Η Jazz και τα «σκοτάδια μας»
Πρόσληψη και αποτίμηση Υπόγειες επιρροές
Ιστορία της Jazz
1ο μέρος: Λίγες σκέψεις ως προλεγόμενα
Ο εικοστός αιώνας υπήρξε αναμφισβήτητα το θέατρο των σημαντικότερων γεγονότων ευρείας κλίμακας που διαμόρφωσαν την εικόνα τού σύγχρονου κόσμου.
Παγκόσμιοι πόλεμοι, κοινωνικοοικονομικές συγκρούσεις και ανακατατάξεις, πρωτόγνωρα τεχνολογικά και επιστημονικά επιτεύγματα, οδήγησαν στην δημιουργία καινούργιων νοοτροπιών και αισθητικών αντιλήψεων. Οι τέχνες και ειδικότερα η μουσική - ως εκδηλώσεις τής ανθρώπινης δημιουργικότητας απόλυτα εξαρτώμενης από τις υπόλοιπες παραμέτρους τού ιστορικού γίγνεσθαι – δεν θα μπορούσε να απουσιάζει από το προσκήνιο των γεγονότων.
Οι πρωτοποριακές και επαναστατικές τάσεις τής μουσικής τού εικοστού αιώνα αποτελούν πλέον ένα καινούργιο και σημαντικό κεφάλαιο έρευνας και μελέτης, τόσο από καθαρά μουσικό όσο και από μουσικολογικό, ιστορικό και κοινωνιολογικό ενδιαφέρον.
Το σπουδαιότερο μουσικό κληροδότημα του αιώνα που έφυγε, είναι η δημιουργία ενός νέου κώδικα μουσικής επικοινωνίας, ενός καινούργιου μουσικού είδους, εντελώς διαφορετικού από ότι γνωρίζαμε μέχρι τότε.
Γύρω στις αρχές τού χίλια εννιακόσια, άρχισε να γράφεται στις ΗΠΑ το ξεχωριστό κεφάλαιο τής ιστορίας τής μουσικής που φέρει τον τίτλο «Jazz».
Στην την χώρα μας η Jazz ήταν ανέκαθεν μία μουσική που αφορούσε λίγους, πολύ λίγους. Δυστυχώς, με την πάροδο του χρόνου, αυτοί οι λίγοι έγιναν ακόμα λιγότεροι, πολύ λιγότεροι, σε βαθμό που στις διάφορες συναυλίες να έχεις την αίσθηση ότι συναντάς διαρκώς τα ίδια πρόσωπα. Ίσως σε βάθος χρόνου – όχι πολύ μακριά από το σήμερα - οι ελάχιστοι εναπομείναντες ενδιαφερόμενοι να είναι μόνο κάποιοι λίγοι μουσικοί, και κάποιοι λίγοι συλλέκτες c.d.'s και παλαιών δίσκων jazz.
Καθόλου ευχάριστη προοπτική. Η αλήθεια όμως είναι ότι η jazz αποτελούσε πάντα ξένο σώμα μέσα στο ελληνικό μουσικό τοπίο, ισορροπώντας ανάμεσα στην περιθωριακή και την ελιτίστικου τύπου ακαταλαβίστικη τέχνη.
Οι κοινωνικοοικονομικές συνθήκες που έδωσαν την ώθηση για την γέννηση, την ανάπτυξη αλλά και την αποδοχή της εντός και εκτός Ηνωμένων Πολιτειών, είναι γεγονός ότι απειροελάχιστα έμοιαζαν με αυτές της χώρας μας. Έτσι λοιπόν η απαραίτητη βιωματική σύνδεση που πρέπει να υπάρχει όχι μόνο ανάμεσα στον καλλιτέχνη και το μουσικό είδος που αυτός υπηρετεί, αλλά και ανάμεσα στον ακροατή και το αντικείμενο του ακροάματός του, δεν δημιουργήθηκε ποτέ, ή σχεδόν ποτέ.
