"20 ΠΑΡΤΙΤΟΥΡΕΣ ΕΛΛΗΝΩΝ ΣΥΝΘΕΤΩΝ ΣΕ ΓΡΑΦΗ ΜΠΡΑΙΓ"
ΜΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΜΕ ΤΟ ΜΙΧΑΛΗ ΚΕΦΑΛΑ ΓΙΑ ΤΗ ΘΑΥΜΑΣΤΗ ΑΥΤΗ ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΑ ΤΟΥ
Η έκδοση του βιβλίου «20 Παρτιτούρες Ελλήνων Συνθετών σε Γραφή Μπράιγ» σε επιμέλεια του Mιχάλη Κεφάλα (Διδάκτορας Μουσικής Σύνθεσης Παν/μίου Goldsmiths Λονδίνου) αποτελεί αναμφισβήτητα τομή, μια και πρόκειται για την πρώτη ηλεκτρονική τύπωση και ανατύπωση βιβλίου με παρτιτούρες στην χώρα μας, αλλά και την πρώτη με έργα σύγχρονων ελλήνων συνθετών σε γραφή για ανθρώπους με αναπηρίες όρασης!
Το βιβλίο εκδόθηκε από τον Φάρο Τυφλών Ελλάδας και ελέχθηκε από τον Μιχάλη Κεφάλα, συνθέτη και το Μανώλη Μπασιά, μουσικό, γνώστη του music braille, νομικό, και αντιπρόεδρο του Δ.Σ. του Φάρου. Αποτελεί συνέχεια του βιβλίου «36 Παρτιτούρες για Όλους» σε επιμέλεια και πάλι του Μιχάλη Κεφάλα, το οποίο εκδόθηκε από τον Μουσικό Οίκο «Παπαγρηγορίου-Νάκας» το 2010 και διδάσκεται ως επίσημο εγχειρίδιο του μαθήματος Μουσικοθεραπείας του Τμήματος Μουσικών Σπουδών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου στη Θεσσαλονίκη.
Πρόκειται για ένα συγκεντρωμένο εκπαιδευτικό υλικό γραμμένο αποκλειστικά από έλληνες συνθέτες σε δύο γλώσσες (ελληνικά – αγγλικά) και απευθυνόμενο τόσο σε μαθητές της μουσικής με ειδικές ανάγκες – ή ορθότερα με ειδικά χαρίσματα – όσο και σε εκπαιδευτικούς που διεξάγουν το λειτούργημά τους σε αντίστοιχους τομείς της εκπαίδευσης.
Οι συνθέτες που συνεργάστηκαν στο project είναι αλφαβητικά οι: Γιώργος Δαραβέλης, Μπάμπης Καρράς, Μιχάλης Κεφάλας, Έφη Μαρκουλάκη, Βαγγέλης Μπουντούνης, Θόδωρος Μπρουτζάκης, Απόστολος Ντάρλας, Ευαγγελία Σερέτη, Γεράσιμος Τριανταφύλλου, Βασιλική Φιλιππαίου και Νίκος Χατζηελευθερίου. Το μουσικά κείμενα είναι επεξεργασμένα σε δύο πεντάγραμμα και ενώ είναι άλλοτε γραμμένα για ένα όργανο (πιάνο) και άλλοτε για δύο όργανα (πιάνο και κάτι άλλο ή κιθάρα και κάτι άλλο ή δύο κιθάρες ή δύο μονοφωνικά όργανα), στην πραγματικότητα λειτουργούν σαν «ανοικτές» παρτιτούρες (“open scores”). ‘Οπως, χαρακτηριστικά, μας εξηγεί ο Μιχάλης Κεφάλας, «εσκεμμένα αποφύγαμε δηλαδή να προσδιορίσουμε επίμονα την παράμετρο του ηχοχρώματος για να δώσουμε την ελευθερία στον εκτελεστή να μπορεί να παίξει τις παρτιτούρες σε όποιο όργανο είναι ευκολότερο, μόνος του ή μαζί με άλλον.»
