[άλλα άρθρα κλασ. κιθάρας] Wish you were here: Ida Presti (40 χρόνια από το θάνατο της)
(της Ελευθερίας Κοτζιά)

24/4/2007
Wish you were here: Ida Presti
40 χρόνια από το θάνατο της

Στις 24 Απριλίου κλείνουν 40 χρόνια από το θάνατο της Ida Presti, μιας γυναίκας που συγκαταλέγεται στους μεγαλύτερους κιθαριστές του εικοστού αιώνα – και η οποία υπήρξε ένα από τα κιθαριστικά μου είδωλα.
Όλα αυτά τα χρόνια ένιωσα πολλές φορές άσχημα διαπιστώνοντας ότι ο Alexandre Lagoya δεν ανέφερε σχεδόν ποτέ την Ida Presti. Κι όταν το έκανε, συνήθως μιλούσε για κοινές τους συναυλίες, αλλά και πάλι αναφερόταν σ’ αυτές μ’ έναν τρόπο σαν να ήταν μόνο δικές του. Επιπλέον, αναστατώνομαι κάθε φορά που ανακαλύπτω ότι υπάρχουν μαθητές μου που δεν την έχουν καν ακουστά. Ήταν φυσικό λοιπόν να ανυπομονώ να διαβάσω το βιβλίο που θα σας παρουσιάσω σε αυτό το άρθρο.

Τίτλος: Ida Presti, her Life, her Art
Συγγραφείς: Anne Marillia και Elisabeth Presti
Εκδότης: Berben, Ancona E. 5210 B.
Εξώφυλλο: μαλακό (softback)
Σελίδες: 199

