"Να μην γνωρίζει η δεξιά σου, τι ποιεί η αριστερά σου"
(Mano Izquierda που γράφουν και οι ισπανικές εκδόσεις για κιθάρα).
Μουσική με (η αν θέλετε για) το αριστερό χέρι
Είναι μια απλή συγκυρία, το ότι συμπίπτει αυτό το άρθρο με την πρόσφατη θεματογραφία του TAR για τους αριστερόχειρες μουσικούς. Είχα την ιδέα του άρθρου και είχα αρχίσει την έρευνα και την συγγραφή του, από τις αρχές του Ιανουαρίου. Φαίνεται ότι έχουμε ένα….φαινόμενο συντονισμού. Αφού ασχολούμαστε με μουσική…
Η ιστορία της σύνθεσης έργων μόνο για αριστερό χέρι, είναι από όσο γνωρίζω πρόσφατη, του 20ου αιώνα ( Θα αναφέρω παρακάτω ένα δύο μικρά παραδείγματα από παλαιότερες εποχές). Και δημιουργήθηκε από μια ανάγκη. Όμως αυτή η ανάγκη υπήρχε όλες τις εποχές. Άρα δείχνει και μια διαφορετική προσέγγιση καταστάσεων δια μέσου των εποχών.
Είναι επίσης και ιδέα ενός μουσικού, και εν πολλοίς το κείμενο, αφορά και αυτόν.
Η ανάγκη λοιπόν προέκυψε λόγω της απώλειας του δεξιού χεριού του πιανίστα Paul Wittgenstein( Βίτγκενσταιν), συνεπεία του Α Παγκοσμίου πολέμου.
Θα εξετάσουμε τα διάφορα έργα που γράφτηκαν για την περίπτωση και θα γνωρίσουμε λίγο την εξαίρετη ιστορία των Βίτγκενσταιν.
Μια γνήσια αριστοκρατική οικογένεια του…παλιού, καλού καιρού
Ο μεγάλος μαέστρος Μπρούνο Βάλτερ αναπολεί στην αυτοβιογραφία του “Θέμα και Παραλλαγές”, τα χρόνια της νεότητας του όταν σύχναζε στο σπίτι των Βίτγκενσταιν, το Wittgenstein Palace. Από τις πιο πλούσιες οικογένειας της Αυστρίας των Αψβούργων, οι Βίτγκενσταιν ήσαν επιφανείς και αυθεντικοί λάτρεις των τεχνών και ειδικά της μουσικής. Στα σαλόνια τους σύχναζαν, στο γύρισμα του 19ου-20ου αι., ο Μπράμς, ο Μαλερ, ο Γιόαχιμ κ.α. Οι Βίτγκενσταιν είχαν στην κατοχή τους έργα (ζωγραφικής και γλυπτικής), των Κλίμτ, Ροντέν, Κλίνγκερ, καθώς και πολύτιμα χειρόγραφα των Μπαχ, Μότσαρτ, Μπετόβεν, Μπράμς, Βάγκνερ….
Το μεγαλόπρεπο κλιμακοστάσιο του αρχοντικού των Βίτγκενσταιν
Σε αυτό το περιβάλλον μεγάλωσε ένα από τα οκτώ παιδιά της οικογένειας, ο Paul(1887-1961), που έγινε μουσικός. Σολίστ πιάνου.( Μεγάλη παρένθεση εδώ, σε σπουδαιότητα γιατί το θέμα δεν εξαντλείται σε μικρή αναφορά. Αδελφός του Paul ήταν ο Ludwig Wittgenstein, από τους μεγαλύτερους φιλόσοφους του περασμένου αιώνα). Μεγάλωσε παίζοντας ντουέτα με τον Richard Strauss και άλλα έργα με το κουαρτέτο του Γιόαχιμ.
Ο Paul Wittgenstein τρίτος από δεξιά. Πρώτος από δεξιά ο αδελφός του Ludwig.
Δάσκαλος του στο πιάνο, ο σπουδαίος Theodore Leschetizky. Tο 1913 άρχισε την σολιστική του καριέρα . Δύσκολα χρόνια επρόκειτο να έρθουν. Οκτώ μήνες αργότερα ξεσπάει ο Α Παγκόσμιος πόλεμος. Τον πρώτο κιόλας μήνα τραυματίζεται και του κόβουν το δεξί χέρι ( Αύγουστος 1914).
Επιστρέφει στην Βιέννη και προσπαθεί για μια καριέρα με έργα για αριστερό χέρι.