Όπως, επίσης, αναφέρεται στο δελτίο τύπου του επιμελητή της έκδοσης: «Η ηλεκτρονική τύπωση και ανατύπωση των μουσικών έργων μέσω της μετατροπής τους σε Music XML (format) και με χρήση των προγραμμάτων Goodfeel 3.1, Lime 9 και Sharp Eye 2 και του ειδικού σύγχρονου εκτυπωτή Braillo 440 SW (που δώρησε το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος στο Φάρο Τυφλών το 2006), αποτελούν θεμέλια τεχνογνωσίας για την πραγματοποίηση της παραπάνω έκδοσης και άλλων μελλοντικών, που ευεργετούν όσους ανθρώπους με αναπηρίες όρασης θέλουν να σπουδάσουν μουσική. Διότι η σημερινή, φτωχή βιβλιοθήκη αναγκάζει τους δασκάλους και τους γονείς τους είτε να παραγγέλνουν πανάκριβες παρτιτούρες από το εξωτερικό, είτε να γράφουν με το χέρι για δική τους μόνο χρήση στη γραφομηχανή.»
Μιχάλης Κεφάλας
Ας αφήσουμε όμως τον ίδιο τον εμπνευστή του βιβλίου Μιχάλη Κεφάλα, να μας μιλήσει για την πραγμάτωση της πρωτότυπης αυτής ιδέας, ή καλύτερα, της συνέχισης ενός μεγαλόπνοου σχεδίου:
Παν. Θεοδοσίου: Γνωρίζουμε την επιτυχία της προηγούμενης έκδοσης «36 Παρτιτούρες για Όλους» στην οποία άλλωστε αναφερθήκαμε από τη στήλη αυτήν του TaR παλαιότερα. Η παρούσα έκδοση αποτελεί φυσική συνέχεια της; Μιλήστε μας για το ιστορικό αυτής της πραγμάτωσης.
Μιχ. Κεφαλάς: Πράγματι, το βιβλίο «36 Παρτιτούρες για Όλους» αποτελεί το πρώτο βιβλίο με έργα ελλήνων συνθετών που απευθύνεται σε άτομα με αναπηρίες (ΑμεΑ). Διδάσκεται εδώ και 3 χρόνια από τη λέκτορα κυρία Ντόρα Ψαλτοπούλου στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο ως επίσημο εγχειρίδιο του μαθήματος της Μουσικοθεραπείας (πρόγραμμα «Εύδοξος») και είμαι πολύ περήφανος για το γεγονός. Η απόπειρα αυτή ευαισθητοποίησε για πρώτη φορά στη χώρα έναν «κόσμο» λογίων συνθετών με ιδέες από το χώρο της μουσικοθεραπείας, της ειδικής αγωγής και της ανθρωπολογίας της εκπαίδευσης. Έδωσε το πρώτο ελληνικό κομμάτι για μονόχειρα πιανίστα, τα πρώτα καταγεγραμμένα έργα για άτομα με μαθησιακές δυσκολίες και πρότεινε σχέδια διδασκαλίας για βαρήκοα παιδιά, για να μιλήσω για μερικά μόνο «χειροπιαστά» αποτελέσματα. Επιπλέον, αποτέλεσε τη βάση για να δημιουργηθεί το επόμενο -πρώτο βιβλίο με ψηφιακά μέσα τύπωσης και ανατύπωσης στη χώρα- «20 Παρτιτούρες Ελλήνων Συνθετών σε Γραφή Μπράιγ».
Π.Θ: Ποιοι είναι οι στόχοι του προγράμματος;
M.X: Η σημερινή, φτωχή βιβλιοθήκη αναγκάζει τους δασκάλους και τους γονείς των ανθρώπων με αναπηρίες όρασης είτε να παραγγέλνουν πανάκριβες παρτιτούρες και βιβλία από το εξωτερικό, είτε να γράφουν με το χέρι για δική τους μόνο χρήση στη γραφομηχανή με υπαγόρευση πάντοτε ενός βλέποντα και ανατύπωση, εφόσον χρειαστεί, με την παλαιά θερμομορφική μέθοδο (thermoform). Η τεχνογνωσία που χρησιμοποιήσαμε επιτρέπει να τυπώνονται μαζικά και με ψηφιακά μέσα, έργα με παρτιτούρες που εμπλουτίζουν τη σχετική ελληνική βιβλιοθήκη.