Το αποτέλεσμα είναι ένας φαύλος κύκλος παρεξηγήσεων, τόσο για το τι σημαίνει παίζω jazz, όσο και για το τι σημάνει ακούω jazz. Εδώ νομίζω ότι αξίζει να αναφέρω δίκην παραδείγματος, μια ιστορία τής οποίας είχα την «τύχη» να είμαι αυτήκοος μάρτυρας: Ταλαντούχα λυρική τραγουδίστρια και καταρτισμένη καθηγήτρια φωνητικής, συνεπής επαγγελματίας και άτομο ευρύτερης καλλιέργειας, αποφάσισε να διευρύνει τα καλλιτεχνικά της όρια προς τον χώρο της jazz. Τα αποτελέσματα υπήρξαν πράγματι πολύ θετικά. Αίφνης όμως, σταμάτησε να ασχολείται με το συγκεκριμένο μουσικό είδος γιατί «συνειδητοποίησε» ότι το κοινό κουράζεται και δεν θέλει να ακούει τις «αμερικανιές», προσβάλλοντας με αυτόν τον απαξιωτικό όρο, τον αυτοσχεδιαστικό χαρακτήρα τής jazz που παρέχει στους μουσικούς της την δυνατότητα να εκφράζονται ελεύθερα (αλλά όχι ανοργάνωτα ), μέσα σε συγκεκριμένες φόρμες, χρησιμοποιώντας τις παραμέτρους τού χώρου, του χρόνου και του ηχοχρώματος, με τρόπους εντελώς προσωπικούς δημιουργώντας έτσι αυτό που αναγνωρίζουμε ως διαφορετικά στυλ ενός μουσικού είδους.
Ηχούν στα αυτιά μου εντελώς «φάλτσοι» τέτοιου είδους χαρακτηρισμοί, που καταδικάζουν συλλήβδην μουσικούς κώδικες δοκιμασμένους στον χρόνο και καθιερωμένους πλέον - με μία αίσθηση κλασσικού – στην συνείδηση μουσικών, μουσικοκριτικών και μουσικόφιλων.
Τα επιτεύγματα ενός μουσικού είδους δεν μπορούν να εκτιμηθούν όπως πρέπει αν δεν υπάρχει όπως ανέφερα και προηγουμένως, η βιωματική σύνδεση μαζί του ή αλλιώς, η απαραίτητη γνώση που οδηγεί στην αποκωδικοποίηση και κατανόηση του διαφορετικού και η αλήθεια είναι πως η jazz αποτελεί πράγματι κάτι το εντελώς διαφορετικό.
Απαραίτητη προϋπόθεση για την κατανόησή της είναι μία άλλου τύπου νοοτροπία ακρόασης, όπου το ζητούμενο δεν είναι το άκουσμα μιας εκτέλεσης συγκεκριμένου μουσικού υλικού με ακρίβεια και θρησκευτική προσήλωση στο πρωτότυπο, αλλά η συμμετοχή τού ακροατή στο απρόβλεπτο αυτοσχεδιαστικό ταξίδι, στο ηχητικό σύμπαν που δημιουργούν οι μουσικοί, χρησιμοποιώντας τα δεδομένα θέματα - πολύ συχνά παιγμένα όχι με ακρίβεια, αλλά επίτηδες με τρόπο ασαφή και υπαινικτικό - μόνο σαν αφετηρίες αυτού που πρόκειται να ακολουθήσει.
Από την στιγμή όμως που η σχέση μας με ένα μουσικό είδος δεν μπορεί να είναι βιωματική, η δημιουργία αυτής της άλλου τύπου νοοτροπίας ακρόασης μπορεί να επιτευχθεί μόνο αν ανατρέξουμε στο παρελθόν και ανακαλύψουμε τα δομικά εκείνα συστατικά που έχουν προσδώσει στο συγκεκριμένο είδος ή ιδίωμα την διαφορετική, ξεχωριστή του ταυτότητα, με απώτερο σκοπό όχι την κατ' ανάγκη προτίμησή μας σε αυτό, αλλά οπωσδήποτε την κατανόηση και αποδοχή της διαφορετικότητάς του.
Προϋπόθεση λοιπόν, για την εύρεση των «κλειδιών» που θα μας βοηθήσουν στην αποκωδικοποίηση της jazz, είναι η μελέτη της αφρικανικής της καταγωγής, όπως επίσης γενικότερα, η μελέτη τού αμερικάνικού της μουσικού παρελθόντος. Από εκεί προέρχονται τα περισσότερα ιδιαίτερα συστατικά της, που πολλοί από εμάς σήμερα δεν καταλαβαίνουμε την πραγματική τους ουσία και τα παρεξηγούμε θεωρώντας τα σχήματα κενά σημασίας, σχήματα δηλαδή που αποτελούν αφελή και απλοϊκό τρόπο έκφρασης ενός αφελούς και δίχως κουλτούρα λαού που εντυπωσιάζεται από το θορυβώδες και το εξωστρεφές.
Τέτοιες απόψεις βέβαια είναι εντελώς ανυπόστατες και δεν έχουν καμιά επαφή με την πραγματικότητα. Διαφορετικοί λαοί και παραδόσεις, διαφορετικές γλώσσες, διαφορετική ιστορία, άλλοι τρόποι αντίληψης της πραγματικότητας, άλλοι τρόποι έκφρασης και επικοινωνίας, άλλου τύπου τέχνη. Εν τέλει κανείς δεν έχει το προνόμιο να κατέχει την απόλυτη αλήθεια.
