είναι ένα πέρα για πέρα χρήσιμο εργαλείο δουλειάς για μία γνώση που ίσως μας κάνει πιο σοφούς και η σοφία για να υπάρξει, έχει ανάγκη την πληροφορία και τη γνώση.
Για μένα, το βιβλίο της Ε.Α. έδωσε την ευκαιρία να μαζέψω τις σκόρπιες σκέψεις μου, να τις συντάξω, για να ξαναδώ και να συνειδητοποιήσω πως όλα τα έργα τέχνης γράφονται από την ύπαρξη των δημιουργών τους και η ύπαρξη αυτή ξεκινάει από την διαμόρφωση των συνθηκών ζωής και τις ισορροπίες. Το διηνεκές του χρόνου θα δείξει αν (οι ήδη υπάρχουσες) θα συνεχιστούν…

Σας ευχαριστώ.
Νότης Μαυρουδής
(24/3/06)