ΑΡΤΟΥΡΟ ΤΟΣΚΑΝΙΝΙ - 150 χρόνια από την γέννησή του, 60 χρόνια από το θάνατό του (Της Έφης Αγραφιώτη)

 ΑΡΤΟΥΡΟ ΤΟΣΚΑΝΙΝΙ

(25 Μαρτίου 1867-16 Ιανουαρίου 1957)

150 χρόνια από την γέννησή του,
60 χρόνια από το θάνατό του

Το 1867 στην Πάρμα της Ιταλίας, γεννιέται ο Αρτούρο Τοσκανίνι, που για πολλούς είναι ο σπουδαιότερος διευθυντής ορχήστρας του εικοστού αιώνα.

Στο  ωδείο της γενέτειράς του και στο ωδείο του Μιλάνου έμαθε μουσική επιλέγοντας ως αντικείμενο σπουδών το βιολοντσέλο. Πολύ νωρίς ανακαλύπτει τη μαγεία της σύνθεσης δείχνοντας αμέσως έντονο ενδιαφέρον για τη συμφωνική μουσική. Από το 1886 μέχρι το 1898 διευθύνει σε ιταλικά θέατρα αποσπώντας θετικές κριτικές. Το 1886, παράλληλα με όλα τα άλλα, στην ηλικία των δεκαεννέα χρόνων, αναζητώντας εργασιακή μουσική εμπειρία, προτείνεται από έναν ιμπρεσάριο και βρίσκεται ανάμεσα στους μουσικούς της ορχήστρας που ετοιμάζει το ανέβασμα της Αΐντα του Τζιουζέπε Βέρντι στο Ρίο ντε Τζανέιρο. Κατά τη διάρκεια των προβών, ίσως εξ αιτίας ασθένειας του μαέστρου, ίσως μετά από ασυμφωνία του με τη διεύθυνση του λυρικού θεάτρου, ίσως μη δυνάμενος να καταστείλει τις απεργίες και τις αντιδράσεις των καλλιτεχνών που βρίσκονταν σε έξαρση και απειλούσαν να ματαιώσουν την παράσταση, οδηγείται σε παραίτηση ο μαέστρος  Leopoldo Miguez και ο Τοσκανίνι δέχεται, στις 25 Ιουνίου  1886, κυριολεκτικά την τελευταία στιγμή, να τον αναπληρώσει, αφού απέτυχαν άλλες προτάσεις σε δοκιμασμένους συνεργάτες του θεάτρου. Θα περίμενε κανείς μια… αναπλήρωση και μόνον. Ο Τοσκανίνι κατέπληξε τους πάντες διευθύνοντας από μνήμης.

Το σπίτι-μουσείο στην Πάρμα

To σπίτι στο Μιλάνο, Via Durini

Στις αρχές της δεκαετίας του 80 όταν ο Φράνκο Τζεφιρέλι αναζητούσε μια ιδανική προσωπικότητα ευρωπαίου αντιφασίστα για να γυρίσει μια ταινία, ο Κάρλο Πόντι του πρότεινε τον Αρτούρο Τοσκανίνι. Η ταινία που παίχτηκε πρώτα στη Βενετία, έδωσε την ευκαιρία σε ηθοποιούς όπως οι Φράνκο Νέρο, Τόμας Χόουελ, Ελίζαμπεθ Τέιλορ, Φιλίπ Νουαρέ να σκιαγραφήσουν αυτόν τον σπουδαίο, δυναμικό, ιδεολόγο, ευγενή, γεμάτο από αγάπη στη ζωή και την τέχνη και κυρίως ευφυή και λογοπλάστη, παγκόσμιο πολίτη. Η ταινία είχε στο θεματικό της κέντρο τον δεκαεννιάχρονο τσελίστα Αρτούρο Τοσκανίνι, στο Ρίο Ντε Τζανέιρο της Βραζιλίας, όταν για πρώτη φορά διηύθυνε Αϊντα καταπλήσσοντας με τις ικανότητές του. (Ακριβώς μετά ακολούθησαν ο Ριγκολέτο, ο Φάουστ και ο Τροβατόρε).

