Με αφορμή τον «Καλιγούλα» του Αλμπέρ Καμύ.
Αλμπέρ Καμύ
Σάββατο απόγευμα στη Μικρή Σκηνή της Νέας Σκηνής του Εθνικού Θεάτρου και να σε γεμίζει φρίκη ο Καλιγούλας του Αλμπέρ Καμύ. Η παράνοια και ο παραλογισμός της εξουσίας μαζί με τον υπαρξιακό φόβο του θανάτου και την απόγνωση που γεννάει η λήθη, να γεμίζουν τον στενό χώρο και να προκαλούν έντονα συναισθήματα στον θεατή, μέσα από την καλοκουρδισμένη σκηνοθεσία (του Γιώργου Σαχίνη) και την υποκριτική δεινότητα των ηθοποιών (Γιάννης Κλίνης, Παναγιώτης Κλίνης, Ελένη Κούστα, Γιώργης Τσαμπουράκης και Γιώργος Φριντζήλας). Παρακολουθούσα τα τεκταινόμενα, όπως τα κατέγραψε η γραφίδα του σπουδαίου λογοτέχνη και τα ερωτήματα εισέβαλαν ορμητικά. Τι ήταν άραγε ο Καλιγούλας ; Μια παράλογη προσωπικότητα, δημιούργημα μιας στρεβλής και σκοτεινής εποχής ; Τότε για πόσες παρόμοιες εποχές θα πρέπει να μιλάμε; Η ιστορία μας περιμένει στη γωνία, μας βγάζει τη γλώσσα και αναφέρει με αναφιλητά και αγωνία ανάκατα ονόματα όπως: Χίτλερ, Πινοτσέτ, Φράνκο, Ροβεσπιέρος, Στάλιν, Ίντι Αμίν Νταντά, Πολ Ποτ, Μπους και άλλα ων ουκ έστι αριθμός. Όσο προχωράει η παράσταση, το ερώτημα γίνεται βασανιστικό, γιατί υπεισέρχονται και άλλες σκέψεις. Για τα προσωπικά μικρά καθημερινά εγκλήματα, λέω, που υλοποιούνται εις βάρος της ψυχής και του πνεύματος πολλών ανθρώπων, προετοιμάζοντάς τους έτσι -σφαχτάρια προς θυσία στον εκάστοτε Μολώχ- να ανεχθούν, να στηρίξουν και να τροφοδοτήσουν την ψυχοπάθεια τέτοιων προσωπικοτήτων. Τι φταίει τέλος πάντων; Ποιος θα δώσει-αν υπάρχει-την απάντηση; Η θρησκεία, η φιλοσοφία, η ψυχανάλυση, όλες μαζί; Σε ποιο βαθμό ο υπαρξιακός φόβος και η συμπαντική μοναξιά ευθύνονται για την στρεβλή ανάπτυξη της ανθρώπινης διάνοιας; Και γιατί υπάρχουν- σε πείσμα όλων αυτών των δεδομένων- κάποιοι που αναπτύσσονται διαφορετικά αναλαμβάνοντας μάλιστα και δράση για την ανατροπή τέτοιων φαινομένων, θυσιάζοντας ακόμα και τη ζωή τους;
Ο πάντα επίκαιρος και εν τέλει μελαγχολικά αισιόδοξος –όσο κι αν φαίνεται αντιφατικός αυτός ο προσδιορισμός- Ιταλός ποιητής Τζιάκομο Λεοπάρντι αρθρώνει μιαν απάντηση, μεταξύ πολλών άλλων, για όλα αυτά τα μεγάλα ερωτήματα: «μερικές φορές η ψυχή επιθυμεί μια περιορισμένη θέα», έγραφε πριν από 200 περίπου χρόνια στα Ανάλεκτά του.
Σκέφτομαι ότι αυτό συμβαίνει ίσως γιατί ο άνθρωπος δεν αντέχει πάντα την υπαρξιακή του μοναξιά, μέσα στο μεγαλειώδες άπειρο που τον περιέχει και τον περιτριγυρίζει. Μόνος σε ένα Σύμπαν, να νιώθει κάτι λιγότερο από κουκίδα….. Η συνειδητοποίηση αυτής της κατάστασης, μαζί με την ενσυνείδητη γνώση τού πεπερασμένου της προσωπικής του ύπαρξης, μπορεί να τον ωθήσουν (για άγνωστο προς το παρόν σε μένα λόγο) από την αγάπη για τη ζωή και τη δημιουργία, μέχρι τη σκληρότητα και την παραμόρφωση που εξέφραζε το σύνθημα των οργανωμένων οπαδών του Φράνκο: viva la muerte (ζήτω ο θάνατος).
