Η (ΑΝ)ΙΣΟΤΗΤΑ ΣΤΗ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΜΟΥΣΙΚΗ
Είναι γνωστό ότι στις κοινωνίες κυριαρχεί το ζήτημα της ανισότητας των φύλων. Ο καθένας καλείται να υπερασπιστεί το ρόλο και την ταυτότητα του μέσα σε αυτές. Ποιο από τα δυο φύλα είναι το επικρατέστερο; Μιλάμε για ισότητα ή για ισοτιμία εντέλει; Η μεγαλύτερη μορφή έκφρασης παγκοσμίως είναι η τέχνη, όπου η λογοκρισία και η ανισότητα πρέπει να απουσιάζουν. Όμως, η μουσική στην προκειμένη περίπτωση είναι καθρέπτης τής εκάστοτε κοινωνίας ή μια τέχνη που δεν επηρεάζεται από τις κοινωνικές συμβάσεις;
Στις εθνογραφικές μελέτες που διεξήχθησαν κατά το 1850 έως το 1920 ο όρος «φύλο» συνδεόταν με την οικογένεια και με τη συγγένεια. Όπως φαίνεται, οι μελέτες αυτές, που πραγματοποιούνταν από άνδρες ανθρωπολόγους, δεν είχαν μια ολοκληρωμένη εικόνα τού φύλου με αποτέλεσμα να ωθούνται σε μια λανθασμένη εντύπωση. Με βάση αυτά τα δεδομένα, από το 1920 έως και το 1980, εμφανίζεται στο προσκήνιο η κατηγοριοποίηση της αρρενωπότητας και της θηλυκότητας ως πολιτισμική και κοινωνική κατασκευή. Πρέπει να τονιστεί πως οι όροι αυτοί διαμορφώνονται ανάλογα με τα εκάστοτε πολιτισμικά δεδομένα.
Η πλειοψηφία των σύγχρονων συγκροτημάτων που ακούμε περισσότερο και τοποθετούμε φωτογραφίες τους στον τοίχο αποτελούνται κατά γενική ομολογία από άνδρες μουσικούς κάτι που δεν μπορούμε να παρατηρήσουμε άμεσα διότι επικεντρωνόμαστε στο είδος μουσικής που εκπροσωπούν. Στη δημοφιλή μουσική το φύλο ως όρος έχει ένα βαρυσήμαντο χαρακτήρα, όπως επίσης και στη μουσική βιομηχανία. Ωστόσο, είναι φανερό σε όλους μας πως η μουσική βιομηχανία περιθωριοποιεί τις γυναίκες, ούσα πατριαρχική, κάτι που συμβαίνει και στο συνολικό πεδίο τής συγκεκριμένης μουσικής. Αυτό παρατηρείται γιατί εκεί ανθούν μουσικά είδη τα οποία χαρακτηρίζονται κυρίως ως «ανδρικά» όπως το hip-hop. Έτσι, είναι λογικό στο μυαλό κάθε ανθρώπου, μουσικού και μη, η λέξη hip-hop να παραπέμπει σε άνδρες νεαρής ηλικίας με καπέλα και φαρδιά ρούχα. Σε αυτό το είδος πολλές φορές μέσω των στίχων εκφράζεται ένα έντονο μίσος για το γυναικείο φύλο, αποδίδοντας το ως κατώτερο με αποτέλεσμα οι γυναίκες να συνεχίζουν να θεωρούνται αντικείμενο και κτήμα των ανδρών.
