ΚΥΚΛΟΣ:
ΡΕΝΑ ΚΥΡΙΑΚΟΥ
(1917 (ίσως 1918) - 1994)
Αίθουσα Δημήτρης Μητρόπουλος στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών
23 Απριλίου 2018, Ώρα έναρξης: 20.30
Μουσική μέσα από τις αναμνήσεις των συναντήσεων-μαθημάτων της Έφης Αγραφιώτη
με την Ρένα Κυριακού στις αρχές της δεκαετίας του 1980
Έφη Αγραφιώτη, πιάνο.
Συμμετέχει η σοπράνο Μυρσίνη Μαργαρίτη σε δύο τραγούδια της Ρένας Κυριακού
Η Ρένα Κυριακού υπήρξε αναμφισβήτητα μια εμβληματική και παγκόσμιας εμβέλειας προσωπικότητα της νεότερης έντεχνης ελληνικής μουσικής. Δέσποσε στη μουσική ζωή από το 1935 και για σαράντα περίπου χρόνια, αν και δυστυχώς οι κοινωνικές αντιλήψεις (η μάλλον προκαταλήψεις) για τις γυναίκες συνθέτριες δεν την άφησαν αλώβητη.
Με την ευκαιρία των 100 χρόνων από τη γέννησή της, το ΜΜΑ προγραμμάτισε εκδηλώσεις με σκοπό την ανάδειξη της προσωπικότητας και του έργου της. Σε αυτόν τον Κύκλο εκδηλώσεων ήδη έχουν πραγματοποιηθεί δυο σημαντικότατες συναυλίες: το ρεσιτάλ της πιανίστριας Νεφέλης Μούσουρα και η συναυλία του Γιώργου Κωνσταντίνου με την Φιλαρμόνια Ορχήστρα Αθηνών. Η Τρίτη που ακολουθεί είναι η συναυλία της Έφης Αγραφιώτη με την συμμετοχή της σοπράνο Μυρσίνης Μαργαρίτη (23 Απριλίου 2018).
Από το πρόγραμμα αυτής της συναυλίας λοιπόν, σταχυολογώ κάποιες σημαντικές μνήμες της Έφης Αγραφιώτη, που αντιστοιχούν στα έργα της εξαιρετικά ενδιαφέρουσας αυτής μουσικής βραδιάς.
Γράφει λοιπόν η Έφη Αγραφιώτη:
Antonio Soler: Sonata σε ρε μείζονα, R 84 (1760)
Για τον Padre Antonio Soler (1729–1783) η Ρένα Κυριακού μου έδωσε άφθονες πληροφορίες στην πρώτη μας συνάντηση. Η Ειρήνη Σαλονικιού που ήταν μαζί μου και καθόταν λίγο πιο πέρα, κρατούσε σημειώσεις για να τις χρησιμοποιήσει στις εκπομπές της στο Τρίτο πρόγραμμα. Μας έπαιξε, θυμάμαι, δυο – τρεις σονάτες του και τότε έδειξα να θέλω να παίξω μια από αυτές. «Μία; Όλες να τις παίξεις». Δυσκολεύτηκα να βρω τις σονάτες του Kαταλανού συνθέτη. Πέρασαν χρόνια μέχρι να ανακαλύψω τις νότες του στη Γενεύη και να θαυμάσω τη «μοντέρνα» στα μέσα του 18 ου αιώνα συνθετική του αντίληψη. Η Κυριακού του αφιέρωσε μια δισκογραφική εργασία, πριν δισκογραφήσει τα άπαντα του Φέλιξ Μέντελσον, σε μια εποχή που δεν τον έπαιζε κανείς και για να βρεθούν πληροφορίες για τη μουσική του χρειαζόταν δουλειά. Στο ημερολόγιο γράφω τα λόγια της: «λίγα πράγματα πάνε μπροστά με το να παίζουμε 13.000 πιανίστες την Απασιονάτα… έχει μεγάλη αξία να ξεπερνάμε τη γνωστή μουσική, ερευνώντας έργα που αν τα παίζαμε θα ήταν κι αυτά γνωστά και ποιος ξέρει πώς θα είχαν επηρεάσει. Από εκεί να ξεκινάς. Φαντάσου να το έκαναν όλοι»!
