Δημήτρης Μητρόπουλος
Η μοίρα και οι άνθρωποι
Η μοίρα του Μητρόπουλου ήταν, θαρρώ, μοναδική στα χρονικά του νέου Ελληνισμού και δεν μας αφήνει πολύ περιθώριο για τη συνηθισμένη αδιαφορία μας.
Γ.Σεφέρης
O μουσικολόγος Απόστολος Κώστιος εφύπνισε πρώτος τους αναγνώστες δίνοντας στην κυκλοφορία το περίφημο βιβλίο του το 1985, καρπό πολύχρονης μελέτης του έργου και της ζωής του Μητρόπουλου. Μέχρι τότε ο θρύλος του μαέστρου ήταν γνωστός και συγκινούσε τους πάντες, λίγα όμως στοιχεία της προσωπογραφίας του γνωρίζαμε οι περισσότεροι.
Ο Κώστιος έσκυψε όχι μόνο στα στοιχεία που συντηρούσαν το “μύθο” αλλά και σε αυτά που περιέγραφαν αδυναμίες, ανακρίβειες, συγκρούσεις. Όπως ο ίδιος γράφει στην Εισαγωγή, ο Μητρόπουλος υπήρξε πρότυπο καλλιτέχνη με ηθικά προτερήματα και ανθρώπινη ζεστασιά, με επιείκεια και αγάπη, που όμως δεν δίσταζε να αυτο-υποβληθεί σε βασανιστική αυτοκριτική.
Ιδού μερικές από τις λεπτομέρειες που έπαιξαν ρόλο στο να αποδειχθεί δύσκολο εγχείρημα η αποκατάσταση και η βιογράφηση του μαέστρου:
Ο ίδιος ουδέποτε ασχολήθηκε με την εικόνα του προς τα έξω, δεν ενδιαφέρθηκε για την πληροφόρηση του κοινού του για τις αλήθειες και τα ψέμματα των αγώνων του, δεν κράτησε αρχεία αλληλογραφιών, έσκιζε και έκαιγε σε κάθε μετακόμιση όλα τα πρότερα ιδιωτικά ντοκουμέντα. Δεν έγραψε κείμενα και απομνημονεύματα. Συμβόλαια και επιστολές επαγγελματικού χαρακτήρα καταστράφηκαν κατά τη διάρκεια του Β Παγκοσμίου πολέμου. Τα γράμματα που διατηρούσε η Μαρία Νεγρεπόντη και πιθανόν φώτιζαν πολλές σημαντικές πτυχές των προσπαθειών του καταστράφηκαν από την ίδια ενώ πολλοί και σημαντικοί φίλοι του είχαν πεθάνει πριν αρχίσουν μουσικογραφικές και μουσικολογικές έρευνες γύρω από την προσωπικότητά του.
Η Καίτη Κατσογιάννη θεωρείται πολύτιμος αρρωγός της έρευνας, σαν πολύτιμη, αφιερωμένη και σταθερή φίλη του. Η αλληλογραφία μαζί της φωτίζει γνωστές και άγνωστες πτυχές του μυαλού και της ψυχής του. Γυναίκα καλλιεργημένη, μουσικά ενήμερη και πνευματικά μορφωμένη, χαρακτήρας διακριτικός και δοτικός, τον υποστήριξε από την αρχή (από το 1925) στο να ανοίξει τα φτερά του στη παγκόσμια μουσική δράση, δίνοντάς του την απαραίτητη εκείνη σιγουριά και την συναισθηματική ασφάλεια που θα χρειαζόταν. Του συμπαραστάθηκε σε όλες τις στιγμές, τον εγκαρδίωνε ακόμα και τότε που η διαπροσωπική τους σχέση αναγκαστικά περιορίστηκε σε επιστολές. Συγκέντρωνε παράλληλα κάθε τι που αφορούσε στην σταδιοδρομία του, από προγράμματα μέχρι φωτογραφίες και από κριτικές και άρθρα μέχρι δίσκους και παρτιτούρες.