Ένα μέρος της δημοφιλούς μουσικής που θεωρείται ανδροκρατούμενο είναι η rock. Αρχικά, το συγκεκριμένο είδος, ως επί το πλείστον, περιλαμβάνει άνδρες μουσικούς καθώς επίσης και ανδρικό κοινό. Στις διάφορες συναυλίες rock μουσικής που έχει τύχει να παρακολουθήσουμε ή από τα διάφορα βίντεο στο διαδίκτυο παρατηρούμε ότι υπάρχει ένα πλήθος ανδρών, αρκετά συχνά ντυμένων στα μαύρα. Σπανίως βλέπει κανείς γυναίκες ως μέλη rock συγκροτημάτων. Οι τρόποι ντυσίματος θα λέγαμε πως δε χαρακτηρίζονται από θηλυκότητα. Αντιθέτως, τόσο η ενδυματολογία αλλά και η εικόνα των μουσικών κατά τη διάρκεια της παρουσίας τους στη σκηνή αντανακλούν επιθετικότητα και δυναμισμό γεγονός που τείνει να σχετίζεται με το ανδρικό φύλο. Κατά τη γνώμη μου, αυτό συμβαίνει επειδή όλοι μας, άλλοι περισσότερο άλλοι λιγότερο, έχουμε συνδέσει τη θηλυκότητα με ένα χρωματιστό τύπο ρούχων, χωρίς μεταλλικά κοσμήματα και με ένα ναζιάρικο και παιχνιδιάρικο ύφος, όπου μέσα σε αυτό δε χωράνε στοιχεία θυμού και αγριάδας. Άλλωστε δεν είναι λίγες οι φορές κατά τις οποίες μια γυναίκα, που δεν πληροί τις παραπάνω προϋποθέσεις, να καταλήγει να θεωρείται ανδροπρεπής.
Όσον αφορά τα μουσικά συγκροτήματα της rock σκηνής, οι γυναίκες σε αυτά συνήθως δεν παίζουν ηλεκτρική κιθάρα, της οποίας ο ρόλος είναι καταλυτικός και περιβάλλεται μόνο από άνδρες, ωστόσο, στην περίπτωση που υπάρχουν γυναίκες σε μια μπάντα αυτή γίνεται περισσότερο αποδεκτή καθώς οι μπάντες που περιλαμβάνουν τόσο άνδρες όσο και γυναίκες έχουν μεγαλύτερη απήχηση. Πρέπει να σημειωθεί πως οι γυναίκες μουσικοί στη rock σκηνή έρχονται αντιμέτωπες συχνά με κακεντρεχή σχόλια που αφορούν τη σεξουαλικότητά τους. Αυτό υποδηλώνει ότι η βασική τους αρμοδιότητα σε αυτή συνεχίζει να είναι η προβολή του σώματός τους στο κοινό. Δε θα πρέπει να παραληφθεί φυσικά ο ρόλος των μαύρων γυναικών στη rock σκηνή, ο οποίος ήταν αισθητά ασθενέστερος από εκείνων των λευκών γυναικών.
Επιπροσθέτως, στη heavy metal, για άλλη μια φορά, η ανδρική κυριαρχία στηλιτεύει έκδηλα το γυναικείο φύλο, όπως φαίνεται και από πολλούς στίχους των τραγουδιών. Οι στίχοι όπως αντίστοιχα και στη rock μουσική, στην πλειοψηφία τους αποπνέουν ένα μίσος για τις γυναίκες. Πρέπει να υπογραμμιστεί πως και εδώ αντικειμενοποιείται το γυναικείο φύλο. Πιστεύω, ότι η γυναίκα θεωρείται ως αντικείμενο διότι ακόμα κυριαρχούν πολλά κατάλοιπα της πατριαρχικής δομής τής κοινωνίας, ενώ συχνά συνδέεται με τη φύση, την ώρα που ο άνδρας θεωρείται ότι σχετίζεται με τον πολιτισμό. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η κυρίαρχη άποψη για τη σχέση ανθρώπου-φύσης είναι ότι ο άνθρωπος, που συνεχώς εξελίσσει τα τεχνολογικά του μέσα, κυριαρχεί στη φύση και τη διαμορφώνει ανάλογα με τους σκοπούς του. Σε μια μικρότερη κλίμακα εφαρμόζεται αυτή η οπτική μεταξύ των δύο φύλων. Όσον αφορά την κουλτούρα των ΜΜΕ εκείνα προβάλλουν μια αρκετά στερεοτυπική εικόνα για τη γυναίκα. Με αυτόν τον τρόπο στρεβλώνουν τη θέση της στην κοινωνία παρουσιάζοντας μια εικόνα που δε βασίζεται σε πραγματικά δεδομένα.