Π.Θ: Xρησιμοποιήσατε κάποια καινούργια, για τα δεδομένα της χώρας, τεχνολογία;
M.X: Για την επίτευξη της διαδικασίας μεταγραφής, το κομβικό σημείο τεχνικώς ήταν η κατανόηση ότι οι παρτιτούρες έπρεπε να μετατραπούν από το πρόγραμμα έκδοσής τους σε Music XML (αγγλικό αρκτικόλεξο από το Extensible Markup Language), μια ειδική διεθνή γλώσσα σήμανσης που περιέχει ένα σύνολο κανόνων για την ηλεκτρονική κωδικοποίηση και μορφοποίηση δεδομένων κειμένου. Τα τρία -συνεργαζόμενα μεταξύ τους- προγράμματα της Αμερικανικής Εταιρείας Dancing Dots, με τα οποία εργαστήκαμε ήταν: το Sharp Eye Music Reader 2, κατάλληλο για σάρωση και επεξεργασία παρτιτούρας, το Lime 9 για διορθώσεις και συμπλήρωση μουσικών συμβόλων και όρων στα Music XML’s και το Goodfeel 3.1, σχετικό με την οριστική εκτύπωση. Η ψηφιακή τύπωση και ανατύπωση των μουσικών έργων μέσω της μετατροπής τους σε Music XML και με χρήση των προαναφερθέντων προγραμμάτων και του ειδικού σύγχρονου εκτυπωτή Braillo 440 SW, που δώρησε το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος στο Φάρο Τυφλών το 2006, αποτελούν θεμέλια τεχνογνωσίας για την πραγματοποίηση της παραπάνω έκδοσης και άλλων μελλοντικών, που ευεργετούν όσους ανθρώπους με αναπηρίες όρασης θέλουν να σπουδάσουν μουσική.
Π.Θ: Υπήρξε κρατική ή άλλη στήριξη και συμμετοχή στο καινοτόμο αυτό έργο;
M.X: Δεν υπήρξε καμία κρατική στήριξη ή συμμετοχή στο έργο αυτό. Γνωρίζω πως προβλέπεται χρηματοδότηση από τα ΕΣΠΑ για τέτοιες πρωτοβουλίες, αλλά για την αξιοποίησή τους θα ήταν απαραίτητες πολλές ώρες εργασίας από ομάδα ειδικών νομικών. Πάντως, δίχως την αμέριστη συμπαράσταση του Δ. Σ. του Φάρου Τυφλών Ελλάδας και ειδικά της προέδρου του κυρίας Δήμητρας Ασιδέρη και του αντιπροέδρου του κυρίου Μανώλη Μπασιά, ο οποίος επιμελήθηκε τον έλεγχο ολόκληρης της μπράιγ σημειογραφίας, η παρούσα έκδοση θα ήταν αδύνατη. Ο Φάρος παρείχε τον εκτυπωτή, το χαρτί και τους τεχνικούς του, τους οποίους θα ήθελα να μνημονεύσω. Ευχαριστούμε, λοιπόν, τον ηλεκτρονικό και μουσικό Νίκο Λαμπαδάκη και τον τυπογράφο Δημήτρη Παπασταματίου. Ο Φάρος αγκάλιασε με θέρμη την πρότασή μου, τη στήριξε και την πρόβαλε απλόχερα στα μέλη του.
Π.Θ: Πώς εσείς ως συνθέτης, αλλά και οι συνεργάτες δημιουργοί του συγκεκριμένου project, εργαστήκατε για να φθάσετε στο επιθυμητό αποτέλεσμα;
M.X: Ενώ γνωρίζαμε τις τεράστιες δυνατότητες του μουσικού μπράιγ να αποδώσει ακόμη και σημειογραφία με πυκνές απαιτήσεις, επιδιώξαμε να εργαστούμε πάνω στις απλούστερες δυνατές παρτιτούρες. Ο προφανής λόγος ήταν, ότι στην πρώτη αυτή απόπειρα δε γνωρίζαμε τι τεχνικές δυσκολίες θα συναντούσαμε. Γι’ αυτόν το λόγο όλες οι παρτιτούρες είναι οργανικές (όχι φωνητικές) και επεξεργασμένες για δύο πεντάγραμμα. Και ενώ είναι άλλοτε γραμμένες για ένα όργανο (πιάνο) και άλλοτε για δύο όργανα (πιάνο και κάτι άλλο ή κιθάρα και κάτι άλλο ή δύο κιθάρες ή δύο μονοφωνικά όργανα), στην πραγματικότητα λειτουργούν σαν «ανοικτές» παρτιτούρες (“open scores”). Εσκεμμένα αποφύγαμε δηλαδή να προσδιορίσουμε επίμονα την παράμετρο του ηχοχρώματος για να δώσουμε την ελευθερία στον εκτελεστή να μπορεί να παίξει τις παρτιτούρες σε όποιο όργανο είναι ευκολότερο, μόνος του ή μαζί με άλλον.