Η φήμη του διέσχισε από νωρίς την Ιταλία αλλά διάσημος στην Ευρώπη έγινε όταν ανέλαβε τη διεύθυνση στη Σκάλα στο Μιλάνο, το 1898. Μέχρι το 1908 που παραιτήθηκε, παρουσίασε σε παγκόσμια πρώτη εκτέλεση, με εντυπωσιακές ερμηνείες, πολλά έργα, όπως οι Παλιάτσοι, Μποέμ κ.α. αλλά ανέδειξε και καλλιτέχνες μεγάλης αξίας, όπως ο Σαλιάπιν και ο Καρούζο, με τον οποίο τον συνέδεσε φιλία. Ο θαυμάσιος σκιτσογράφος -εκτός από σπουδαίος τραγουδιστής- Ενρίκο Καρούζο με το πενάκι του τον σκιτσάρισε έτσι:

Σε όλη τη ζωή του ο μεγάλος μαέστρος λάτρεψε τη φόρμα και υπηρέτησε το κλασικό μέτρο μελετώντας τα πολύ ο ίδιος αλλά και διδάσκοντας τους μουσικούς του από το πόντιουμ τις εποχές και τους συνθέτες.  Μπετόβεν, Τσαικόβσκι, Μποροντίν, Μπερλιόζ, Μπραμς, Κερουμπίνι, Μέντελσον, Ντβόρζακ, Ντεμπυσσύ, Γκέρσουιν, Μουσόργκσκι, Βάγκνερ,  Μότσαρτ, Σούμπερτ…

Ο Ζαν Πολ Σαρτρ χαρακτήρισε τον Τοσκανίνι ως «έναν από τους λίγους θαρραλέους εκπροσώπους του πνεύματος και του πολιτισμού στην Ευρώπη». Ο Τόμας Μαν τόνισε ότι «πρέπει να αποτελεί παράδειγμα προς μίμηση».

 
Μια από τις παλαιότερες φωτογραφίες του Τοσκανίνι και φωτογραφία του 1900

Ο Τοσκανίνι θεωρείται ιδανικός στις ερμηνείες των έργων του Βέρντι και του Βάγκνερ. Για τον Μπετόβεν του, οι κριτικές διίσταντο.
Μια σκιά μόνο επιχείρησε να αμαυρώσει για δυο δεκαετίες τη μνήμη του. Το ότι εν μέσω φασιστικού καθεστώτος αυτός διηύθυνε και στη Γερμανία. Φυσικά αυτό δεν κατέρρευσε τόσο εύκολα, αν και θα ήταν το πιο λογικό. Πες - πες κάτι θα μείνει…

Από το 1970 οι απόγονοι του Τοσκανίνι και συλλέκτες  αναζητούσαν τις  ερωτικές επιστολές του προς διάσημες λυρικές τραγουδίστριες (τις οποίες το 2002 εντόπισε εν τέλει ο Harvey Sachs και τις δημοσίευσε ο εκδότης Alfred Α. Κnopf) αλλά η προσοχή όλων στράφηκε εντέλει όχι στις ερωτικές επιστολές αλλά στις 8 σελίδες με κείμενα του περίφημου πολιτικού μανιφέστου που είχε απευθύνει από τις πρώτες σελίδες του LIFE στον αμερικανικό λαό και τους Συμμάχους (13 Σεπτεμβρίου 1943). Σκοπός του ήταν να πείσει τον λαό και κυρίως τους πολιτικούς, ότι οι Ευρωπαίοι υποφέρουν από τον φασισμό και τον ναζισμό και ότι η απόβαση των συμμαχικών δυνάμεων στην Ευρώπη δεν έπρεπε να καθυστερήσει.