Μέσα σε όλο αυτό το κλίμα ανδρικής κυριαρχίας υπήρξαν ορισμένες διέξοδοι οι οποίες επέτρεψαν στις γυναίκες να είναι περισσότερο ελεύθερες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η rave κουλτούρα. Η rave μουσική θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε πως είναι περισσότερο ευέλικτη σε σχέση με τις παραπάνω κουλτούρες. Αρχικά, είναι προσβάσιμη σε όλους τους ανθρώπους χωρίς κάποιον περιορισμό. Με βάση αυτά τα δεδομένα, οι γυναίκες έχουν σαφώς μεγαλύτερη άνεση να εκφράσουν τα συναισθήματά τους όπως και οι άνδρες. Αυτό συμβαίνει διότι η φιλοσοφία τής rave είναι τέτοια που δεν ασχολείται ιδιαίτερα με στερεότυπα και τυποποιημένες φράσεις. Ωστόσο, μέσα στο κλίμα ευφορίας και αλληλεγγύης που επικρατεί στην εν λόγω μουσική, δε λείπει και η παρουσία απαγορευμένων ουσιών που ενδυναμώνουν αυτήν την ατμόσφαιρα.
Φεμινιστικά μουσικά κινήματα: Η δράση και η αντίδραση τους.
Ανά τους καιρούς δημιουργήθηκαν πολλά φεμινιστικά μουσικά συγκροτήματα που είχαν ως στόχο να προβάλλουν τις διάφορες πτυχές τής γυναικείας ταυτότητας στη μουσική σκηνή και να εισέρθουν στο προσκήνιο ορισμένες έννοιες που είχαν ξεχαστεί ή είχαν δεχθεί αλλαγές. Δύο από αυτά είναι το Riotgirrrl και το girlpower που θα συναντήσουμε παρακάτω. Με άλλα λόγια, κύριο γνώρισμα των συγκεκριμένων μουσικών κινημάτων ήταν να προωθήσουν το κίνημα του φεμινισμού στη μουσική αλλά και στη μουσική βιομηχανία. Πρέπει να τονίσω ότι ορισμένα από αυτά κατάφεραν να επαναστατήσουν με σωστό τρόπο έναντι της ανδροκρατικής μουσικής σκηνής.
Το κίνημα που δεσπόζει μέσα στο φάσμα του φεμινισμού είναι toriotgirrrl. Πριν εισέρθω στο κύριο ζήτημα, θεωρώ κρίσιμο να αναφερθώ στη γενικότερη κατηγορία στην οποία εντάσσεται το κίνημα αυτό και που δεν είναι άλλο από το girlhood. Το girlhood είχε ως απώτερο σκοπό να προσελκύσει νεαρό κοινό, κάτι που προφανώς εκμεταλλεύτηκε η μουσική βιομηχανία. Όλοι μας, στα εφηβικά μας χρόνια, είχαμε ένα πρότυπο και ένα τέτοιο κίνημα κάθε άλλο πάρα επιτυχία θα είχε στα νεαρά κορίτσια που ακόμα δεν είχαν διαμορφώσει την προσωπικότητά τους. Στο πλαίσιο αυτού εισήχθησαν νέοι όροι όπως: «καλό» ή«κακό κορίτσι» και «θηλυκότητα». Επίσης, η προβολή τής αθωότητας των κοριτσιών είχε ως κύριο στόχο να χλευάσει την πατριαρχία, χωρίς όμως να παραλείπονται τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα των κοριτσιών. Θεωρώ πως το παρόν κίνημα θα μπορούσε να έχει μεγαλύτερη επιτυχία αν τα χαρακτηριστικά του παρέμεναν ακέραια κατά τη διάδοσή του. Θα πρέπει να τονιστεί πως υπάρχουν δύο κατηγορίες στις οποίες ταξινομούνται οι γυναίκες μουσικοί στο girlhood: οι νεαρές γυναίκες, γνωστές ως «riotgirrrls», οι οποίες από το 1990 κι έπειτα διαμόρφωσαν το δικό τους ξεχωριστό κοριτσίστικο ύφος, και οι ιαπωνικές μπάντες ShoknenKnife και CiboMatto, που ήταν γνωστές ακόμα και στην Αμερική. Βέβαια, πρέπει να σημειωθεί πως η χρήση τού όρου «κορίτσι» δεν είχε πάντα ως σκοπό την ανάδειξη του φεμινισμού, καθώς επηρεαζόταν από τις συνθήκες της περιοχής από όπου ξεκινούσε.