Το βιβλίο, που γράφτηκε από τη μαθήτρια και φίλη της Ιda Presti, Anne Marillia, με τη βοήθεια της Elisabeth Presti (η κόρη της), είναι η πρώτη πλήρης βιογραφία μιας γυναίκας που το όνομά της βρίσκεται ανάμεσα στους σπουδαιότερους κιθαριστές του περασμένου αιώνα. Η έκδοση, σε μέγεθος σελίδας Α4, είναι δίγλωσση και πολύ ευχάριστη στην ανάγνωση, καθώς η αγγλική μετάφραση (που έχει γίνει από μια άλλη μαθήτρια και φίλη της Presti, την Alice Artzt), παρουσιάζεται αντικριστά με το πρωτότυπο γαλλικό κείμενο.
Το βιβλίο ξεκινάει συναρπαστικά, καθώς δίνει πληροφορίες που δεν είναι ευρύτερα γνωστές, τόσο για τα παιδικά της χρόνια, όσο και για την ενήλικη ζωή της. Περιλαμβάνει επίσης και σχόλια ανθρώπων που τη γνώρισαν, καθώς και διασκεδαστικές ιστορίες και ανέκδοτα. Η πασίγνωστη φωτογραφία, τραβηγμένη στο σπίτι του Andre Verdier το 1950, που δείχνει την ευλυγισία του αριστερού χεριού της (μια συγχορδία από τέσσερις νότες, όλα τα μι, με άνοιγμα οκτώ τάστων ανάμεσα στο πρώτο και το τέταρτο δάχτυλο), δεν έχει πάψει να με εκπλήσσει. Διασκέδασα με το περιστατικό όπου η Presti πρότεινε στη μητέρα της να της κόψει τα μαλλιά κι όταν εκείνη αρνήθηκε, πειραματίστηκε και το έκανε μόνη της ενώ η μητέρα της κοιμόταν. Παρακάτω, γέλασα διαβάζοντας το επεισόδιο όπου το ντουέτο είχε πάει για συναυλίες στη Ρωσία και όταν έμαθαν ότι θα έπρεπε να ξοδέψουν τα κέρδη τους μέσα στη χώρα, αποφάσισαν να τα δώσουν όλα για να αγοράσουν χαβιάρι. Έτσι, όταν γύρισαν, οι οικογένειες και οι μαθητές τους που ήταν εκεί, αναγκάστηκαν να καταναλώσουν εννιά κιλά χαβιάρι μέσα στις επόμενες βδομάδες, τρώγοντάς το μέχρι και για πρωινό.
Το βιβλίο είναι καλογραμμένο, με πολλές φωτογραφίες, και ο αναγνώστης μαθαίνει πολλά πράγματα για την καθημερινότητα και τη νοοτροπία της καλλιτέχνιδας. Προσωπικά, βρήκα πολύ ενδιαφέροντα τα σημεία που αφορούν τον τρόπο που δίδασκε και τις συνθέσεις της.
Δυστυχώς, η έρευνα που έχει γίνει για τη λιγότερο γνωστή περίοδο της ζωής της είναι πολύ περιορισμένη. Μας δίνονται όμως πολλές πληροφορίες για τις πιο “γνωστές” εποχές, χάρη στον μεγάλο αριθμό ντοκουμέντων που είχαν περισώσει ο πατέρας της και ο Lagoya. Μιλάμε για την περίοδο πριν το 1938 (έτος θανάτου του πατέρα της), και φυσικά για το διάστημα που ήταν ντουέτο με τον Alexandre Lagoya.
Πέρσι το καλοκαίρι, μετά από κάποιες συναυλίες στη Γαλλία επισκέφθηκα το Allauch, το χωριό όπου είχε ζήσει με τον πρώτο της σύζυγο, τον κ. Rigo. Δυστυχώς, εκείνος δεν έμενε πια στο χωριό και η διεύθυνση που είχα δεν ίσχυε. Αλλά μπορούσα να φανταστώ πώς θα ήταν για τη σπουδαία κιθαρίστρια να ζει σ’ αυτό το μαγευτικό χωριουδάκι κοντά στη Μασσαλία. Φυσικά, δεν μπορεί κανείς να έχει την απαίτηση να βρει ικανοποιητικές πληροφορίες για τη ζωή ενός ανθρώπου στα χρόνια του πολέμου (1939-1945), πόσο μάλλον για όσους, όπως η Presti, δεν έφυγαν για τις ΗΠΑ ή τη Νότια Αμερική. Ωστόσο, θεωρώ πως θα ήταν ουσιώδες να υπήρχε στο βιβλίο μαρτυρία του ίδιου του Rigo. Μαθαίνουμε πάντως ότι βοηθούσε τη γυναίκα του διεκπεραιώνοντας την αλληλογραφία της όταν τελείωνε τη δουλειά του, καθώς και ότι όταν τέλειωσε ο πόλεμος, ήταν εκείνος που επέμεινε να μετακομίσουν οικογενειακώς στο Παρίσι για χάρη της καριέρας της. Προφανώς, διαισθανόταν ότι διαφορετικά εκείνη δεν θα είχε προοπτικές.
Το βιβλίο περιγράφει τη σόλο καριέρα της Presti το διάστημα μετά την επιστροφή της στο Παρίσι, αλλά σε πολύ γενικές γραμμές. Σταμάτησε να παίζει ως σολίστ το 1955. Οι πληροφορίες που μας δίνονται γι’ αυτήν την περίοδο –μια ολόκληρη δεκαετία– είναι αόριστες και μάλλον πενιχρές. Θεώρησα σημαντική την έλλειψη ακριβών ημερομηνιών για γεγονότα όπως, π.χ., η πρεμιέρα του Concerto Aranjuez του J. Rodrigo, στη Γαλλία. Οι συγγραφείς αναφέρουν το έτος 1947, αλλά δεν διευκρινίζουν ποια ημερομηνία, με ποια ορχήστρα, σε ποιο μέρος. Με λύπησε το γεγονός ότι δεν υπάρχουν συγκεκριμένες πηγές γι’ αυτό και για άλλα σημεία-σταθμούς στη σταδιοδρομία της.