Μικρή ιστορική αναδρομή για πιανίστες και έργα για το αριστερό χέρι..
Την μοίρα του Paul είχε βιώσει ο Ούγγρος πιανίστας και συνθέτης κόμης Geza Zichy(1849-1924), για άλλους λιγότερο ηρωικούς λόγους. Αιτία της αναπηρίας του ένα κυνηγετικό ατύχημα.
Ο Ludwig Berger, σύγχρονος του Μπετόβεν, συνέθεσε και έπαιζε έργα για αριστερό χέρι, όταν υπέστη κάποια παράλυση.
Ο Σκριάμπιν συνέθεσε το Πρελούδιο και Νυκτερινό op.9, όταν κάποια εποχή υπέφερε λόγω υπερβολικής εξάσκησης.
Από τις 53 σπουδές του Godowsky πάνω σε σπουδές του Σοπέν, οι 22 είναι για αριστερό χέρι. Υπάρχουν μεμονωμένα μικρά έργα των Μπάρτοκ, Ρέγκερ, Σένς Σάνς, όπως και κάποιων “επιδειξιμανών” του 19ου αι., των παγκοσμίως αγνώστων Alex. Dreyschock και Adolfo Fumagalli.
Και βέβαια, τελικά αλλά όχι τελευταία, η περίφημη μεταγραφή της γνωστής μας Chaconne του Μπαχ από τον Μπράμς.
Η συνεισφορά του Paul Wittgenstein. Μεγάλοι συνθέτες και σπουδαία έργα.
Οι παραγγελίες του Βίτγκενσταιν για κονσέρτα είχαν σαν αποτέλεσμα την παραγωγή περίπου 15 τέτοιων κονσέρτων. Από αυτά κάποια έμειναν στο ρεπερτόριο του πιάνου.
Ludwig και Paul Wittgenstein.
Σημαντικότερο όλων το έξοχο πιανιστικό κονσέρτο για αριστερό χέρι του Μωρίς Ραβέλ(1931). Υπάρχουν μερικά πολύ χαρακτηριστικά και διασκεδαστικά στοιχεία για αυτή την σύνθεση. Ο Βίτγκενσταιν θέλησε να παρέμβει σε κάποια σημεία του έργου. Συνάντησε όμως την αντίδραση του συνθέτη. “Οι εκτελεστές δεν πρέπει να είναι σκλάβοι” διαμηνύει ο Βίτγκενσταιν. Και ο Ραβέλ απαντά με απολυτότητα: ”Οι εκτελεστές ΕΙΝΑΙ σκλάβοι”. Αργότερα ο Ραβέλ αντέδρασε βίαια στην πρόθεση του Cortot να μεταγράψει το έργο για δυο χέρια. Έχουμε εδώ να κάνουμε όχι με τον απύθμενο εγωισμό του συνθέτη, αλλά αντίθετα με μια εξαιρετική ερμηνεία των μουσικών δεδομένων. Το ηχόχρωμα και το φραζάρισμα της μουσικής είναι τελείως διαφορετικό με δεδομένο τον ρόλο που παίζει ο υπερδραστήριος αντίχειρας του αριστερού χεριού, στη μελωδία κλπ. Ο Ραβέλ ήταν τόσο απόλυτος στην ακριβή εκτέλεση του κονσέρτου, ώστε υπάρχει η απειλή της αγωγής, από τους κληρονόμους του για όποιον μετατρέψει το έργο για δυο χέρια. (Φανταστείτε να έκαναν το ίδιο οι κιθαριστές για τις δακτυλοθεσίες τους. Θα είμασταν όλοι μέσα…
O Paul Wittgenstein στην Ν.Υορκη το 1934.
Την ίδια χρονιά (1931) έγραψε το κονσέρτο του για τον Βίτγκενσταιν και ο Σεργκέι Προκόφιεβ. Και εδώ υπήρχαν προβλήματα. Ο Βίτγκενσταιν ευχαρίστησε τον Προκόφιεβ, αλλά του είπε ότι δεν θα το παίξει γιατί δεν κατάλαβε ούτε μια νότα.( Τα αναφέρει ο ίδιος ο Προκόφιεβ στα Souvenirs).Έτσι το κονσέρτο έμεινε άπαιχτο για 25 χρόνια. Πρωτοπαρουσιάστηκε το 1956 στο Βερολίνο από χειρόγραφο, από τον Γερμανό πιανίστα Siegfried Rapp, που είχε την ατυχία του Βίτγκενσταιν. Έχασε το δεξί χέρι του στον Β Παγκόσμιο πόλεμο.