Isaac Albeniz: Les Saisons, op. 201 (1892) a. Printemps b. L’été
Οι αναφορές της στον Albeniz ήταν πολύ ενδιαφέρουσες. Η Κυριακού είχε ηχογραφήσει το 1973 τα έργα του. «Σπαταλιέται η αξία ενός συνθέτη αν παίζουμε συνεχώς 3, 4 έργα. Άδικο είναι. Ο Αλμπένιθ ήταν 25 χρόνων όταν κάποιος τον έπεισε να χρησιμοποιήσει το ισπανικό χρώμα. Ήταν ο κατάλληλος άνθρωπος την σωστή ώρα. Ευτυχώς πρόλαβα να ηχογραφήσω αυτόν τον συνθέτη που μιλάει, ζωγραφίζει και συνθέτει συγχρόνως».
John Field: a. Nocturne H25, 2 (1814) σε ντο ελάσσονα b. Berceuse H49, 6 σε φα μείζονα
Τζον Φηλντ από το Δουβλίνο. Άρχισε να συνθέτει τα Νυχτερινά του το 1812 και του πήρε 25 χρόνια μέχρι το τελευταίο. Το 1837 ο συνθέτης πέθανε μετά από πάλη με τον καρκίνο, στη Μόσχα, όπου ζούσε. ΡΚ: «αυτός ο ρομαντισμός δεν ξεφεύγει προς την εκφραστική ελευθερία, ο συνθέτης είναι μαθητής του Κλεμέντι και της σχολής του Τζέρνυ και έγραψε ακριβώς πριν τον Σοπέν τα περισσότερα έργα. Τραγουδάει επομένως κλασικά. O Τζον Φηλντ επηρέασε τον Μπραμς, τον Λιστ και τον Σοπέν. Παίζε χωρίς κοιλιές και σιρόπια. Στον Field θα μάθεις την τεχνική του ήχου. Τις περισσότερες φορές αλλάζουμε ρεζίστρο με βάση το συναίσθημα που μας προκαλεί ο μείζων και ο ελάσσων τρόπος, αλλά δεν είναι σωστό. Θέλει άσκηση και μελέτη αυστηρή, είναι τεχνικό, όχι εκφραστικό θέμα». Εκείνη την ημέρα ασχοληθήκαμε πολύ στο να πλησιάσω αυτά που ήθελε να μου διδάξει.
Helvi Leiviska: Sonatina, op. 14 (1935) Con moto, Andante Cantabile, Allegretto Scherzando
Στη Βιέννη (δεν μπορώ να προσδιορίσω πότε, δεν έχω σημειώσει κάτι σχετικό) γνώρισε μια μελαχρινή, καχεκτική Φινλανδή. «Αναρωτιόμουν πώς ήρθε από το Βόρειο Πόλο μια κοπέλα, τριάντα κιλά; Θα έλιωνε στα χιόνια, θα την έπαιρναν οι θάλασσες. Η Helvi μιλούσε γερμανικά και γαλλικά σαν τη μητρική της γλώσσα και μου είπε ότι ήταν κόρη παπά μορφωμένου και πολύγλωσσου. Δεν υπήρχαν συνθέτριες στην πατρίδα της που να γράφουν συμφωνική μουσική, κάποιες δασκάλες έγραφαν χορωδιακά και παιδικά τραγούδια, θα ήταν λοιπόν η πρώτη με τέτοια ενδιαφέροντα. Μου έδωσε τη διεύθυνση της για να μη χαθούμε αλλά χαθήκαμε. Πέρασαν χρόνια και ήρθε σε συναυλία μου. Εργαζόταν ήδη ως βιβλιοθηκονόμος στην Ακαδημία Σιμπέλιους στο Ελσίνκι και συνέθετε με πείσμα». Της διηγήθηκε πόσο δύσκολο ήταν να την πάρουν στα σοβαρά με την ιδιότητα της συνθέτριας στην πατρίδα της, πόσο δυσκολεύεται να βρει το κουράγιο και το χρόνο για να συνθέσει. Πριν τρία χρόνια βρήκα στο Ελσίνκι τη Σονατίνα της Helvi Leiviskä και θεώρησα απαραίτητο να την παίξω.