listen: Ida Presti and Alexandre Lagoya at TaR-radio.com

Οι βιογραφίες που γράφονται από ανθρώπους πολύ κοντινούς στον βιογραφούμενο, πάντα διατρέχουν τον κίνδυνο να μην είναι αντικειμενικές, και έχω την εντύπωση ότι το εν λόγω βιβλίο ανήκει σ’ αυτή την κατηγορία. Μου φάνηκε σαν να γράφτηκε με προκαθορισμένο “πρόγραμμα”, καθώς και ότι δεν έγινε συστηματική έρευνα για τη συγγραφή του.
Ιδιαίτερα τα δύο τελευταία κεφάλαια του βιβλίου δημιουργούν μια έντονη πεποίθηση ότι οι συγγραφείς θέλουν να παρουσιάσουν την Presti σαν έναν βαθύτατα δυστυχισμένο άνθρωπο. Η φτώχεια των παιδικών και νεανικών της χρόνων ήταν όντως πολύ σκληρή, αλλά μέσα στον πόλεμο και αμέσως μετά, πολλοί άνθρωποι είχαν παρόμοια προβλήματα. Η φτώχεια ήταν μια παγκόσμια συνθήκη εκείνη την εποχή και σχεδόν όλοι αντιμετώπιζαν δυσκολίες. (Στο κάτω- κάτω, όπως πιστεύω, η Presti είχε και κάποιους καλούς φίλους σε σημαντικά πόστα που μπορούσαν να τη βοηθήσουν). Διαβάζουμε ακόμα ότι, εξαιτίας της κιθάρας, η Presti έζησε μια δυστυχισμένη ζωή, δεν χάρηκε τα παιδικά της χρόνια και αργότερα υπέφερε επειδή ήταν υποχρεωμένη να κάνει περιοδείες και να δίνει συναυλίες.
Σε αυτές τις ενότητες του βιβλίου είναι που περιγράφονται τα θρησκευτικά και πνευματικά της πιστεύω. Υπάρχει επίσης μια υποψία “αγιογράφησής” της που με έκανε να νιώσω άβολα, διαβάζοντας π.χ. ότι ήταν “μεγάλη ψυχή” ή ότι είχε πει εμπιστευτικά στην A. Marillia “Je n' aime pas la vie” (δεν αγαπώ τη ζωή). Οι συγγραφείς τονίζουν διαρκώς ότι η ζωή της ήταν πολύ δύσκολη. Ωστόσο, όλοι όσοι τη γνώρισαν έχουν να λένε για το πόσο ζεστός, στοργικός και πρόσχαρος άνθρωπος ήταν. Το βιβλίο δε με έπεισε ότι, αντιθέτως, ήταν αφάνταστα δυστυχισμένη και ότι έκανε σχεδόν αναγκαστικά τις περιοδείες της ανά τον κόσμο παίζοντας κιθάρα. Πολλοί μουσικοί, κι εγώ ανάμεσά τους, όταν λείπουμε σε περιοδεία λαχταράμε βέβαια να γυρίσουμε στα σπίτια μας, παραπονιόμαστε ενίοτε – και αναλογιστείτε πόσοι καλλιτέχνες δηλώνουν ότι αυτό που δεν αντέχουν στις περιοδείες είναι τα ταξίδια… Αλλά μόλις περάσουμε λίγο καιρό στον τόπο μας, όλοι ανυπομονούμε να ξαναφύγουμε. Και την Presti όλοι τη θαύμαζαν για το εκπληκτικό της παίξιμο. Αν και δεν την ήξερα προσωπικά, έχω ακούσει πολλά από ανθρώπους που τη γνώριζαν χρόνια, και κανένας δεν μου είπε κάτι που να θυμίζει το χαρακτήρα που περιγράφεται στο τελευταίο τμήμα του βιβλίου. Μήπως κατά βάθος αυτό ήταν η επιθυμία της κόρης της, της Elisabeth – να έχει τη μητέρα της στο σπίτι να παίζει μαζί της, με τον αδελφό της, με την οικογένειά της; Μήπως ήταν περισσότερο αυτό που ήθελε εκείνη παρά αυτό που ήθελε η ίδια η Presti;
Έχουν ακουστεί πολλές “εκδοχές” για το θάνατό της. Έχει γραφτεί, μεταξύ άλλων, ότι πέθανε από ανεύρυσμα, από τη νάρκωση πριν από κάποια εγχείρηση, ότι οι γιατροί “τη σκότωσαν”, ότι έπασχε από καρκίνο των πνευμόνων. Στο βιβλίο διαβάζουμε ότι άρχισε να βήχει και να φτύνει αίμα, πολύ έντονα, και ότι αυτό συνεχίστηκε την επόμενη μέρα (σημ.: στη διάρκεια ενός ταξιδιού της με αεροπλάνο στα πλαίσια περιοδείας). Σύμφωνα με τους συγγραφείς, όταν την πήγαν στο νοσοκομείο, οι γιατροί θα έπρεπε να τη θέσουν υπό παρακολούθηση αντί να της κάνουν βρογχοσκόπηση – μια εξέταση που χτύπησε ένα “ογκίδιο” προκαλώντας πνευμονική αιμορραγία. Πάντως, ούτε αυτή η εκδοχή βγάζει νόημα. Αν και, φυσικά, ο θάνατος της Presti είναι εξίσου τραγικός ό,τι κι αν τον προκάλεσε.

