Αχ αυτή η δημοκρατία!
"Η εκτέλεση των δημιουργών"
Στο προηγούμενο άρθρο μου ισχυρίστηκα πώς η εφεύρεση του ραδιοφώνου και του δίσκου βινυλίου στις αρχές του 20ού αιώνα, ανέτρεψε τον τρόπο αλλά και το λόγο για τον οποίο παράγεται η μουσική. Τη μετάτρεψε στο πλέον κερδοφόρο εμπορευματικό προϊόν και πάνω της οικοδομήθηκε μια τεράστια βιομηχανία που, με αυτονόητο στόχο το κέρδος, προσπάθησε να ανταποκριθεί στις αισθητικές απαιτήσεις ενός συνεχώς διευρυνόμενου αγοραστικού κοινού. Και αντί να ανεβάσει το κοινό στο επίπεδο του καλλιτεχνικού έργου κατέβασε το επίπεδο της τέχνης στα γούστα του κοινού.
Οι συνέπειες της νέας τάξης πραγμάτων είναι πολλαπλές. Και από ότι είδα, ενδιαφέρουν ιδιαίτερα τους αναγνώστες του Tar, αν κρίνω από την μεγάλη αναγνωσιμότητα των ανάλογων συζητήσεων στο foroum. Από εκεί παίρνω αφορμή για να συνεχίσω τη σκέψη μου, που σήμερα επικεντρώνεται στο «καυτό» θέμα «δημιουργοί – εκτελεστές»!
Το πρώτο φανερό, λοιπόν, αποτέλεσμα των αλλαγών ήταν η κυριαρχία της pop μουσικής – με την ευρεία έννοια της λέξης (popular = δημοφιλής, λαϊκός)– που χρησιμοποίησε σαν βασικό όχημα το τραγούδι και την τρίλεπτη φόρμα «εισαγωγή–κουπλέ–ρεφρέν».
Δεν ισχυρίζομαι βέβαια ότι η εν γένει pop δεν έδωσε τραγούδια εξαιρετικής ποιότητας. Είτε στην καθαρή μορφή της (Beatles, Bowie κλπ.), είτε στη rock εκδοχή της (τι να πρωτοαναφέρουμε !), είτε στη λαϊκή εκδοχή της (π.χ. ρεμπέτικα), είτε στη λόγια εκδοχή της (Χατζιδάκις, Brassens).
Ιδιαίτερα όταν τα ρεύματα αυτά ήταν συνδεδεμένα με έντονες κοινωνικές καταστάσεις ή με κοινωνικά κινήματα, αποκτούσαν μια δύναμη επιρροής και επικοινωνίας πολύ ισχυρότερη από την καθαρή μουσική τους αξία (π.χ. rock, punk, blues, Θεοδωράκης, ρεμπέτικα ). Βέβαια η βιομηχανία πάντα κατόρθωνε να ενσωματώσει τα ρεύματα που είχαν την απαιτούμενη εμπορική προοπτική, αφαιρώντας τα «ενοχλητικά» στοιχεία τους. Τι να κάνουμε! Τα λεφτά είναι πολλά και οι αντιστάσεις λίγες!
Κι από τη στιγμή που στο χορό μπήκε και η τηλεόραση, το παιχνίδι χόντρυνε. Δεν αρκεί πλέον η καλλιφωνία και οι εύκολα κατανοήσιμες μελωδίες. Χρειάζεται, κυρίως, καλλίγραμμο σώμα και λάγνο βλέμμα!
Εντυπωσιακές ήταν όμως οι αλλαγές, που έφερε η νέα εποχή και σ’ ένα χώρο που περιμέναμε να είναι πιο ανθεκτικός στην πρόκληση του star system: το χώρο της κλασικής μουσικής (ο όρος κλασική στερείται ακρίβειας, αλλά τον χρησιμοποιώ συμβατικά για τις ανάγκες του κειμένου).
Εδώ συμβαίνει μια μεγάλη ανατροπή, και μάλιστα χωρίς να συναντήσει την αντίσταση ενός κοινού που υποτίθεται ότι είναι εκπαιδευμένο και ενημερωμένο. Παρατηρούμε τη σταδιακή συρρίκνωση του αριθμού των σπουδαίων δημιουργών που φτάνουν σε σημείο εξαφάνισης μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και την ολοκληρωτική στροφή των ταλαντούχων μουσικών στις επανεκτελέσεις!
Οι σημαντικοί συνθέτες που υπάρχουν μετά το 1950 έχουν γεννηθεί στο τέλος του 19ου η στις αρχές του 20ού αιώνα. Ο θάνατος του Poulenc (1963), του Stravinsky (1971), του Shostakovich (1975) δεν συνοδεύεται, κατά τη γνώμη μου πάντα, από την εμφάνιση συνθετών αντίστοιχου διαμετρήματος. Ή, τουλάχιστον εμείς, δεν τους ξέρουμε!
Πολλοί θιασώτες αυτής της άποψης πιστεύουν ότι αυτό που ονομάζουμε κλασική μουσική έχει φτάσει στο τέλος του, τουλάχιστον από δημιουργική άποψη. Πιθανόν! Εγώ θα ήθελα να μείνω σε ορισμένα ζητήματα που έχουν παίξει καταλυτικό ρόλο σε αυτή την εξέλιξη:
Ο διαχωρισμός δημιουργού–εκτελεστή.