O Tάφος του Καμύ στην περιοχή Λουρμαρέν
Για τον Καμύ –διαβάζω στο καλαίσθητο πρόγραμμα- ο άνθρωπος είναι το μόνο νόημα του κόσμου μας , γιατί είναι ο μόνος που απαιτεί να έχει νόημα.
Κι ακόμη…ο άνθρωπος συνειδητοποιεί το παράλογο: ζει, αλλά γνωρίζοντας πως δεν υπάρχει λόγος που ζει. Να άλλη μια απάντηση. Η επίγνωση αυτού του παραλόγου μπορεί να είναι το αίτιο που προκαλεί και δημιουργεί τόσο πόνο, φόβο και βία σε κάποιους. Την ώρα που άλλοι, όπως ο σοφός αυτός συγγραφέας, επιλέγουν να πορευτούν χρησιμοποιώντας την επίγνωση αυτή ως θεμέλιο, που πάνω του θα χτίσουν την προσωπική τους ελευθερία και αυτογνωσία, για να πορευτούν στον κόσμο με δικαιοσύνη και καλή συνείδηση, δίχως τη συμπαράσταση και ανταμοιβή κάποιου θεού, που στο τέλος θα τους χαρίσει το έπαθλο της μεταθανάτιας ζωής…..
Πλημμυρισμένη, από συναισθήματα και σκέψεις, έφυγα κρατώντας στα χέρια το έντυπο με πληροφορίες για την παράσταση, που το ξεφύλλισα ώρες μετά στο σπίτι. Συνήθως η κριτική θεάτρου ασχολείται με την σκηνοθεσία και τους ηθοποιούς, αφήνοντας στη σκιά εκείνους που επιμελούνται το πρόγραμμα, τόσο χρήσιμο για την κατανόηση της παράστασης. Το συγκεκριμένο, θεωρώ ότι μπορεί να χρησιμεύσει ως πρότυπο ακόμη και σε μουσικές συναυλίες.
Ας επιστρέψω όμως σε αυτό, που συνοδεύει το ανέβασμα του σύνθετου και σπουδαίου αυτού έργου.
Σε κανέναν, ακόμα και στον απαίδευτο θεατή, δεν θα μείνει αναπάντητο το ερώτημα ποιος ήταν ο Καλιγούλας; Οι υπεύθυνες (Ειρήνη Μουντράκη και Ράνια Τριβέλλα) του προγράμματος και οι επιμελήτριες των κειμένων (Χριστίνα Κωνσταντάκη και Σοφία Φιλέρη) φρόντισαν να φιλοξενηθούν στην έκδοση (γιατί περί εκδόσεως πρόκειται) αποσπάσματα Λατίνων συγγραφέων για την προσωπικότητα του αλλοπρόσαλλου και αιμοσταγή αυτοκράτορα, καθώς και πληροφορίες για τα ιστορικά πρόσωπα που έπαιξαν ρόλο στη ζωή του και που χρησιμοποιούνται ως χαρακτήρες στο σημαντικό αυτό έργο του Καμύ. Όμως η κατανόηση αυτής της σκοτεινής προσωπικότητας , άρα και του έργου, δεν σταματάει σε αυτές τις πληροφορίες. Ένα σύντομο, αλλά πυκνό σε ουσία σημείωμα για τον συγγραφέα (από τον Αριστείδη Ασπρούλη, που ευθύνεται ολοκληρωτικά και για τον πλήρη σχεδιασμό του σημαντικού αυτού προγράμματος) θα βοηθήσει ακόμα περισσότερο στην αποκρυπτογράφηση του φιλοσοφικού του κόσμου και των ιδεών, που πάνω τους δημιούργησε την ιδιαίτερη θεώρησή του για τον κόσμο, τον άνθρωπο και την ύπαρξη γενικότερα.
Τέλος η μετάφραση-απόδοση (από την Παναγιώτα Πανταζή), του θεατρικού έργου, επιτρέπει στον θεατή να ανατρέξει στο κείμενο, για βαθύτερη κατανόηση των συναισθημάτων που του προκάλεσαν όσα είδε και άκουσε. Κατανόηση που θα τον κάνει να στοχαστεί πάνω στην ανθρώπινη οντότητα και να προσθέσει ένα λιθαράκι στην προσωπική του ωριμότητα.
Να μην ξεχάσω. Όλα αυτά που περιέγραψα θα τα βρείτε σε μια εξαιρετικής καλλιτεχνικής μορφής (ποιότητα χαρτιού, χρώματα και σκίτσα του σκηνογράφου της παράστασης Γιάννη Σκουρλέτη) εκτύπωσης (επιμέλεια Τέτη Καμουτσή) .
Κι’ ένα τελευταίο: μην χάσετε την παράσταση. Θα παίζεται για λίγες μέρες ακόμη στο θέατρο «Χώρα».
Βάσω Μαυρουδή
vasso@tar.gr
(Μάρτιος 2007)