Clara Schumann: Prélude et fugue op. 16 αρ.1 σε σολ ελάσσονα (1845)
«Να μελετήσεις την Κλάρα Σούμαν. Αυτή η γυναίκα είμαστε όλες οι γυναίκες. Ματώνει, χτίζει, γκρεμίζει τα αδιέξοδα, είναι πάντα μόνη και συγκλονίζει. Η ζωή την τιμώρησε για το ταλέντο που της χάρισε. Τι θέλεις εσύ κορίτσι μου ανάμεσα στους συνθέτες; Κάτσε πιο πέρα. Εσύ θα παίζεις πιάνο. Σε όλα τα έργα της ρωτάει γιατί, αλλά δεν απαντιέται αυτό στη ζωή. Είσαι νέα δεν καταλαβαίνεις. Εγώ τώρα πια ξέρω… Να παίξεις το έργο 16 και να μου το πεις με δικά σου λόγια. Θα δεις ότι δεν θα το αφήσεις ποτέ αυτό το έργο, μαζί του θα μεγαλώνεις και θα βάζεις εκεί μέσα την ψυχή σου».
Ρένα Κυριακού: Συμφωνικά Πρελούδια, έργο 8 (1935) a. Andante sostenuto (Rêverie) b. Vivace (Pensée Fugitive) c. Largo (Élégie)
Δεν ξανασυναντηθήκαμε μετά το 1985 με την Ρένα Κυριακού. Ανταλλάσσαμε έκτοτε χαιρετισμούς. Δίσταζα να ζητήσω συνάντηση, αλλά έχω μετανιώσει γι αυτό. Έφταιγε κι ο διαθέσιμος χρόνος που δεν ήταν αρκετός. Συγκινήθηκα πάρα πολύ όταν έμαθα ότι έδωσε στην Ειρήνη Σαλονικιού χειρόγραφα σε φωτοτυπία για μένα, για να θυμάμαι ότι με αγαπάει. Ήταν το Πρελούδιο έργο 16 και τα Συμφωνικά Πρελούδια έργο 8. Ήθελε να τα ενορχηστρώσει αρχικά, όπως μου είχε πει, δυσκολευόταν όμως να βρει το χρόνο και τη συγκέντρωση. Θυμάμαι τα λόγια της: «τι είναι η σύνθεση; είναι ένας τρόπος να μιλάς που σου τον δίνει η φύση».. Ο θάνατός της, τον Αύγουστο του 1994 με συγκλόνισε. Ακούω τη φωνή της να με ξεπροβοδίζει την τελευταία φορά: «Μην εξαφανιστείς πάλι, έτσι; Θα σε περιμένω αλλά μη πιέζεσαι, ξέρω, δεν παρεξηγώ».
Ρένα Κυριακού: Δύο τραγούδια
a.Trost in Traenen, I.W. von Goethe (σύνθ. 16 Νοεμβρίου 1934)
b. Ich Denke Dein, Theodor Körner, (σύνθ. Μάιος 1935)
Μυρσίνη Μαργαρίτη, soprano. Έφη Αγραφιώτη, πιάνο
Μυρσίνη Μαργαρίτη
Στην τελευταία συνάντησή μας προσπάθησα (για πολλοστή φορά) να την πείσω ότι θα ήθελα να παίξω τα έργα της. Θέλω να παίξω συνθέτριες, ας ξεκινήσω από εσάς. Γιατί δεν μου δίνετε τα κομμάτια σας; Έμεινε ανυποχώρητη. «Παίζεις οχτακόσια ελληνικά έργα, εμένα θέλεις τώρα; Πέντε κομμάτια έγραψα… Εγώ συνέθεσα αλλά δεν βγήκε κάτι που ενδιαφέρει τους άλλους, τα έργα μου τα έπαιζα εγώ. Αν ήσουν τραγουδίστρια θα σου έδινα τα τραγούδια μου. Είναι καλά αλλά είναι χειρόγραφα με μουτζούρες, σαν τιμωρία θα είναι στους καλλιτέχνες που θα τα μελετήσουν… πρέπει να τα γράψω καθαρά. Εγώ δεν ήθελα τίποτε περισσότερο από το να συνθέτω, αλλά πόσα αρνητικά είχαν πει για τις συνθέσεις μου! Γι αυτό θα κρύφτηκαν οι νότες, αλλά δεν ξέρω πού.. δεν θα στεναχωρηθούμε. Άστο».