"Είμαι ένας ηλικιωμένος καλλιτέχνης, από τους πρώτους που κατήγγειλαν δημόσια τον Φασισμό σε αυτόν τον κόσμο κι έτσι νιώθω και πιστεύω ότι μπορώ να λειτουργήσω ως διερμηνέας της ψυχής του Ιταλικού λαού -αυτών των ανθρώπων των οποίων η φωνή έχει στραγγαλιστεί για περισσότερα από είκοσι χρόνια, αλλά μόλις τώρα, δόξα τω Θεώ, κραυγάζουν ζητώντας ειρήνη και ελευθερία, διαδηλώνοντας στους δρόμους και στις πλατείες της Ιταλίας, αψηφώντας τα πάντα, ακόμα και τον στρατιωτικό νόμο. Τα βάσανά μας, λαέ της Αμερικής, μας δίνουν το δικαίωμα να ζητάμε από τους Συμμάχους να μη πληρώσουν οι Ιταλοί για τα εγκλήματα του Φασιστικού Καθεστώτος. Είμαστε πρόθυμοι να υποστούμε τον αναπότρεπτο θάνατο και την καταστροφή που συνεπάγεται η προέλαση του Συμμαχικού Στρατού, στον οποίο έχουν καταταχθεί πολλοί Αμερικάνοι Ιταλικής καταγωγής γιατί εμείς ελπίζουμε να ξανακερδίσουμε την ελευθερία  και να απαλλαγούμε όχι μόνο από τους μισητούς φασίστες αλλά και από όλες τις δικτατορίες - είτε είναι στρατιωτικές είτε άλλης φύσεως - επαφιέμενοι πλήρως εις τη Δικαιοσύνη, εις την ισότητα και εις την κατανόηση του Αμερικάνικου λαού.
Και με την ίδια εμπιστοσύνη που προσπάθησα να σας καταστήσω σαφές τι σκέφτονται οι Ιταλοί και τι θα σας έλεγαν - εάν ήσαν ελεύθεροι να επικοινωνήσουν με εσάς και να σας ανοίξουν το μυαλό και την καρδιά τους - γιατί αγαπώ την Ιταλία και με την ίδια αφοσίωση αγαπώ κι εσάς - τέκνα της μεγάλης Αμερικάνικης Δημοκρατίας πιστεύω ότι, μαζί με τα Ηνωμένα Έθνη, θα θέσετε σύντομα τέλος στους απολυταρχικούς πολέμους και θα φέρετε στον ανανεωμένο κόσμο έναν λαμπρό  αέρα ελευθερίας και ειρήνης".

Οι ιστορικοί  παραθέτουν πολλά άλλα σχετικά γεγονότα. Ο Τοσκανίνι ήταν γνωστός σοσιαλιστής τουλάχιστον αυτό δεν το αμφισβητούσαν οι νεανικοί φίλοι του. Με την άνοδο του Μουσολίνι στην εξουσία, αρνήθηκε να διευθύνει την συμφωνική στην Σκάλα, όταν σε εκδήλωση οι Μελανοχίτωνες ακροατές απαιτούσαν να παίξει την Giovinezza, τον ύμνο της φασιστικής νεολαίας. Οι αρχές εξαπέλυσαν προπαγάνδα, κατά της προσωπικής και επαγγελματικής του ζωής. Σε μια άλλη περίπτωση, εγκατέλειψε το φεστιβάλ Βάγκνερ στο Μπαϊρόιτ. Το ίδιο έκανε και με το Φεστιβάλ του Ζάλτσμπουργκ το 1938 αντιδρώντας στο ότι η Αυστρία προσαρτήθηκε στο Γ΄ Ράιχ.

  

Ο Τοσκανίνι το 1908 αποφασίζει να εγκατασταθεί στις Η.Π.Α. Διηύθυνε την Μετροπόλιταν Όπερα της Νέας Υόρκης για επτά χρόνια και από το 1920 ξεκίνησε και πάλι να συνεργάζεται με την Scala στο Μιλάνο. Το 1926 και για δέκα χρόνια θριαμβεύει επικεφαλής της Φιλαρμονικής της Νέας Υόρκης. Στη συνέχεια διευθύνει τη Συμφωνική Ορχήστρα του N.B.C. από το 1937 μέχρι το 1954 και συνεργάζεται με πολύ σημαντικές άλλες ορχήστρες ταξιδεύοντας στον κόσμο.

