Η ΑΡΙΣΤΟΥΡΓΗΜΑΤΙΚΗ ΟΠΕΡΑ «ΝΤΟΝ ΤΖΟΒΑΝΝΙ»
ΤΩΝ
ΒΟΛΦΓΚΑΝΓΚ ΑΜΑΝΤΕΟΥΣ ΜΟΤΣΑΡΤ
ΚΑΙ ΛΟΡΕΝΤΖΟ ΝΤΑ ΠΟΝΤΕ
Η όπερα « Don Giovanni» και υπό τον πλήρη τίτλο «Il Dissoluto Punito ossia il Don Giovanni Dramma giocoso in due atti», αρ. καταλόγου KV 527, σε υπέροχη μουσική του W.A Mozart και με το ευφυές ιταλικό λιμπρέτο του σπουδαίου Lorenzo Da Ponte, είναι αδιαμφισβήτητα ένα από τα σπουδαιότερα δημιουργήματα του δυτικού πολιτισμού και είναι κατά βάση εμπνευσμένη από το θρύλο του «Don Juan».
Παρουσιάστηκε πρώτη φορά στις 29 Οκτωβρίου του 1787 στο Θέατρο της Πράγας και αποτέλεσε σταθμό στην ιστορία του μελοδράματος. Αποτελεί την δεύτερη όπερα του Mozart από την τριλογία «Da Ponte» και ολοκληρώθηκε την παραμονή της πρεμιέρας, δηλαδή στις 28 Οκτωβρίου 1787, ενώ όπως λέγεται, ο ίδιος ο Mozart κατέγραψε την ολοκλήρωση της όπερας την ημέρα εκείνη. Συγκεκριμένα, η θρυλική αυτή όπερα γράφτηκε μετά την όπερα «Ο(ι) γάμος (γάμοι) του Φίγκαρο» και πριν την όπερα «Cosi fan tutte» (‘Έτσι κάνουν όλες).
Όμως, πρέπει να γίνει μία αναφορά στον τρόπο που ξεκίνησε να γράφεται η περίφημη αυτή όπερα.
Ο Mozart μαζί με τη σύζυγό του Constanze ξεκινούν στις 8 Ιανουαρίου του 1787 για ένα ταξίδι με προορισμό την Πράγα, όπου φτάνουν στις 11 του αυτού μηνός. Στην πόλη αυτή κυριαρχεί μία τρέλα με αφορμή την προηγούμενη όπερα του διάσημου Αυστριακού μουσικού, «Ο(ι) γάμος (γάμοι) του Φίγκαρο», καθώς οι άνθρωποι τραγουδούν τις άριες στους δρόμους, ζευγάρια χορεύουν στο ρυθμό της μουσικής της όπερας…! Στις παραστάσεις, ο ταλαντούχος συνθέτης αποθεώνεται, ενώ ο διευθυντής του θεάτρου του ζητά να γράψει μία νέα όπερα που θα έχει τίτλο «Don Giovanni». Ο Mozart ζητά από τον Lorenzo Da Ponte να επιμεληθεί το λιμπρέτο της όπερας.
O Da Ponte παρά τις πολυάριθμες υποχρεώσεις δέχεται κι έτσι κλεισμένος στο δωμάτιό του με μόνη συντροφιά ένα μπουκάλι «Τοκάι», μία σακούλα ισπανικό καπνό και τη φροντίδα μίας δεκαεξάχρονης οικονόμου, κατόρθωσε μέσα σε διάστημα δύο (2) μηνών να ολοκληρώσει το λιμπρέτο, το οποίο θεωρείται σήμερα εμβριθές, καθώς κι ένα από τα σπουδαιότερα, αρτιότερα και πιο επιτυχημένα στην μεγάλη ιστορία της όπερας.
