“Φως και σκιές στην Ισπανία του Γκρέκο”
Με αφορμή τη συναυλία-αφιέρωμα για τα 400 χρόνια από τον θάνατο του El Greco
Τετάρτη 26 Νοεμβρίου, Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών, Βασ. Σοφίας 22
O Δομήνικος Θεοτοκόπουλος ο Κρης γεννήθηκε στον Χάνδακα, το σημερινό Ηράκλειο, ή πιθανώς στο κοντινό Φόδελε, το 1541. Η Κρήτη ήταν ήδη από 3 αιώνες υπό Ενετική κυριαρχία, και ταυτόχρονα σπουδαία εικαστική σχολή, κέντρο της μετα-Βυζαντινής ζωγραφικής. Η συντεχνία των ζωγράφων αριθμούσε περίπου 200 μέλη, αριθμός εντυπωσιακός ακόμα και για τα σημερινά δεδομένα. Γόνος εύπορης οικογένειας, ο Δομήνικος ταξίδεψε (όπως και πολλοί Έλληνες λόγιοι και καλλιτέχνες) στη Βενετία, σε ηλικία 26 χρόνων, και 3 χρόνια μετά στη Ρώμη. Η “Ιταλική” του περίοδος χαρακτηρίζεται από την επιρροή του δασκάλου του Τισιανού αλλά και την προσπάθεια να δημιουργήσει την δική του, προσωπική τεχνοτροπία.
Το 1577 μετακομίζει στην Ισπανία, αρχικά στη Μαδρίτη και αμέσως μετά στο Τολέδο, πόλη μεγάλη, πλούσια και θρησκευτική πρωτεύουσα της καθολικής Ισπανίας. Αν και στόχευε σε βασιλικές παραγγελίες, τελικά παρέμεινε στο Τολέδο για 37 χρόνια, μέχρι το τέλος της ζωής του. Εκεί ανέπτυξε το προσωπικό του ύφος, γεμάτο φαντασία, χρώματα και συναίσθημα – ύφος που δυσκολεύει τους ιστορικούς της τέχνης στην κατάταξή του και τον αναγορεύει ως μοναδική περίπτωση και εκ των κορυφαίων ζωγράφων της Ιστορίας.
Για να κατανοήσουμε το έργο του Ελ Γκρέκο και τη σημασία του για την ευρωπαϊκή τέχνη, πρέπει να γνωρίσουμε το πολιτικό, κοινωνικό και πολιτιστικό περιβάλλον στο οποίο εντάσσεται. Η Ισπανία είναι η υπερδύναμη της εποχής, μάλιστα για πρώτη φορά έχουμε μια πραγματικά παγκόσμια δύναμη, με επιρροή και κτήσεις που εκτείνονται σε Δύση κι Ανατολή από την Αμερική ώς τον Ειρηνικό Ωκεανό. Οικονομικά εύρωστη λόγω του αμερικανικού χρυσού, προσελκύει καλλιτέχνες από όλη την Ευρώπη, που ενδιαφέρονται να εργαστούν στο κάστρο-μοναστήρι-παλάτι του Φιλίππου Βʼ στο Εσκοριάλ, αλλά και στην καινούρια πρωτεύουσα, τη Μαδρίτη.
Παράλληλα, η Ισπανία, ως σημαιοφόρος της Αντιμεταρρύθμισης, έχει κατά κάποιον τρόπο “κλειστεί στον εαυτό της” ιδεολογικά: βρίσκεται σε σύγκρουση και με τον προτεσταντισμό που αναδεικνύει την ατομικότητα, αλλά και με το Βατικανό που ασχολείται λιγότερο με τα πνευματικά ζητήματα και περισσότερο με την κοσμική, πολιτική του εξουσία. Η Ισπανία του 16ου αιώνα είναι μοναδική, συναρπαστική περίπτωση κοσμοπολιτισμού και απομονωτισμού ταυτόχρονα.
Το περιβάλλον αυτό ευνοεί τη δημιουργία ιδιαίτερων μορφών έκφρασης σε όλα τα καλλιτεχνικά πεδία. Στον τομέα του γραπτού λόγου, για παράδειγμα, έχουμε μιά μεγάλη ποικιλία από καινοτομίες: τη γέννηση του μυθιστορήματος με τον Δον Κιχότε του Μιγκέλ Θερβάντες, τη γέννηση του σύγχρονου λαϊκού θεάτρου με τον Λόπε ντε Βέγα, πολύ σημαντικούς ποιητές που ανήκουν είτε στον μανιερισμό (όπως ο Γκόνγκορα που ήταν και προσωπικός φίλος του Γκρέκο), είτε στην λυρική ποίηση (όπως ο Φράυ Λουίς ντε Λεόν που εκφράζει τη “νοσταλγία των Ουρανών”, πολύ κοντά στους ονειρικούς ουρανούς του Ελ Γκρέκο).