Έχετε ποτέ σκεφτεί τι σχέση μπορεί να έχει η μουσική του Luis Armstrong με τον ηθοποιό Eddy Murphy, τον μπασκετμπολίστα Air Jordan, την χρυσή εποχή του Ελληνικού κινηματογράφου, τους Beatles τον αιδεσιμότατο Martin Luther King και τον πρόεδρο των ΗΠΑ Barak Obama; Η ερώτηση αυτή ακούγεται μάλλον σαν κάποιο ανέκδοτο και η πιθανή της απάντηση ίσως να μας προδιαθέτει για κάποιου τύπου ευφυολόγημα ή παραδοξολογία.
Ωστόσο, τα φαινόμενα πολλές φορές εξαπατούν και οι μη εμφανείς - σε πρώτο επίπεδο τουλάχιστον – σχέσεις μεταξύ προσώπων και καταστάσεων είναι δυνατόν να μας εκπλήξουν, όταν ανακαλύψουμε σε αυτές, τέτοιου είδους συγγένειες, που η έλλειψή τους θα σήμαινε την ακύρωση μερικών από τα ποιο σημαντικά φυσιογνωμικά τους χαρακτηριστικά. Όσο παράξενο και να ακούγεται, αυτό που συνδέει τα άτομα που προανέφερα με έναν υποδόριο, σχεδόν μη ανιχνεύσιμο τρόπο, είναι η Αφρική, η Δυτική Αφρική.
Είναι πραγματικά αξιοθαύμαστο, το πως μέσα στην jazz στοιχεία της Αφρικανικής μουσικής παράδοσης (αφρικανισμοί) έχουν όχι μόνον επιβιώσει, αλλά κατόρθωσαν να μεταγγιστούν σε άλλα μουσικά είδη που προήλθαν από την jazz όπως το rythm n' blues, η soul, το rock n' roll, το funk κλπ, και από εκεί περνώντας για δεύτερη φορά τον Ατλαντικό ωκεανό με την μορφή της αμερικάνικης μουσικής πλέον - και με προορισμό την Ευρώπη αυτή την φορά - να διαμορφώσουν σε μεγάλο βαθμό μια καινούργια αισθητική αντίληψη και να επηρεάσουν όλα σχεδόν τα είδη τής ελαφράς μουσικής τής Δύσης, (και όχι μόνο) ή για να είμαι πιο ακριβής, εκείνα τα μουσικά είδη στα οποία η Ευρωπαϊκού τύπου αντίληψη της οργάνωσης των ήχων αποτελεί το κύριο χαρακτηριστικό της ταυτότητάς τους.
Θα ακουγόταν ίσως παράλογο στα αυτιά όχι μόνο των φιλόμουσων αλλά και πολλών μουσικών, αν κάποιος τους έλεγε ότι στην μουσική των Beatles, των ABBA, των Rolling Stones, του Μ. Πλέσσα των ταινιών τής «χρυσής εποχής» του Ελληνικού κινηματογράφου, του Δ. Σαββόπουλου και πολλών άλλων, υπάρχουν στοιχεία Αφρικανικής μουσικής τόσο έντονα που χωρίς αυτά ο ήχος των συγκεκριμένων καλλιτεχνών θα ήταν απλά αγνώριστος. Δεν ευνοώ βέβαια πως αν αντιπαραβάλλουμε ηχογραφήσεις των παραπάνω καλλιτεχνών με ηχογραφήσεις παραδοσιακής μουσικής της Δυτικής Αφρικής θα βρούμε κάποιες ομοιότητες - κάθε άλλο ! -,πρόκειται για εντελώς διαφορετικούς κόσμους, με εντελώς διαφορετική αντίληψη για το τι σημαίνει μουσική και ποια είναι η χρησιμότητά της. Όμως, η έντονη παρουσία του ρυθμικού στοιχείου με την συστηματική χρήση των drums, η απαραίτητη ύπαρξη αυτοσχεδιαστικών μερών, η ρυθμική άρθρωση της μελωδίας με συγκοπές και η έμφαση στο ασθενές μέρος του μέτρου, οι blue notes με την μικρή τρίτη να τραγουδιέται στηριζόμενη σε συγχορδία μεγάλης τρίτης, η αποδοχή της μη μελωδικής χροιάς ως δεδομένου και αισθητικά απόλυτα παραδεκτού τρόπου τραγουδιού, το σχήμα κλίση - απόκριση μεταξύ του τραγουδιστή ή σολίστα και των υπόλοιπων μελών της ορχήστρας και βέβαια ο αντισυμβατικός - μη ακαδημαϊκός - τρόπος χρήσης των διαφόρων οργάνων είναι μερικά από τα πιο σημαντικά χαρακτηριστικά της μαύρης μουσικής που όπως θα δούμε και στην συνέχεια, έλκουν την μακρινή καταγωγή τους από την Δυτική Αφρική.