Στις αρχές Οκτωβρίου, ο Mozart επιστρέφει στην Πράγα συνοδευόμενος από την έγκυο σύζυγό του. Έχει συνθέσει πλέον ολόκληρη την όπερα, εκτός από την ορχηστρική εισαγωγή. Παρόλο που η πρεμιέρα της όπερας δόθηκε με καθυστέρηση δύο εβδομάδων (κανονικά η πρώτη παρουσίαση της όπερας θα πραγματοποιούνταν στις 14 Οκτωβρίου 1787, κατά την επίσκεψη στην Πράγα της βασίλισσας της Αυστρίας, Μαρίας Θηρεσίας, όμως δεν έγινε εφικτό), ο Mozart ολοκλήρωσε τη σύνθεση της εισαγωγής μόλις τα ξημερώματα της πρεμιέρας. Μάλιστα, αναφέρεται το εντυπωσιακό γεγονός ότι όταν οι παρτιτούρες έφτασαν στα χέρια των μουσικών, το μελάνι ήταν ακόμα υγρό.
Την ημέρα της 29ης Οκτωβρίου λοιπόν, το κοινό της Πράγας απόλαυσε κι αποθέωσε την όπερα «Don Giovanni», η οποία έμελλε να μείνει στην ιστορία ως μία από τις εμβληματικότερες και βαθυστόχαστες όπερες όλων των εποχών!
Η όπερα αυτή συνδυάζει άριστα κωμικά, αλλά και τραγικά στοιχεία, κάτι που υποδηλώνει ο όρος «dramma giocoso», τα οποία φυσικά είναι επεξεργασμένα σε βάθος. Από το εμβληματικό αυτό έργο επίσης, δεν εκλείπουν και ορισμένα στοιχεία υπερφυσικά και αποκρυφιστικά.
H υπόθεση της όπερας «Don Giovanni» διαδραματίζεται στην Ισπανία του 17ου αιώνα και συγκεκριμένα στη Σεβίλλη.
Το έργο ξεκινά με πομπώδες χαρακτήρα, με την περίφημη εισαγωγή του Mozart, η οποία αρχίζει δυναμικά με δύο καταιγιστικές, βροντερές συγχορδίες στη ρε-ελάσσονα (andante).
Ακολούθως, οδηγούμαστε σε ένα μυστηριακό, δραματικό, σκοτεινό περιβάλλον, το οποίο χαρακτηρίζεται από το μοτίβο που εκτελούν τα έγχορδα, για να μας οδηγήσει εν συνεχεία, σε ένα πρόσχαρο, εύθυμο περιβάλλον στη ρε-μείζονα (molto allegro).
Στην πρώτη πράξη του έργου, ο Leporello, ο πιστός υπηρέτης του Don Giovanni, αναλαμβάνει χρέη φρουρού κατά τη διάρκεια της νύχτας, καθώς βλέπει τον κύριό του να μπαίνει στο σπίτι του διοικητή (Commendatore), με σκοπό να κυνηγήσει, να επιτεθεί ερωτικά στην κόρη του, την Donna Anna, η οποία είναι και μέλλουσα σύζυγος του Don Ottavio. O πατέρας της Donna Anna ακούγοντας τις κραυγές βγαίνει αμέσως έξω. Ο αλαζόνας Don Giovanni αιφνιδιασμένος από την εμφάνιση του διοικητή, αμύνεται κι ακολουθεί μία μονομαχία μεταξύ τους, στην οποία ο διοικητής και πατέρας της Donna Anna σκοτώνεται.
Αμέσως μετά, ο Don Giovanni και ο υπηρέτης του το σκάνε, καθώς συντετριμμένη η Donna Anna ορκίζεται με τον Don Ottavio να πάρουν εκδίκηση από το δολοφόνο του πατέρα της.
Eν συνεχεία, ο Leporello μαζί με το αδίστακτο αφεντικό του, συναντούν την Dona Elvira, η οποία είναι απαρηγόρητη και φανερώνεται ότι αυτή η γυναίκα εγκαταλείφθηκε από τον Don Giovanni την ώρα που την απήγαγε.