Π.Θ: Υπήρξαν ιδιαιτερότητες στη διαδικασία ή προϋποθέσεις που εξαρχής σας δέσμευσαν;
M.X: Δεν θα τις έλεγα ιδιαιτερότητες ή προϋποθέσεις. Θα ήμουν ακριβέστερος εάν έλεγα πως έζησα όμορφες στιγμές μιας επικοινωνίας υψηλού επιπέδου, που σπάνια έχει κάποιος την ευκαιρία να ζήσει. Όπως όταν δίπλα-δίπλα με το μουσικό Μανώλη Μπασιά, εκείνος με την παρτιτούρα του σε μπράϊγ κι εγώ με την αντίστοιχη δική μου παρτιτούρα βλεπόντων τραγουδούσαμε νότα-νότα όλα τα κομμάτια του βιβλίου από την αρχή ως το τέλος, για να ελέγξουμε ότι πράγματι «πέρασαν σωστά» όλα τα σύμβολα με τη ψηφιακή μετατροπή. Αλλά, δε ξεχνώ και τα λόγια των συνεργατών μου στο Φάρο Τυφλών Ελλάδας, που υπογραμμίζουν το αίσθημα παντελούς περιθωριοποίησης και απομόνωσης που εισπράττουν όλα τα ΑμεΑ στην Ελλάδα: «δεν περιμέναμε ποτέ ένας βλέποντας να ασχοληθεί τόσο πολύ με προβλήματα των τυφλών».
Π.Θ: Σε μια ελληνική κοινωνία, όπως η σύγχρονη, με την παντελή έλλειψη υποδομών, την απαξίωση των θεσμών ως φαινόμενο αυτονόητο και την ισότιμη αντιμετώπιση ως απομονωμένη δεοντολογία, πώς εντάσσεται ένα τέτοιο εκπαιδευτικό πρόγραμμα;
M.X: Ισχύουν απολύτως οι επισημάνσεις σας, όμως τι άλλο μπορεί να κάνει κανείς εκτός από προσπάθειες ατομικές και συλλογικές και να υποβάλλει τις δημιουργικές του προτάσεις. Οι δικές μου προτάσεις είναι οι ακόλουθες:
- Η σύσταση γραφείου στα Κ.Ε.Α.Τ. (Κέντρα Εκπαίδευσης και Αποκατάστασης Τυφλών) ή στο Φάρο Τυφλών, το οποίο να δίνει πληροφορίες στους ενδιαφερόμενους εάν υπάρχει μια συγκεκριμένη παρτιτούρα και πώς θα μπορούσαν να την αποκτήσουν είτε δωρεάν είτε με παραγγελία. Να φέρνει σε επαφή τους ενδιαφερόμενους με ειδικούς στη μεταγραφή μπραιϊλίστες. Επίσης, να καθοδηγεί όσους τυφλούς θα ήθελαν να σπουδάσουν στο εξωτερικό σε συγκεκριμένα παν/μιακά ιδρύματα που έχουν τις απαραίτητες υποδομές. Κάτι τέτοιο θα έδινε μεγάλη ώθηση στη χώρα μας, διότι όσοι από αυτούς επιστρέψουν θα προσφέρουν γνώση και τεχνογνωσία στη χώρα, αλλά θα αποτελέσουν και το αναγκαίο εξειδικευμένο προσωπικό για τα σχολεία και τα παν/μια.
- Δωρεάν παροχή όλων των απαραίτητων τεχνικών βοηθημάτων στους τυφλούς, συμπεριλαμβανομένων των προγραμμάτων μεταγραφής της κοινής παρτιτούρας σε μουσικό μπράιγ, που διευκολύνουν όσο ποτέ την εκμάθηση και διδασκαλία της μουσικής, όπως των Tocatta και Goodfeel από τις ΗΠΑ, του DaCapo από τη Γερμανία, του Braille Music Editor (BME) από τις Λατινοαμερικάνικες χώρες, κ.ά.