Φυσικά δεν επρόκειτο για πέντε κομμάτια, λέει η Έφη Αγραφιώτη και συνεχίζει: Συνέθεσε 75 έργα μέχρι το 1947 που πικραμένη σιώπησε. Ας αναλογιστούμε τι θα είχε συνθέσει αν συνέχιζε να γράφει μουσική. Ξανανοίγοντας τις σημειώσεις μου και ταξιδεύοντας σχεδόν σαράντα χρόνια πίσω, βουρκώνω. Μου διηγήθηκε ότι με αφορμή το κοντσέρτο της έγραφαν στα έντυπα ότι δεν ξέρει να συνθέτει, ότι δεν πρέπει να ασχολείται με τη σύνθεση όπου είναι αρχάρια, αλλά μόνο με την ερμηνεία που είναι ταλαντούχα. «Στενοχωρήθηκα αλλά εγώ είχα επιθυμία να γράψω περισσότερη μουσική από όλα τα χειρόγραφα της γης, που δεν έχει ποτέ ούτε καν ακούσει κανείς. Τόσο το είχα ανάγκη μέσα μου. Από αυτό και μετά, δεν ξαναέγραψα, δεν είχα κουράγιο. Δεν πειράζει… όλοι έχουν γνώμη. Αυτές οι καημένες (οι ελληνίδες μουσικοκριτικοί) δεν είχαν ακόμα δεχτεί την εξέλιξη των αρμονιών και τις τεχνικές της σύγχρονης σύνθεσης. Είχαν μείνει στα εθνικά και θεωρούσαν αρκετά αυτά που γνώριζαν για την μουσική. Έλεγαν μάλιστα και ότι δυστυχώς δεν είχα καλούς δασκάλους»…
I.S. Bach-Ferruccio Busoni: Choral-Prelude BV 27, BWV659, αρ.5 (1724)
Για τον Μπαχ μιλήσαμε σε όλες τις συναντήσεις. Με παρέπεμψε στην εργασία του Φ. Μπουζόνι σε έργα Μπαχ. Προέβλεψε ότι αν σκύψω με σοβαρότητα να δω πώς ένας βαθύς γνώστης του σύγχρονου πιάνου και της σύνθεσης, βυθίζεται στη δημιουργική ψυχή του Μπαχ θα βρω το φως στο δρόμο. Το έγραψα κι αυτό πάνω στις νότες του Μέντελσον που μου χάρισε. «Θα ψάξεις να βρεις το Nun komm, der Heiden Heiland και θα το μελετήσουμε μαζί. Είναι για σένα πολύ χρήσιμο για να δεις την άλλη πλευρά της πολυφωνικής μουσικής». Ευτυχώς στο Βερολίνο ήταν εύκολο τότε να βρω τον τόμο με τα Χορικά - Πρελούδια που το περιείχε.
Felix Mendelssohn: Fantasia πάνω στο ιρλανδικό τραγούδι The Last Rose of Summer, op. 15 (1827)
Επειδή αγαπούσα την μουσική του Μπαχ και της είχα ήδη παίξει Μπαχ, η ΡΚ αποφάσισε ότι πρέπει να μελετήσω ένα από τα πρελούδια και φούγκες του Μέντελσον. Ξανασυναντηθήκαμε λίγους μήνες αργότερα. Η Ειρήνη Σαλονικιού με είχε ενημερώσει ότι η υγεία της δεν ήταν καλή, με δέχτηκε όμως ζεστά και με μάλωσε που δεν έστελνα τα καλά μαντάτα από την μουσική μου εργασία στην Ειρηνούλα, για να της τα λέει. Με ρώτησε αυστηρά τι έκανα με τον Μέντελσον. Είναι δυνατόν να το θυμάται; αναρωτήθηκα. Είχα μελετήσει το τέταρτο πρελούδιο και φούγκα, ώστε, αν επέμενε, να το παίξω. Με άκουσε με το γνωστό αυστηρό ύφος, που συνοδευόταν από ένα χαμόγελο ανάμεσα στην κατανόηση και την ειρωνεία. Αν και γινόταν κατά κανόνα σκληρή και επίμονη, εν τούτοις δεν με επέπληξε για τον αμήχανα παιγμένο Μέντελσον. Καλούτσικο το έκρινε, αλλά θα έπρεπε να ευχαριστηθώ τον Μέντελσον κοιτώντας πίσω από τις νότες. Νέα πρόταση, η Φαντασία πάνω σε ένα ιρλανδικό τραγούδι. «Είναι δυνατόν να μη παίζουν αυτό το υπέροχο έργο; Ο Μέντελσον ζωγράφιζε πάνω στις νότες του, ήταν και ζωγράφος, εγώ όχι. Ο καημένος πέθανε είκοσι χρόνια αργότερα, αναπαύτηκε.. εγώ ζω ακόμα.» Γράφω στην παρτιτούρα όσα μου λέει. Της άρεσε αυτό, το έκρινε ως αρετή, μου μετέφερε η Ειρήνη Σαλονικιού.