Εν τέλει, ο Don Giovanni καταφέρνει για μία ακόμη φορά να ξεφύγει και φτάνει έτσι στο χωριό, όπου βρίσκεται το παλάτι του. Εκεί, οι κάτοικοι γιορτάζουν το γάμο της νεαρής, όμορφης χωριατοπούλας, ονόματι Zerlina με τον αγαπημένο της Masetto. Τότε, ο ανήθικος Don Giovanni επιχειρεί ν’ αποπλανήσει την Zerlina. Ωστόσο, ανάμεσα στο πλήθος που έχει συγκεντρωθεί για τον εορτασμό του χαρμόσυνου γεγονότος, βρίσκεται και η Donna Anna, η οποία ακούγοντας τη φωνή του Don Giovanni τον αναγνωρίζει και οργισμένη, μαζί με τον αγαπημένο της Don Ottavio και την Donna Elvira, ακολουθούν τα ίχνη του για να εκδικηθούν τον υπαίτιο για τον άδικο χαμό του διοικητή.
Εν τω μεταξύ, ο Don Giovanni έχει προσκαλέσει πλήθος στο παλάτι του, όπου διοργανώνεται ένας μεγάλος χορός μεταμφιεσμένων. Στο χορό αυτό όμως, φτάνουν και οι τρεις παραπάνω εκδικητές, όντες μεταμφιεσμένοι και ο Leporello τους καλεί στη μεγάλη γιορτή. Οι τρεις αυτοί εκδικητές (Donna Anna, Donna Elvira, Don Ottavio), απομονώνουν τον Don Giovanni προκειμένου να τον σκοτώσουν, όμως για ακόμα μία φορά, ο αδίστακτος Don Giovanni καταφέρνει να γλυτώσει με τη βοήθεια του υπηρέτη του, Leporello.
Ακολουθούν κι άλλες περιπέτειες ερωτικής φύσεως.
Στην δεύτερη πράξη της καθηλωτικής αυτής όπερας, η Dona Elvira προσπαθεί να προσελκύσει τον Don Giovanni, καθώς είναι ακόμα ερωτευμένη μαζί του. Ο αδίστακτος κι αμετανόητος Don Giovanni όμως, έχει σκοπό να φλερτάρει την Zerlina, την οποία φροντίζει η Donna Elvira. Συνεργάζεται λοιπόν και πάλι με τον πιστό του υπηρέτη, τον Leporello και αποφασίζουν να μεταμφιεστούν. Έτσι, ο Don Giovanni εμφανίζεται με ενδύματα κατώτερης τάξης, ως Leporello, ενώ ο Leporello φορά τον μανδύα και το καπέλο του αμετανόητου αφεντικού του. Ο Leporello, λοιπόν με την εμφάνιση του Don Giovanni προσελκύει την Donna Elvira και από την άλλη ο Don Giovanni φλερτάρει την Zerlina. Εκείνη τη στιγμή εμφανίζεται ο Masetto - o αγαπημένος της Ζerlina - και επιτίθεται προκειμένου να εκδικηθεί τον αδίστακτο Don Giovanni. Όμως, αυτός στον οποίο επιτίθεται, δεν είναι άλλος από τον Leporello, ο οποίος καταφέρνει να σωθεί. Εν συνεχεία, επιτίθεται κι εκείνος και τον αφήνει στο δρόμο αναίσθητο, εντοπίζοντάς τον μετά η Zerlina.
Το πλήθος που έχει συγκεντρωθεί εκεί, στρέφεται ενάντια στον υπηρέτη του Don Giovanni, θεωρώντας ότι είναι ο ίδιος. Έτσι, ο Leporello αναγκάζεται να αποκαλύψει την πραγματική του ταυτότητα και αφήνεται ελεύθερος.