.jpg)
Επιστολή στην Καίτη Κατσογιάννη, σελίδα πρώτη
Εκτός της Καίτης Κατσογιάννη, θερμή φιλική σχέση διατήρησε και με το Γιώργο Σεφέρη, τον Ηλία Βενέζη, την Κατίνα Παξινού και άλλους σημαντικούς έλληνες. Η Μαρία Νεγρεπόντη και ο συζυγός της στάθηκαν επίσης καλοί φίλοι στη πορεία της ζωής. Η Μαρία, για την Καίτη Κατσογιάννη, υπήρξε η σημαντικότερη, από τα νεανικά του χρόνια συμβουλάτοτας και «θετή του μητέρα». Κρίμα που κατέστρεψε την αλληλογραφία τους, όπως προείπαμε, και οι ερευνητές στερήθηκαν πολλών άλλων στοιχείων και πληροφοριών για τη δραστηριότητα του, εκείνα τα χρόνια.
Στη Μιννεάπολη γνωρίζει τον νεαρό και πολλά υποσχόμενο ταλαντούχο μαέστρο James Dixon. Είναι η εποχή που βοηθά με γενναιοδωρία κι άλλους πολλούς να σπουδάσουν και να ξεκινήσουν την επαγγελματική ζωή τους στην Αμερική. Με τον τελευταίο όμως τον συνέδεσε και σχέση βαθιάς εμπιστοσύνης, τόσο που να τον καταστήσει γενικό κληρονόμο του, κάτι που όπως καταλαβαίνουμε κυρίως αφορούσε την πνευματική και καλλιτεχνική του «περιουσία». Όταν πέθανε ο Μητρόπουλος πάνω του βρέθηκε ιδιόγραφη επιστολή με την οποία εκδήλωνε την επιθυμία, σε περίπτωση θανάτου η σωρός του να μην εκτεθεί σε δημόσιο προσκύνημα παρά να αποδοθεί στον Dixon που διέμενε τότε στη πόλη Αϊόβα και αν αυτός το ήθελε, να παραδώσει την λήκυθο με την τέφρα του στην Ελλάδα. Αυτό και έγινε. Η αποτέφρωση πραγματοποιήθηκε στο Λουγκάνο και μεταφέρθηκε στην Αθήνα όπου ο κόσμος τον αποχαιρέτησε σε πένθιμη τελετή που έλαβε χώρα στο θέατρο Ηρώδου του Αττικού.
Η θρησκευτικότητα, όχι σαν θεολογική προσήλωση στην ορθοδοξία αλλά ως στάση απέναντι στη ζωή και τους ανθρώπους, είχε ριζωθεί από πολύ νωρίς στο χαρακτήρα του μαέστρου. Το οικογενειακό παράδειγμα περιελάμβανε σεβασμό σε αξίες όπως η αρχαία ελληνική φιλοσοφία και η θρησκευτική – εκκλησιαστική παράδοση. Παράλληλα έμαθε από τους γονείς να υπερασπίζει τον πανανθρώπινο χαρακτήρα της τέχνης και την αξία της στη ποιοτική αναβάθμιση της ζωής. Την τέχνη πρέπει να τη βλέπουμε όμως με χαρακτήρα θρησκευτικό, η έμπρακτη και όχι η θεωρητική αποδοχή της αγάπης στον πλησίον έχει αξία κι ας είναι βαρύ το τίμημα της καλοσύνης..
Εκτός από τις θέσεις περί της αξίας της μουσικής των αρχαίων ελλήνων, τις οποίες γνώριζε πολύ καλά, μεγάλη ήταν η επίδραση στην αποκρυστάλλωση των ιδεών του από την περίπτωση του Αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης, που ο ίδιος ο Μητρόπουλος ανακάλυψε στα δεκαπέντε του χρόνια, όταν για πρώτη φορά είχε ταξιδέψει στη Ρώμη. Η ιδέα της απόλυτης πενίας και η αρχή του ότι θα έπρεπε ο μοναχός που έχει αφιερωθεί στην ύψιστη δύναμη να βρίσκεται κοντά στους ανθρώπους και να τους διδάσκει όχι μόνον στην εκκλησία αλλά και στην πλατεία, τον επηρρέασε και του άνοιξε ορίζοντες σκέψης. Ίσως λοιπόν όταν αργότερα ο Μητρόπουλος δήλωνε ότι θέλησε με την προσωπική του κοπιώδη προσπάθεια να διδάξει την αδελφοσύνη με τη μουσική και ότι οι μουσικοί πρέπει να δίνουν το παράδειγμα της ύψιστης ακεραιότητας, να στηρίχτηκε στα αντίστοιχα περί μαναχών λόγια του Αγίου Φραγκίσκου.