Το riotgirrrl στοχεύει στην προσαρμογή των γυναικών στην ανδροκρατούμενη rock μουσική με ειδοποιό διαφορά τους το είδος μουσικής, που αντλείται από διαφορετικές επιρροές. Σαφώς, το συγκεκριμένο κίνημα είναι άξιο συζήτησης όταν αναφερόμαστε στη δεκαετία του ’90, γιατί με την πάροδο των χρόνων η έννοια έχει ανασχηματιστεί και πλέον σηματοδοτεί διαφορετικά πράγματα, όπως για παράδειγμα τις mainstream ή alternative γυναίκες μουσικούς. Επιπροσθέτως, το παρόν κίνημα συνδέεται με τις «angrywomen» που είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με τον φεμινισμό και αποτελούν ένα σημαντικό κομμάτι τής μουσικής βιομηχανίας. Η κατηγορία αυτή περιλαμβάνει, όπως είναι λογικό, συναισθήματα θυμού και έντασης που θεωρούνται «ανδρικά χαρακτηριστικά» με βάση ορισμένα στερεότυπα. Όμως, γυναίκες όπως η Morissette που πρόβαλλαν τέτοια συναισθήματα, στηλίτευσαν τα πατριαρχικά ταμπού και αυτό είχε ως αποτέλεσμα να αναδειχθούν διάφορες πτυχές τού γυναικείου φύλου. Επίσης, διακρίνεται η ιδιαίτερη βαρύτητα που δίνεται στους όρους «κορίτσι» και «γυναίκα», καθώς και στην μεταβατική πορεία από τον έναν προς τον άλλον. Με το κίνημα ταυτίζονται και σχετίζονται πολλά νεαρά κορίτσια με αποτέλεσμα να έρχονται σε επαφή με τις αντιλήψεις του φεμινισμού και στη συνέχεια να τον κάνουν τρόπο ζωής. Τέλος, το riotgirrrl σηματοδοτεί και τη λήξη του δεύτερου κύματος του φεμινισμού αλλά και τη συνέχισή του προς το επόμενο.