Είναι πια περασμένα μεσάνυχτα και ο Don Giovanni με τον Leporello βρίσκονται τυχαία στο νεκροταφείο, όπου υπάρχει το άγαλμα του διοικητή - πατέρα της Donna Anna- που σκοτώθηκε αδίκως. Στο σημείο αυτό, εντοπίζουμε ένα εξωπραγματικό στοιχείο, ένα στοιχείο ουτοπίας, καθώς το άγαλμα του αδικοσκοτωμένου ζωντανεύει, μιλάει και λέει στον ακόλαστο Don Giovanni ότι πρόκειται να πεθάνει πριν την αυγή. Ωστόσο, ο υπερόπτης και αδίστακτος Don Giovanni τον καλεί με αλαζονικό ύφος στην οικία του για δείπνο, το ίδιο εκείνο βράδυ. Το άγαλμα αποδέχεται την πρόσκληση, ενώ o Leporello συνειδητοποιώντας τι πρόκειται να συμβεί, κυριεύεται από τρόμο.
To βράδυ στο σπίτι, καθώς οργανώνεται το δείπνο, πηγαίνει η Donna Elvira και παρακαλεί τον άσωτο Don Giovanni να αλλάξει τη συμπεριφορά απέναντί της. Εκείνος όμως, αρνείται ψυχρά. Η Donna Elvira αποχωρεί και ακούγονται οι κραυγές της. Ο Leporello πηγαίνει ως απεσταλμένος του αφεντικού του για να δει τι συμβαίνει, όμως αντικρίζει το άγαλμα του διοικητή και απίστευτα τρομαγμένος (γνωρίζοντας τι αναμένεται να συμβεί), επιστρέφει και λέει στον Don Giovanni ότι έφτασε το άγαλμα. Είναι εκεί!
Ο αλαζόνας και αδίστακτος Don Giovanni διατάζει τον υπηρέτη του, να ανοίξει την πόρτα. Εκείνος όμως, παραλυμένος από τρόμο, αρνείται. Τότε, o Don Giovanni, κρατώντας στο ένα του χέρι ένα σπαθί και στο άλλο ένα κερί, πηγαίνει χωρίς φόβο, να υποδεχτεί τον καλεσμένο του, συνειδητοποιώντας και ο ίδιος ότι ο καλεσμένος είναι πράγματι το άγαλμα του αδικοσκοτωμένου διοικητή.
Ο Don Giovanni τότε, δίνει εντολή στον υπηρέτη του να βγει από το τραπέζι, κάτω από το οποίο είχε κρυφτεί όντας έντρομος, γνωρίζοντας ότι το άγαλμα του διοικητή έχει πάει αποφασισμένο να τους σκοτώσει. Ο ψυχρός Don Giovanni, τον διατάζει να σερβίρει το δείπνο. Το άγαλμα φυσικά αρνείται να καθίσει να γευματίσει, λέγοντας μάλιστα την απίστευτη, μεγαλειώδη φράση ‘’Non si pasce di cibo mortale chi si pasce di cibo celeste!», που σημαίνει ότι αυτός που απολαμβάνει την ουράνια τροφή δεν έχει ανάγκη από τη τροφή των θνητών! Αυτή αποτελεί μία από τις συγκλονιστικότερες φράσεις του έργου αυτού!
Στη συνέχεια, στη συνταρακτική και μεγαλειώδη αυτή σκηνή της όπερας, το άγαλμα καλεί τον αδίστακτο, ακόλαστο Don Giovanni να μετανοήσει για όλες του τις ανομίες. Ο Don Giovanni του δίνει το χέρι του, μη αντέχοντας, συνειδητοποιώντας ότι είναι παγωμένο.
To άγαλμα του διοικητή του ζητά τρεις (3) φορές να μετανοήσει για όλες του τις απάνθρωπες πράξεις, όμως ο Don Giovanni πεισματικά αρνείται. Έτσι, ο αδίστακτος παρασύρεται στις αιώνιες φλόγες της κολάσεως.
Στο τέλος αυτής της επιβλητικής όπερας, όλα τα πρόσωπα του έργου εμφανίζονται στη σκηνή και αποχαιρετούν, τονίζοντας το ηθικό δίδαγμα του έργου αυτού: «Τέτοιο τέλος αξίζει στους παράνομους και μοχθηρούς ανθρώπους».