Παλαιστίνη 1938

Η τελευταία του εμφάνιση στο πόντιουμ ήταν σε συναυλία στο Κάρνεγκι Χολ στις 4 Απριλίου 1954. Μετά τον θάνατό του (16 Ιανουαρίου 1957) μεταφέρθηκε στο Μιλάνο όπου κείτεται. Χιλιάδες επισκέπτες στην πόλη τον τιμούν πάντα, επισκεπτόμενοι τον τάφο του.

Cimitero Monumentale di Milano

Ο Τοσκανίνι ήταν εντυπωσιακός χρήστης των γλωσσών και πάνω από όλα ήταν ευφυής και διέθετε αστείρευτο χιούμορ. Αξίζει να χαμογελάσουμε με κάποια δείγματα, διηγούνται πάρα πολλά στιγμιότυπα με πρωταγωνιστή το χιούμορ του: Ένας δημοσιογράφος τον ρώτησε κάποτε πόσες γλώσσες μιλούσε. "Τέσσερις, απάντησε ο Τοσκανίνι, αλλά τις επιλέγω με… συγκεκριμένο τρόπο: Σε μία ωραία γυναίκα μιλώ γαλλικά. Στις δουλειές μου αγγλικά. Όταν θέλω να φοβερίσω κάποιον μιλώ γερμανικά και όταν κοπώ την ώρα του ξυρίσματος, μου τα… λέω στη μητρική μου γλώσσα".

Με τους μουσικούς της ορχήστρας ήταν ιδιαίτερα διαχυτικός πάντα, αλλά όταν θύμωνε έπαιρνε πάντα μαζί το χιούμορ. "Αγαπητέ μου, δεν διάβασες μου φαίνεται στην παρτιτούρα την ένδειξη "con amore".  Το λέω επειδή παίζεις τόση ώρα σαν παντρεμένος…"

Όταν ρωτήθηκε για τον (γνωστό φιλοναζιστή) Ρίχαρντ Στράους ο Τοσκανίνι απάντησε: "Μπροστά στον συνθέτη Στράους βγάζω το καπέλο μου, μπροστά στον άνθρωπο Στράους όμως το ξαναβάζω…"

  

Ο Τοσκανίνι έλεγε ότι δύο τύποι μαέστρου υπάρχουν. Αυτοί που έχουν την παρτιτούρα μέσα στο κεφάλι κι αυτοί που έχουν το κεφάλι μέσα στη παρτιτούρα... και συμπλήρωνε: "Eίναι πάντως απλό να κάνει ο καθένας τις σκέψεις του επ’ αυτού!"
Σε  συνέντευξη στο ραδιόφωνο είχε δηλώσει: Φίλησα για πρώτη φορά κορίτσι και κάπνισα το πρώτο τσιγάρο την ίδια μέρα. Γι αυτό και από τότε δεν ξαναβρήκα καιρό για ..καπνό!

Με τον Πουτσίνι μάλωναν συχνά, κυρίως εξ αιτίας του έντονου θυμού που χαρακτήριζε τον πρώτο. Τις πιο πολλές φορές μετά από παροιμιώδεις καβγάδες το χιούμορ  τους συνέδεε πάλι και ζωντάνευε την φιλία ετών.

Κάποια Χριστούγεννα ο Τοσκανίνι δέχτηκε ένα δέμα με γαλοπούλα από τον Πουτσίνι και πίστεψε ότι οι γιορτινές μέρες θα είχαν μαλακώσει τον θυμό του για μια πρόσφατη διαφωνία τους. Το τηλεγράφημα που έφτασε ακριβώς μετά τη γαλοπούλα έγραφε: "Γαλοπούλα εστάλη κατά λάθος. Πουτσίνι" . Η απάντηση δεν άργησε: "Γαλοπούλα φαγώθηκε κατά λάθος. Τοσκανίνι".

 

Έφη Αγραφιώτη
Effie.tar@gmail.com
Μάρτιος 2017
Τεχνική επιμέλεια σελίδας Κώστας Γρηγορέας
(Η επιμέλεια του κειμένου είναι ευθύνη του αρθρογράφου)