Το Ida Presti, her Life, her Art είναι ένα βιβλίο που αξίζει να το αγοράσετε, μια και είναι το μόνο που υπάρχει γι’ αυτή τη σπουδαία κιθαρίστρια, εκτός από ένα CD και ένα βίντεο. Είναι καλογραμμένο και απορροφά τον αναγνώστη. Εντούτοις, και παρόλο που είναι το μοναδικό βιβλίο για τη ζωή της Presti, οι πληροφορίες που δίνει δεν πρέπει να θεωρηθούν απόλυτα αδιαμφισβήτητες, κι ας έχει γραφτεί από την κόρη και από τη μαθήτρια και φίλη της. Θα ήθελα να τονίσω για άλλη μια φορά ότι δεν είναι ένας αντικειμενικός απολογισμός της ζωής της. Ακόμα, πρέπει να πω ότι η τιμή των 68 ευρώ είναι απαράδεκτη για ένα βιβλίο 200 σελίδων, και μάλιστα με χάρτινο εξώφυλλο! Κατά μία έννοια, ο Νο1 εχθρός του βιβλίου είναι η τιμή του και μπορεί να αποθαρρύνει πολλούς από τους θαυμαστές της Presti, ενώ σίγουρα δεν πρόκειται να δελεάσει αναγνώστες που δεν την έχουν ούτε ακουστά. Όπως γράφει η Marillia: “Μάταια θα ψάξετε το όνομα ‘Ida Presti’ στα μουσικά λεξικά. Δεν υπάρχει”.
Σκέφτηκα επίσης να παραθέσω ένα άρθρο που έγραψα πριν χρόνια για το βρετανικό περιοδικό Classical Guitar, με τίτλο “Wish you Were Here” (πατήστε εδώ), και επιπλέον κάποιες φωτογραφίες από την προσωπική μου συλλογή (πατήστε εδώ) . Θεωρώ, τέλος, πολύ σημαντικό να παραθέσω ένα άρθρο της Alice Artzt, πολύ διαφωτιστικό. Ήταν κοντά στην Presti τις τελευταίες μέρες της ζωής της και μαζί με τον Lagoya στο νοσοκομείο μετά το θάνατό της, κι αυτά που γράφει φωτίζουν διαφορετικά, και κατά τη γνώμη μου πολύ πειστικά, τις συνθήκες και τα αίτια του θανάτου της Presti.