Το επόμενο κίνημα φέρει το όνομα girlpower και σχετίζεται με γυναίκες μουσικούς που ανήκουν στο mainstream και είχαν μεγάλη απήχηση κατά τη δεκαετία του ’90. Το κίνημα αυτό είναι φανερό πως συνδέεται με τη μουσική βιομηχανία και, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε, ότι ο φεμινισμός που προβάλλει έχει εμπορικό χαρακτήρα. Η μεγάλη του εμβέλεια έφερε στην επιφάνεια τη σχέση καπιταλισμού-φεμινισμού και τα αποτελέσματα που επιφέρει στην πολιτική. Και σε αυτό το κίνημα αναδεικνύεται ο όρος «κορίτσι», πράγμα που υποδηλώνει τη σύνδεσή του με το πέρασμα από την εφηβεία στην ενηλικίωση. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να τονίζεται η διασκέδαση και η απόλαυση, σαν απόρροια του προκλητικού ντυσίματος, και η ελευθερία έκφρασης όλων των γυναικών. Πρέπει να σημειωθεί πως αρκετοί από τους θαυμαστές υποστηρίζουν ότι το συγκεκριμένο κίνημα, ενώ θεωρείτο φεμινιστικό, δεν είναι αρκετά σοβαρό συγκριτικά με τα προηγούμενα. Όμως, έχει παίξει σημαντικό ρόλο στην επιτυχία των γυναικών στην πολιτική, κάτι που τα παλαιότερα κινήματα δεν πέτυχαν σε τόσο μεγάλο βαθμό. Βέβαια, όπως κάθε κίνημα έχει τα μειονεκτήματά του, έτσι και το συγκεκριμένο φέρει το μειονέκτημα ότι η εικόνα ομορφιάς που προβάλλει και η οποία κατασκευάζει σε μεγάλο βαθμό τα ιδανικά πρότυπα ομορφιάς, έχει σοβαρές επιπτώσεις στην συνολική γυναικεία εικόνα αλλά και στην υγεία αρκετών κοριτσιών. Με άλλα λόγια, ναι μεν υποστηρίζει τις αρχές τού φεμινιστικού κινήματος, αλλά δεν αποδεσμεύεται κι από την στερεοτυπική εικόνα που έχουν διαμορφώσει οι άνδρες για το γυναικείο φύλο.
Ως απόρροια των παραπάνω θεωρώ ότι το ζήτημα της ανισότητας των δύο φύλων πρέπει να αναλύεται συνεχώς, ώστε η ρίζα τού προβλήματος να γίνει περισσότερο διακριτή όχι μόνο στον επιστημονικό κλάδο, αλλά και στους ανθρώπους που δεν είναι γνώστες τού θέματος. Πολλές φορές στην καθημερινή μας ζωή εφαρμόζουμε πρακτικές που δε χαρακτηρίζονται από ισότητα χωρίς όμως να το αντιλαμβανόμαστε πάντα. Μπορώ να πω ότι στις μέρες μας γίνεται περισσότερη ενημέρωση σχετικά με την ανισότητα των φύλων, ωστόσο όμως δεν είναι όλες τις φορές στοχευμένη με αποτέλεσμα το ευρύ κοινό να χάνεται σε μια μάζα πληροφοριών και θεωριών.
Τέλος, μέσω της τέχνης ο κάθε ένας από εμάς έχει τη δυνατότητα να απαλείψει μέσα του τέτοιες ιδεολογίες και κοινωνικά στερεότυπα, διότι η τέχνη ως παγκόσμιο φαινόμενο ποτέ δεν είχε στόχο να ευτελίσει και να φθείρει τον άνθρωπο αλλά να ενώσει έναν κόσμο που χωρίζεται με διαφόρων ειδών σύνορα.
Έρη Μαυροπούλη
Σεπτέμβριος 2018
Τεχνική επιμέλεια σελίδας Κώστας Γρηγορέας
(Η επιμέλεια του κειμένου είναι ευθύνη του αρθρογράφου)
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Λαλιώτη, Βασιλική. 2016. “Φύλο και ροκ’’. Το σάουντρακ της ζωής μας. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση, 125-156.
Mayhew, Emma. 2001. “Feminist identity, representations and constructions’’. The representation of the feminine, feminist and musical subject in popular music culture. PhD thesis, University of Wollonong. Αυστραλία
Wald, Gayle. 1998. “Just a Girl? Rock, Music, Feminism, and the Cultural Construction of Female Youth”, Sings 23 (3): 585-610.
Kalogeropoulos Householder, April. 2015.“Grils, Grrrls, Grils’’.Feminist Theory and Pop Culture. Ed. Trier-Bieniek, Andrienne. USA: ΕκδόσειςSense Publishers, 19-33.