.jpg)
Ο Γιώργος Σεφέρης υπογράφει τον πρόλογο της έντυπης έκδοσης (εκδόσεις Ίκαρος, 1966) της Αλληλογραφίας του Μητρόπουλου με την Καίτη Κατσογιάννη (1929-1960), τη γενναία γυναίκα που ο ίσκιος της τον προστάτευε, και τη φιλία τους την χωρίς ψεγάδι νωχέλειας την σκιαγραφεί ως ευλογημένη.
Είναι ένας πρόλογος με ουσιαστικό περιεχόμενο και γραμμένος όχι μόνον να εκδηλώνει λογοτεχνικό ενδιαφέρον. Ο Σεφέρης είχε γνωρίσει στη Νέα Υόρκη το μαέστρο, στο εργαστήρι του, στους 57 δρόμους, εκεί όπου ασκήτευε μόνος μέσα στη πολύβοη πόλη. Η σχέση τους χαρακτηριζόταν από βαθιά πνευματικά ενδιαφέροντα και τη κοινή τους λατρεία στη μουσική. Ο Σεφέρης δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα και χαρακτηρίζει ως μεγάλη τύχη που βρέθηκε τρόπος να δημοσιευτούν τα γράμματα αυτού του μαναδικού ανθρώπου για να φωτίσουν πτυχές της μοναδικής μοίρας του στα χρονικά του νέου ελληνισμού. Ο Μητρόπουλος κατά τον Σεφέρη αναλώθηκε εις το πόδιον και από εκεί επάνω έπεσε κι έμεινε η τέφρα του μονάχη..
Η Καίτη Κατσογιάννη έχει συντάξει την εισαγωγή του βιβλίου για την Αλληλογραφία της με τον Μητρόπουλο. Γράφει: ύστερα από πολλούς δισταγμούς αποφάσισα να δώσω στη δημοσιότητα την αλληλογραφία μας. Στα γράμματά του εκδηλώνεται ο ίδιος σε μια στενή του φίλη, περιγράφει τη ζωή του, εκθέτει τις σκέψεις του, τα αισθήματά του, την εκάστοτε ψυχική του κατάσταση. Με ενθάρρυνε και η εξής περικοπή από γράμμα του της 23 Απριλίου 1940: «όλα τα δικά σου γράμματα καταφθάνουν με νούμερα, έτοιμα να περάσουν στο τυπογραφείο, για το μεγάλο βιβλίο που θα βγει στο τέλος του χρόνου και θα φέρει τον τίτλο Η Μεταφυσική της Φιλίας.
Oι τελευταίες τους συναντήσεις περιγράφονται με αυτά τα λόγια: συναντηθήκαμε για τελευταία φορά το καλοκαίρι του 1960 (Ιούλιος-Οκτώβριος) στο Ζάλτσμπουργκ και ύστερα στη Βιέννη. Ήταν ένας άνθρωπος καταδικασμένος από την επιστήμη, ένας άνθρωπος που είχε φτάσει στο κορύφωμα του εαυτού του και της τέχνης του. Είχε αποβάλει κάθε ενδιαφέρον για τα ανθρώπινα, για τη ζωή, για τη φύση, για την επιτυχία. Οι επευφημίες τον άφηναν αδιάφορο, όλη του η προσοχή, το πάθος συγκεντρωνόταν στη μουσική του. Ζούσε με το δέος όχι του θανάτου αλλά της αρρώστιας, της αναπηρίας Αν του προέλεγε κανείς πώς θα τελείωνε τη ζωή του όρθιος πάνω στο πόντιουμ, θα τον έκανε ευτυχή.
Στην όπερα της Βιέννης διηύθυνε μια σειρά παραστάσεις της όπερας Δύναμη του Πεπρωμένου του Βέρντι. Την επομένη τον αποχαιρετούσαμε. Την τελευταία στιγμή μας κοίταξε την αδελφή μου κι εμένα με ένα βλέμμα όλο τρυφερότητα και μελαγχολία. Ας με αξιώσει ο Θεός να σας ξαναδώ..
-Μα Δημήτρη μου, αυτό από σένα εξαρτάται!
-Όχι από μένα, από τη Μοίρα!!
Λίγες μέρες αργότερα ερχόταν πίσω στη πατρίδα μέσα σε μια ορειχάλκινη τεφροδόχο.
Έφη Αγραφιώτη