Γράφει: “To μόνο πράγμα που με λύπησε ιδιαίτερα στο βιβλίο ήταν η ανακριβής περιγραφή του θανάτου της Ida Presti. H έλλειψη ξεκάθαρης πληροφόρησης και η επιθυμία ορισμένων να διαδώσουν ανυπόστατες φήμες για δικούς τους λόγους, δημιούργησε ένα σωρό νοσηρές εικασίες και σκοτεινές συζητήσεις για το αν τη ‘σκότωσαν’ ανίκανοι γιατροί, ή ακόμα και αν έπεσε θύμα δολοφονίας. Θα ήθελα επιτέλους να δώσω ένα τέλος σε αυτές τις φήμες. Τα γεγονότα έχουν ως εξής: Πέθανε στο Strong Memorial Hospital (ένα ίδρυμα τεράστιο και πασίγνωστο, όπου η ιατρική εκπαίδευση γίνεται με εξαιρετικά αυστηρή επίβλεψη) στο Ρότσεστερ, στο χειρουργικό τραπέζι, τη Δευτέρα 24 Απριλίου 1967, νωρίς το βράδυ. Τις τελευταίες δυο μέρες έκανε έντονες αιμοπτύσεις, ενώ ήταν στα μισά μιας περιοδείας με τον Lagoya στις ΗΠΑ. Τη δεύτερη μέρα, η κατάστασή της είχε χειροτερέψει πολύ κι έτσι πήγε στο νοσοκομείο στο Σεντ Λούις. Οι γιατροί την εξέτασαν, της έκαναν ακτινογραφίες και την προειδοποίησαν ότι ίσως το πρόβλημά της να ήταν πολύ σοβαρό και ότι έπρεπε να μείνει στο νοσοκομείο. Τελικά όμως, μαζί με τον Lagoya αποφάσισαν να συνεχίσουν το ταξίδι τους για το Ρότσεστερ όπου ήταν προγραμματισμένη η επόμενη συναυλία τους. Στη διάρκεια του ταξιδιού εκείνη έβγαζε συνεχώς αίμα και πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της πτήσης (4 ώρες και 37 λεπτά, πτήση AA 534 με δύο ενδιάμεσους σταθμούς) στην τουαλέτα του αεροπλάνου. Με το που έφτασαν στο Ρότσεστερ, μεταφέρθηκε κατευθείαν από το αεροδρόμιο στο νοσοκομείο, πολύ εξασθενημένη, και πέθανε από εκτεταμένη εσωτερική αιμορραγία στη διάρκεια της πολύωρης προσπάθειας των γιατρών να σταματήσουν το αίμα. Εμένα με πήρε τηλέφωνο ο Lagoya εκείνο το βράδυ, για να μου πει ότι η Presti πέθανε και να με παρακαλέσει να πάω το συντομότερο δυνατό εκεί για να τον βοηθήσω με τα διαδικαστικά, όπως και έκανα.
Το επόμενο πρωί, στο Ρότσεστερ, συζήτησα εκτεταμένα με τους γιατρούς που είχαν προσπαθήσει σκληρά να τη σώσουν, και μου εξήγησαν ότι όταν κάποιος μπαίνει στα επείγοντα εξασθενημένος σε τέτοιο βαθμό και αιμορραγώντας ακατάσχετα επί δύο μέρες συνέχεια, η μόνη λύση (και ελπίδα για τον ασθενή) είναι να γίνει μια επείγουσα εγχείρηση το συντομότερο δυνατό, ώστε να προσπαθήσουν οι χειρούργοι να σταματήσουν την αιμορραγία.
Αργότερα, συζήτησα διεξοδικά για την περίπτωσή της με έναν χειρούργο θώρακος στο Πρίνστον, και μεταξύ άλλων τον ρώτησα γιατί οι γιατροί στο Σεντ Λούις δεν διέκριναν τον όγκο στην ακτινογραφία κι έτσι δε σιγουρεύτηκαν για τα αίτια της εσωτερικής αιμορραγίας εκείνη τη στιγμή. Μου εξήγησε ότι επειδή ο όγκος που είχε η Presti βρισκόταν ακριβώς πίσω από την καρδιά, ακόμη και αν ήταν πολύ μεγάλος, δεν θα φαινόταν στην ακτινογραφία γιατί η καρδιά θα τον έκρυβε. Είπε ότι εκείνη την εποχή, χωρίς αξονική τομογραφία (η οποία δεν υπήρχε τότε), ο μόνος τρόπος να ανακαλύψουν τι συνέβαινε σε μια τέτοια περίπτωση ήταν η εγχείρηση. Μου είπε ακόμα ότι το απελπισμένο επείγον περιστατικό που αντιμετώπισαν οι γιατροί στο Ρότσεστερ είναι ο εφιάλτης κάθε χειρούργου, επειδή οι πιθανότητες να σωθεί ο ασθενής είναι ελάχιστες, ό,τι κι αν κάνουν εκείνοι. Οι ισχυρισμοί του βιβλίου ότι ήταν λάθος τους που δεν κάθισαν με σταυρωμένα χέρια να παρακολουθούν την Presti να αιμορραγεί και να εξασθενεί όλο και περισσότερο, είναι εντελώς αβάσιμοι. Η Presti πέθανε τραγικά νέα, αλλά ήταν η δική της μακροχρόνια αρρώστια, ο δικός της θάνατος – που ίσως ήταν αναπόφευκτο να έρθει έτσι κι αλλιώς πολύ σύντομα. Δεν τη σκότωσαν οι γιατροί, ούτε κανένας άλλος.
Εξακολουθώ πάντως να ελπίζω ότι, παρά τα ψεγάδια του, το βιβλίο αυτό θα αναζωογονήσει το ενδιαφέρον γι΄ αυτή την καταπληκτική γυναίκα, και ότι θα ακολουθήσουν και άλλα βιβλία, βίντεο και άρθρα για εκείνη. Την Ida Presti αξίζει να τη γνωρίσουν πολύ καλύτερα όλοι όσοι αγαπούν την κιθάρα, και ίσως το σήμερα, σαράντα χρόνια μετά το θάνατό της, να γίνει η αφετηρία μιας αναγέννησης του ενδιαφέροντος για τη ζωή και την τέχνη της”.

Ελευθερία Κοτζιά
(Απρίλιος 2007)
eleftheriak@tiscali.co.uk
(μετάφραση στα ελληνικά Νεφέλη Καλογεροπούλου)