- Εγκατάσταση των προγραμμάτων αυτών σε όλα τα Μουσικά Σχολεία, τα ΑΕΙ και ΤΕΙ μουσικής και το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο. Ειδικώς δε, το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο θα έχει την ευχέρεια κάνοντας χρήση των προγραμμάτων αυτών να σαρώνει, να ελέγχει, να εκδίδει και να παραδίδει κατάλληλα προς χρήση όλα τα μουσικά βιβλία και τις παρτιτούρες που προορίζονται για βλέποντες, έτσι ώστε να μην υστερούν οι μη βλέποντες μαθητές.
- Δημιουργία μιας διαδικτυακής βιβλιοθήκης που σε απευθείας σύνδεση να μπορεί να παρέχει δωρεάν παρτιτούρες, αρχίζοντας από το καθιερωμένο ευρωπαϊκό και ελληνικό ρεπερτόριο της λόγιας μουσικής και προχωρώντας σταδιακά σε επέκτασή του σε όλα τα είδη της μουσικής. Ο εμπλουτισμός του ελληνικού εκπαιδευτικού ρεπερτορίου με όλα τα επίπεδα και τις διαβαθμίσεις δυσκολίας, όλων των μουσικών οργάνων και των ειδών μουσικής έχει εξαιρετική σημασία, διότι όσοι τυφλοί άνθρωποι δεν έχουν κλίση στα πληκτροφόρα όργανα ή τη Βυζαντινή μουσική, αυτόματα αποκλείονται ή περιορίζονται στα μαθήματα μουσικής προπαιδείας ή παραμένουν αυτοδίδακτοι.
- Θεσμοθέτηση ενός έγκυρου κρατικού πιστοποιητικού γνώσης του μουσικού μπράιγ και δυνατότητας μεταγραφής.
Π.Θ: Θα ήταν ίσως ενδιαφέρον να δούμε το θέμα σε σχέση με την αντίστοιχη επικρατούσα κατάσταση στις χώρες του εξωτερικού.
M.X: Η δυνατότητα πρόσβασης σε ένα πλούσιο μουσικό ρεπερτόριο σε γραφή μπράιγ θεωρείται στις ανεπτυγμένες χώρες ζήτημα «ίσων ευκαιριών για όλους», ζήτημα Δημοκρατίας, εάν προτιμάτε. Σε αρκετές χώρες του κόσμου, όπως στις Η.Π.Α., Καναδά και Μ. Βρετανία υπάρχουν βιβλιοθήκες με εκτενές μουσικό ρεπερτόριο σε γραφή μπράιγ, αρχειοθετημένο ανά όργανο, επίπεδο, ηλικία, συνθέτη, εκδότη και έτος έκδοσης. Ενδεικτική είναι η σύγκριση του ελληνικού και του αμερικανικού πιανιστικού ρεπερτορίου γραμμένου σε σύστημα μπράιγ. Από πρόσφατα στοιχεία προερχόμενα από τον Κατάλογο Μουσικών Βιβλίων Εκτυπωτικού Κέντρου του Φάρου Τυφλών προκύπτει ότι τα βιβλία πιάνου σε μπράιγ που προσφέρει η, μοναδική στη χώρα, βιβλιοθήκη είναι 80. Αναλυτικότερα ο κατάλογος περιλαμβάνει εκτός των τίτλων του πιάνου, 14 τίτλους βιολιού, 6 κιθάρας, 5 ακορντεόν και 13 άλλους θεωρίας, σολφέζ, αρμονίας και ιστορίας της ευρωπαϊκής μουσικής και θεωρίας της Βυζαντινής μουσικής, όλα τυπωμένα με την παλαιά θερμομορφική μέθοδο. Από την άλλη μεριά, το μουσικό τμήμα της Εθνικής Βιβλιοθήκης για τυφλούς και άλλες φυσικές αναπηρίες, Βιβλιοθήκη Κογκρέσου στην Ουάσινγκτον είναι χωρισμένο σε υλικό πριν και μετά το 1956 (έτος που ο τρέχον μουσικός κώδικας μπράιγ της Β. Αμερικής τέθηκε σε ισχύ), σε υλικό αγγλόφωνης προέλευσης ή αλλόγλωσσης (με διαφορετικά σύμβολα και διάταξη) και αρχειοθετημένο κατά τέτοιο τρόπο που να διευκολύνει διαφορετικούς τρόπους αναζήτησης. Υπάρχουν περίπου 240 βιβλία εκμάθησης πιάνου σε μπράιγ με διαβάθμιση επιπέδων, για παιδιά ή αρχάριους που ξεκινούν σε μεγαλύτερη ηλικία, μεθόδων γραμμένων από 47 διαφορετικούς συνθέτες. Η σύγκριση είναι ακόμη πιο άνιση για το ρεπερτόριο του βιολιού, της κιθάρας και του ακορντεόν, ενώ γίνεται αδύνατη για τα υπόλοιπα μουσικά όργανα.