Πέρα όμως από την μουσική, και άλλα πολιτισμικά χαρακτηριστικά των λαών τής Δ. Αφρικής, όπως η έντονη και σχεδόν χορευτική παρουσία τού ρυθμού στις καθημερινές δραστηριότητες και στον τρόπο εκφοράς τού λόγου. Το περίεργο για εμάς «σπάσιμο» τής φωνής, όταν δεν συντρέχει κάποιος χιουμοριστικός λόγος (φέρτε στο μυαλό σας τον ηθοποιό Eddy Murphy που ενώ μιλάει, η φωνή του «σπάει» στιγμιαία κάνοντας αυτό που λέμε «κοκοράκι», κάτι που στην συγκεκριμένη περίπτωση μπορεί να αποτελεί επαγγελματική μανιέρα, αλλά είναι όμως τρόπος ομιλίας που χαρακτηρίζει - για λόγους που θα αναφερθούν αργότερα - μεγάλο μέρος του μαύρου πληθυσμού της Αμερικής), αλλά και ο διαφορετικός τρόπος προσέγγισης του χορού, είτε ως τρόπου διασκέδασης, είτε ως τέχνης, αποτελούν στοιχεία που συνεχίζουν ακόμα και σήμερα να υπάρχουν και εν μέρει να διαμορφώνουν πρότυπα συμπεριφοράς και αισθητικής αντίληψης.
Δεν είναι λίγες οι φορές που όλοι μας έχουμε ακούσει ή έχουμε βρεθεί σε συζητήσεις με θέμα την έμφυτη αίσθηση ρυθμού των Αφροαμερικάνων. Ο σχεδόν χορευτικός τρόπος παιχνιδιού των έγχρωμων αθλητών των αμερικάνικων ομάδων μπάσκετ και των βραζιλιάνων ποδοσφαιριστών έχει προσδώσει στα συγκεκριμένα σπορ χαρακτηριστικά θεάματος υψηλών προδιαγραφών και έχει οικοδομήσει στην συνείδηση φιλάθλων και ανθρώπων τού αθλητισμού πρότυπα και σχολές, που αφορούν στον τρόπο προσέγγισής τους.
Ίσως μέρος τής μαγείας τού αιδεσιμότατου Martin Louther King να βρισκόταν στην εξαιρετική σχεδόν τελετουργική αίσθηση του ρυθμού που προσέδιδε στις ομιλίες του και ίσως, ή μάλλον σίγουρα, η πορεία του Barrack Obama προς την προεδρία των ΗΠΑ να φάνηκε τόσο εύκολη και αναμενόμενη λόγω της εξοικείωσης των Αμερικανών προς τους έγχρωμους συμπατριώτες τους, που δημιουργήθηκε αρχικά μέσα από την μακρόχρονη και περιπετειώδη επαφή μαύρων καλλιτεχνών και λευκών ακροατών.
Χαρακτηριστικά συμπεριφοράς που κάποιες φορές μεταφέρονται με υποσυνείδητους τρόπους από γενιά σε γενιά, ενώ ακόμα και οι ίδιοι οι φορείς τους αγνοούν την ύπαρξη και την λειτουργίας τους, σχηματοποιούν το προφίλ κοινωνικών ομάδων και καθιερώνουν κώδικες επικοινωνίας.
Αναμφισβήτητα, σήμερα, η ποιο διαδεδομένη κουλτούρα και αυτή που έχει επηρεάσει τον σύγχρονο τρόπο ζωής μας περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη είναι η αμερικάνικη. Το παράδοξο όμως, όπως λέει ο Leroi Jones στο βιβλίο του με τίτλο BLUES PEOPLE, είναι το γεγονός ότι τα πράγματα, τα οποία έχουν συνεισφέρει στην δημιουργία της και της έχουν προσδώσει τα φυσιογνωμικά της διακριτά χαρακτηριστικά, είναι ακριβώς αυτά που φοβάται και παρεξηγεί η πλειονότητα των Αμερικανών. Θα προσθέσω εγώ: και η πλειονότητα πολλών μη Αμερικανών.
Η μελέτη τής ιστορίας τής jazz μας προσφέρει τη δυνατότητα, μέσω της ανάλυσης των παραμέτρων που την δημιούργησαν, αφενός να την κατανοήσουμε και να την απολαύσουμε καλλίτερα, αφετέρου να δούμε τα διάφορα είδη τής σύγχρονης μουσικής κουλτούρας από διαφορετική οπτική γωνία.