Στο ίδιο βιογραφικό βιβλίο του, (Souvenirs), ο Προκόφιεβ αναφέρεται στα σχόλια του Βίτγκενσταιν για το έργο που του έγραψε ο Ρίχαρντ Στράους. ”Πώς να ανταπεξέλθει το φτωχό μου χέρι στην ορχήστρα με τετραπλά πνευστά που έβαλε ο Στράους. Αλλά βέβαια δεν λες στον Στράους ότι η ενορχήστρωση του δεν είναι αυτό που ήθελες”.
Tα έργα του Ρ.Στράους είναι: Parergon zur Sinfonia Domestica και Panathenaenzug.
Άλλα σημαντικά έργα: Μπέντζαμιν Μπρίτεν, Diversions. Πάουλ Χίντεμιτ, κονσέρτο για πιάνο, για αριστερό χέρι. Erich Wolfgang Korngold (τρία έργα: πιάνο κουιντέτο οp.15, πιάνο κονσέρτο op.17, σουίτα op.23). Franz Schmidt (συνολικά έξι έργα. Καλύτερα τα τρία κουιντέτα για πιάνο.
CODA.
Από τα έργα που αναφέραμε ως τώρα, κάποια έχουν μείνει για τα καλά στο ρεπερτόριο του πιάνου. Το κονσέρτο του Ραβέλ, του Προκόφιεβ.
Άλλα ακούγονται πολύ αραιά. Το έργο του Χίντεμιτ, του Μπρίτεν, του Στράους.
Και άλλα είναι είτε τελείως άγνωστα, είτε σπανιότητες. Από τα τελευταία θα άξιζαν πολύ καλύτερης τύχης τα έργα μουσικής δωματίου του Korngold και κυρίως του εξαιρετικού και παραγνωρισμένου Schmidt. ( Θα επανέλθω αργότερα σε αυτόν τον έξοχο συνθέτη).
Όσον αφορά τον Paul Wittgenstein, έκανε μεγάλη καριέρα με διάφορα από τα έργα για αριστερό χέρι. Έπαιξε με όλες τις σπουδαίες ορχήστρες Άμστερνταμ, Βερολίνου, Βιέννης, Βοστόνης, Κλήβελαντ, Λονδίνου, Παρισιού κ.α. Συνεργάστηκε με μαέστρους όπως: Μπέρνσταιν, Μητρόπουλος, Μοντέ, Ορμαντυ, Κουσεβίτσκυ, Φουρτβένγκλερ κ.α. Το 1957 εξέδωσε το τρίτομο έργο “Σχολή για το αριστερό χέρι”, με σπουδές, ασκήσεις και μεταγραφές για αριστερό χέρι. Πάντως εδώ πρέπει να σημειώσουμε, ότι μόνο με το πιάνο υπήρξε ένα τέτοιο ρεύμα και είναι απόλυτα κατανοητό και εξηγήσιμο. Πως να έπαιζε άραγε ένας αριστερόχειρας, αλλά μονόχειρας, κιθαριστής;; Και τέλος μακάβριο για τους λάτρεις της απόλυτης ερμηνείας, της ιστορικά τεκμηριωμένης, του να νοιώσουμε βαθιά το έργο: Για την κατάλληλη ερμηνεία θα πρέπει να …τσεκουρώνουμε τον πιανίστα;
Τάκης Ατσιδάκος
atsidakos@tar.gr
(5-2-2007)
Βιβλιογραφία-Πηγές:
1. Ray Monk: Λούντβιχ Βίτγκενσταιν, Το χρέος της μεγαλοφυΐας. Εκδόσεις SCRIPTA( AΑθήνα 1999).
2.Laurence Davies: Ravel orchestral music. BBC Music Guides.
3.David Grayson. Notes for SK 48253 Sony CD.
4.Grigori Schneerson. EMI Records 1974.
Δισκογραφία:
Ravel: Piano concertos. Zimerman, Boulez. DG449213.
Prokofiev: Piano concertos. Askenazy, Previn. DECCA 452588
Prokofiev: Piano concerto no. 4. Britten: Diversions. Ravel: piano concerto left hand. Fleisher, Ozawa. Sony SK47188.
Franz Schmidt: Quintett no.1-2. ORFEO C287921.
Korngold-Schmidt: Suite, Quintet. Sony SK48253.
R.Strauss: Parergon. Pontinen, Zinman. Arte Nova 98495