Édouard Manet: Monsieur Emmanuel Chabrier
Emmanuel Chabrier: Pièces Pittoresques (1881) a. Mélancolie b. Idylle
Μια που σου αρέσουν τα άγνωστα και τα ψάχνεις, παίξε τις Εποχές! Άνοιξη και Καλοκαίρι οπωσδήποτε. Να προσέξεις όμως να μη γίνει … χορός το Καλοκαίρι. Ο συνθέτης περιγράφει την αρμονία στη φύση. Ο ήλιος βγαίνει χαρούμενος, τα πουλιά τραγουδούν, το αεράκι καλεί τους ανθρώπους στις παραλίες και έτσι, με την ίδια διάθεση ο ήλιος δύει. Κάθεται στο πιάνο κι αρχίζει να παίζει το Καλοκαίρι. Η μνήμη της και η ροή του παιξίματος ήταν κάτι εντυπωσιακό!
Ρένα Κυριακού: Burlesque, op. 9 (1935)
Στην πρώτη συνάντηση μας, αφού μιλήσαμε πολύ για τους κλασικούς γίγαντες, έπαιξε Μπετόβεν, και «κάτι άλλο» που δεν προσδιόρισε τι ήταν. Είπε, «παίζω ό,τι μου ήρθε στο μυαλό από τα παλιά...». Πέρασαν χρόνια, για να ταυτοποιήσω αυτό το ανώνυμο έργο, που αποθήκευσα εντυπωσιασμένη στη μνήμη μου τότε, σαν εικόνα. Μελετώντας το από την παρτιτούρα πια, αναγνώρισα ότι είχε παίξει την υπερβατική της Burlesque αρ.2. Το είχε παίξει πολλές φορές στο κοινό αλλά μόνον εκείνη, μου είπε η Ειρήνη Σαλονικιού. Δεν το πίστεψα. Η Burlesque εκδόθηκε από τον οίκο Durand το 1938. Ένας εκδότης για να εκδώσει τότε κάτι πρόσφατο και μάλιστα έργο νέας γυναίκας, θα στηρίχτηκε στην αξία του και δεν είχε παιχτεί παρά από την ίδια μόνο; Ο Νικίτα Μαγκάλοφ μου είπε: Η Ρένα Κυριακού πίστευε στην πρωτοπόρα αντίληψη της για το ρόλο της αρμονίας αλλά πίστευε και στις φυσικές ισορροπίες. Κάθε έργο λοιπόν «θα το ανακαλύψει ο μουσικός σύμφωνα με την ωριμότητά του. Όλα αλλάζουν, αλλάζει και το κοινό και οι κριτικοί». Σχετικά με τον δύσβατο τρόπο που έγραφε ήδη στα δεκαεπτά της χρόνια, όταν συνέθεσε τη Burlesque, ο Μαγκάλοφ που την θαύμαζε, μου είπε γελώντας ότι αν η Ρένα είχε γράψει όσα παίζουν τα δάχτυλά της, πάει… εμείς θα είχαμε χαθεί!
Η Ρένα Κυριακού έζησε την τελευταία περίοδο της ζωής της απολαμβάνοντας την μουσική, την οικογένειά της και ελάχιστους φίλους.
Παρέμεινε μέχρι το τέλος αυστηρή, σεμνή, ευγενής.
Κώστας Γρηγορέας
Απρίλιος 2018
http://www.grigoreas.gr/
(Η επιμέλεια του κειμένου είναι ευθύνη του αρθρογράφου)
_1.jpg)