Στις εικαστικές τέχνες, αρχίζει να χάνεται η αίσθηση του κλασικού μέτρου και, μέσα από το μανιερισμό, περνάμε σταδιακά στο μπαρόκ των δημιουργικών αντιφάσεων. Ο Ελ Γκρέκο είναι ένας καλλιτέχνης με πολλαπλές καταβολές: βυζαντινές, ενετικές, αναγεννησιακές. Σαν άλλος Μπαχ της εποχής του, αφομοιώνει τα ποικίλα στοιχεία και τα εκφράζει με το δικό του, προσωπικό και μαζί οικουμενικό ύφος, προσαρμοσμένο παράλληλα στη “γλώσσα της αυτοκρατορίας”: φιλοτεχνεί τέμπλα, μεγάλες συνθέσεις, πορτραίτα - πάντα με τη δική του σφραγίδα, στο πνεύμα του καιρού του αλλά και ριζοσπάστης, καινοτόμος μαζί και κλασσικός, διαχρονικός αλλά και χωρίς επιγόνους, έτσι ώστε ο θάνατός του σηματοδοτεί και το τέλος της εποχής του.
Από τη δική της πλευρά, η μουσική της όψιμης Ισπανικής αναγέννησης, από τον 15ο αιώνα ώς τις πρώτες δεκαετίες του 16ου, είναι εξίσου ποικίλη και ριζοσπαστική: μέσα της συνυπάρχουν η πολυφωνική και συχνά σκοτεινή μουσική, από τον ντε λ' Ενθίνα ώς τον Βικτόρια, η Φλαμανδική πολυρρυθμική κληρονομιά που συναντάει τους ρυθμούς του Νέου Κόσμου, τα λαϊκά τραγούδια μαζί με εκείνα των λογίων συνθετών όπως ο Μιλάν κι ο Ναρβάεθ με τη συνοδεία βιχουέλας που ενσωματώνουν παράλληλα το αυτοσχεδιαστικό στυλ των αυτοδίδακτων μουσικών, και οι ξέφρενες παραλλαγές πάνω σε λαϊκά θέματα των κιθαριστών, από τον ντε Μούρθια ώς τον Σάνθ.
Η συναυλία-αφιέρωμα στα 400 χρόνια από τον θάνατο του Ελ Γκρέκο ανασυνθέτει αυτό το συναρπαστικό μουσικό μωσαϊκό που χαρακτηρίζει την Ισπανία της εποχής του. Θα φιλοξενηθεί στις 26 Νοεμβρίου, μετά από πρόσκληση της Ισπανικής Πρεσβείας, στο Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών, όπου έκθεση με τίτλο “Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος πριν από τον El Greco” και θέμα τα νεανικά χρόνια του ζωγράφου στην Κρήτη, εγκαινιάζεται μια βδομάδα νωρίτερα (19/11) και θα διαρκέσει 4 μήνες. Με 4 τραγουδιστές (Θεοδώρα Μπάκα - σοπράνο, Έφη Μηνακούλη - άλτο, Σταύρος Μπερής - τενόρος, Πέτρος Μαγουλάς - μπάσος), 3 τοξωτά έγχορδα (Άγγελος Ρεπαπής - αναγεννησιακή λύρα & βιόλα ντα γκάμπα, Ανδρέας Λινός, Ισίδωρος Σιδέρης - βιόλα ντα γκάμπα), 2 χάλκινα αναγεννησιακά τρομπόνια (Ανδρέας Θεοδώρου, Βαγγέλης Καραμπάς), νυκτά έγχορδα (Νίκος Παναγιωτίδης - αναγεννησιακό λαούτο & μπαρόκ κιθάρα, Έφη Μηνακούλη - λαούτο, Σταύρος Μπερής - ούτι, σάζι) και ποικιλία από κρουστά (Σπύρος Λάμπουρας - μπεντίρ, ντέφι, καστανιέτες, κρόταλα κά), υπόσχεται ένα ταξίδι στο χρόνο και σε ήχους αξέχαστους!
Νίκος Παναγιωτίδης
http://panagiotidistar.wordpress.com/
Νοέμβριος 2014
(με τις ευχαριστίες μου στον φιλόλογο-μεταφραστή Νίκο Πρατσίνη, πλούσιο γνώστη της Ισπανικής Ιστορίας και Τέχνης)