Π.Θ: Τι ακολουθεί ως σχεδιασμός από εσάς έπειτα από το σημαντικό αυτό έργο;
M.X: Θεωρούμε τώρα εφικτή συνέχεια την έκδοση: α) της πρώτης στη χώρα θεωρίας και αρμονίας της ευρωπαϊκής μουσικής –του γράφοντος- με ηλεκτρονικά μέσα, έπειτα από εκείνες των Μ. Καλομοίρη (1924), Φ. Οικονομίδη (1939) και Α. Καρμπόνε (1983), αντίστοιχα, που γράφτηκαν καθ’ υπαγόρευση με γραφομηχανή και ανατυπώθηκαν με την παλαιά θερμομορφική μέθοδο (thermoform) και, β) της πρώτης ελληνικής μετάφρασης του έγκυρου Αμερικανικού Κώδικα Μουσικού Μπράιγ του 1997 (Music Braille Code, 1997), σε συντομευμένη, εύληπτη μορφή. Ο κώδικας αυτός επεξηγεί όλα τα σύμβολα της παλαιότερης και σύγχρονης μουσικής σημειογραφίας αναλυτικά από τη μια γλώσσα στην άλλη.
Π.Θ: Από την ευρύτερη μέχρι τώρα δραστηριότητά σας, συνθετική, εκπαιδευτική και συγγραφική, φαίνεται να προτείνετε ένα «άνοιγμα» θα έλεγα των «παραδοσιακών ορίων» του ερευνητικού πεδίου της «Μουσικής Σύνθεσης». Μιλήστε μας για αυτό.
M.X: Πράγματι, προτείνω μια προσέγγιση του ερευνητικού πεδίου της Μουσικής Σύνθεσης με το Παραδοσιακό και Αστικό Λαϊκό Τραγούδι, με την εκπαιδευτική μουσική για ΑμεΑ, για μετανάστες και άλλες ομάδες του πληθυσμού που αισθάνονται περιθωριοποιημένες, με τη μουσική για ερασιτεχνικές ορχήστρες και χορωδίες, με τις διάφορες μορφές μουσικού θεάτρου και χορού, με τις νέες τεχνολογίες. Προτείνω δηλαδή, μια σημαντική διεύρυνση του «δημιουργικού χώρου» της Μουσικής Σύνθεσης! Το μοντέλο του απομονωμένου από την κοινωνία και την εποχή συνθέτη που περιχαρής βαυκαλίζεται όντας περιχαρακωμένος σε αδιέξοδους πειραματισμούς, δεν προσφέρει καν «μια θέση στην Ιστορία»... Αυτό που λείπει σήμερα είναι γέφυρες μεταξύ των μορφών και των τεχνών που να μετριάζουν τα χάσματα των πολιτισμών, των ιδεών, των εποχών, των γενεών και σε αυτό το μήκος κύματος κινούνται όλες μου οι δραστηριότητες. Σας ευχαριστώ που μου δώσατε την ευκαιρία να προβάλλω το νέο βιβλίο «20 Παρτιτούρες Ελλήνων Συνθετών σε Γραφή Μπράιγ», το οποίο μπορεί κάποιος να αποκτήσει δίνοντας μια τηλεφωνική παραγγελία στο Φάρο Τυφλών Ελλάδος (τηλ. 210 9415222).
Ευχόμαστε στον επιμελητή της έκδοσης κάθε ευόδωση στα δημιουργικά του σχέδια κλείνοντας με τους στίχους του Γιάννη Ρίτσου που συνοδεύουν το εν λόγω εγχειρίδιο:
«Είναι κάθε ζωή μια πάλη εναντίον της αναπηρίας,
της αρρώστιας και του θανάτου.
Όλη η ζωή είναι μια ευχή για την αθανασία.»
Θεοδοσίου Παναγιώτης
panagiotis.theodossiou@gmail.com
Απρίλιος 2013
Τεχνική Επιμέλεια σελίδας Κώστας Γρηγορέας