Η όπερα του W.A Mozart, «Don Giovanni», κατατάσσεται επάξια σε μία από τις σπουδαιότερες και πιο δημοφιλείς όπερες του Αυστριακού μουσικού, τόσο θεματολογικά, όσο και μουσικά. Υπάρχουν δύο τρόποι για να δει κάποιος την ιστορία που διαδραματίζεται. Ο πρώτος τρόπος κι ο πιο επιφανειακός, είναι οι περιπέτειες του Don Giovanni, ενός Ισπανού αριστοκράτη, καρδιοκατακτητή, ο οποίος παρόλο που θεωρεί ότι είναι άτρωτος κι αθάνατος, τιμωρείται για τις άνομες πράξεις του, καταλήγοντας στην κόλαση. Εάν όμως θέλουμε να κατανοήσουμε το πιο βαθύ νόημα του εκπληκτικού αυτού έργου, πρέπει να δούμε τις συνέπειες που πρόκειται να υποστεί ένας άνθρωπος όταν τα βάζει με τη Θεία Δίκη και κακοποιεί τους πάντες, θεωρώντας τον εαυτό του υπεράνω (σχήμα: ὓβρις→ἂτη→νέμεσις→τίσις).
Συγκεκριμένα, ο «Don Giovanni» πραγματεύεται την τόλμη της αντίστασης, ακόμα κι όταν αυτή τιμωρείται με αιώνια καταδίκη στα καζάνια της κολάσεως. Είναι μία θρυλική ιστορία (διαρκεί περίπου 3 ώρες και 22 λεπτά), που περιγράφει τη δράση του ακόρεστου αποπλανητή, του αμετανόητου γόη. Παρουσιάζει τις πράξεις ενός ανθρώπου, ο οποίος δεν διστάζει να αναμετρηθεί με το άγνωστο, το μυστηριώδες, το φοβερό, έως τη στιγμή που καλείται να αντιμετωπίσει τον «πέτρινο» καλεσμένο του.
Ο Don Giovanni, με μοναδικό κίνητρο την απόλαυση, την ηδονή, αποπλανεί, ανατρέπει, φονεύει, προσδίδοντας έτσι στο έργο ένα αδιαμφισβήτητα ανατρεπτικό «καλλιτεχνικό εκτόπισμα». Πρόκειται για ένα μοναδικό, αριστοτεχνικό «πάντρεμα» ρεαλισμού, ανθρώπινων ελαττωμάτων, ενώ παράλληλα εμπεριέχει και μία κριτική ματιά. Το τραγικό και κωμικό στοιχείο, το σοβαρό και το εύθυμο συνθέτουν, εν τέλει, αυτό το δραματικό οικοδόμημα και οδηγούν τον θεατή στη σφαίρα του μεγάλου στοχασμού, της αέναης σύγκρουσης, της ατέρμονης δημιουργίας.
Επομένως, ο Don Giovanni, δεν είναι απλά και μόνο μία μουσικοθεατρική φιγούρα, αλλά είναι ο φορέας ενός κώδικα που αφορά τη διαχείριση σχέσεων εξάρτησης των οικονομικών (Don Giovanni-Leporello-Zerlina), καθώς και των ερωτικών (Don Giovanni-Donna Anna -Donna Elvira-Zerlina), δεδομένου ότι εντοπίζουμε έντονο το στοιχείο της κάθε λογής εκμετάλλευσης και παρενόχλησης.
Ο Μozart μετατρέπει με μία μοναδική μαεστρία, μία απλή ιστορία σε ένα αριστούργημα. Σε ένα έργο-σταθμό, όπου όλα κινούνται και όλα αλλάζουν, χάρη της μοναδικής πλοκής, της θαυμάσιας μουσικής που το περιβάλλει και φυσικά του σπουδαίου libretto.
Γιώτα Ευταξία
(Νοέμβριος 2018)
gteftaxia@gmail.com
Φοιτήτρια του Τμήματος Μουσικών Σπουδών
του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών
Τεχνική επιμέλεια σελίδας Κώστας Γρηγορέας
(Η επιμέλεια του κειμένου είναι ευθύνη του αρθρογράφου)