Πρόκειται για δημιούργημα του 20ού αιώνα. Στη μακρόχρονη ιστορία της κλασικής μουσικής οι μεγάλοι συνθέτες ήταν και μεγάλοι εκτελεστές. Και μάλιστα πολλοί ήταν δεξιοτέχνες διαφορετικών οργάνων. Προφανώς υπήρχαν και καλοί εκτελεστές που ήταν μέτριοι ή κακοί συνθέτες αλλά το ζητούμενο ήταν η συνύπαρξη των ιδιοτήτων. Αυτοί εξάλλου έμειναν στην Ιστορία.
Αλλά και σε όλα τα σύγχρονα είδη μουσικής, η ταύτιση συνθέτη–εκτελεστή, είναι αυτονόητη! Σκεφτείτε έναν rock κιθαρίστα να παίζει επανεκτελέσεις! Ίσως στο κλαμπάκι της γειτονιάς σας. Και μάλλον εκεί θα μείνει! Και οι μεγάλοι του ρεμπέτικου αλλά και της jazz ήταν πάντα, ή τουλάχιστον προσπαθούσαν να είναι, δημιουργοί και εκτελεστές του έργου τους! Ο διαχωρισμός παρατηρείται στους τραγουδιστές και στους δεξιοτέχνες της κλασικής μουσικής στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα.
Και για τους μεν πρώτους, ιδιαίτερα στο χώρο της pop, ο λόγος είναι η πιθανή έλλειψη γνώσεων σε συνδυασμό με το …«σταριλίκι»! Για τους δεύτερους όμως τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα και με μεγαλύτερες επιπτώσεις στην εξέλιξη τη μουσικής. Γιατί οι μεγάλοι εκτελεστές διαθέτουν το κατά τεκμήριο μεγαλύτερο μουσικό ταλέντο, και τη βαθύτερη κατανόηση του μουσικού φαινομένου. Άρα αυτοί θα ήταν οι λογικοί συνεχιστές μιας τεράστιας δημιουργικής παράδοσης! Κι όμως κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει! Κι άλλες εξηγήσεις λοιπόν…
Οι επιταγές της μουσικής βιομηχανίας.
Η κλασική μουσική κατέχει ένα σοβαρό κομμάτι της μουσικής βιομηχανίας. Ίσως όχι το μεγαλύτερο αλλά σίγουρα το επικερδέστερο μιας και στους συνθέτες που έχουν πεθάνει πάνω από 70 χρόνια δεν πληρώνονται δικαιώματα. Επίσης μουσική βιομηχανία δεν σημαίνει μόνο δισκογραφία, αλλά, κυρίως ίσως, εμφανίσεις στις μεγάλες μουσικές σκηνές (τύπου ΟΜΜΑ). Όλα αυτά απευθύνονται σε ένα μικρότερο αλλά οικονομικά εύρωστο κοινό. Τόσο η δισκογραφία, όσο και οι συναυλιακοί οργανισμοί παραγγέλνουν έργα που είναι γνωστά, αγαπητά και θα γεμίσουν τις αίθουσες. Οι παραγγελίες καινούργιων έργων είναι ελάχιστες σε σχέση με τις επανεκτελέσεις. Ενώ ο σολίστας προβάλλεται ως star για να δικαιολογήσει και τη συνεχή επανεκτέλεση και να δημιουργήσει το απαιτούμενο ενδιαφέρον!
Η δουλειά είναι πολλή…
Η αλήθεια είναι ότι για να ανταποκριθεί στις σύγχρονες απαιτήσεις ο σημερινός σολίστας έχει δυσκολότερο έργο. Το ρεπερτόριο περιέχει πολύ περισσότερα έργα, αριστουργήματα εκατοντάδων ετών. Σε συνδυασμό με τις υψηλότατες απαιτήσεις –ακούς που ακούς τα ίδια πράγματα, ας είναι τουλάχιστον τέλεια!– η δουλειά γίνεται πιο δύσκολη. Ο όγκος των έργων τεράστιος και ο ανταγωνισμός αδυσώπητος! Πολλοί οδηγούνται στην απόλυτη εξειδίκευση, π.χ. μπαρόκ με όργανα εποχής, άρα και στην εμβάθυνση του στυλ προς μεγάλη τέρψη των ακροατών, μηδ’ εμού εξαιρουμένου! Όλα αυτά είναι θεμιτά αλλά η καινούργια μουσική σέρνεται στα υπόγεια
Το άτιμο το χρήμα…
Και εδώ που τα λέμε τα λεφτά είναι πολλά! Οι αμοιβές των πρωτοκλασάτων τεράστιες! Δεν ξέρω αν είναι μεγαλύτερες ή μικρότερες από της Madonna, πάντως μιλάμε για μεγάλα ποσά.( Οι άμοιροι κιθαριστές εξαιρούνται ως γνωστόν! Ας μαθαίνανε βιολί! ) Και όχι άδικα γιατί ο κόπος και το ταλέντο περισσεύουν. Αν τα μεγάλα αυτά ταλέντα αναζητούσαν τον βιοπορισμό τους στη σύνθεση, σήμερα θα τα εύρισκαν σκούρα. Γιατί θα έμεναν στα αζήτητα! Οι τελευταίοι μεγάλοι το ένιωσαν αυτό. Ο Bella Bartok και ο Kurt Weill δεινοπάθησαν στα τελευταία τους καθώς και ο Νίκος Σκαλκώτας. Ο Shostakovich τα πήγε κάπως καλύτερα υπό την προστασία του σύντροφου Stalin που ακολουθούσε τα πρότυπα των παλαιών ηγεμόνων! Είχε τα προβληματάκια του βέβαια αλλά πάλι καλά!
Όσο πλησιάζουμε στις μέρες μας όμως τα πράγματα δυσκολεύουν για τους επίδοξους δημιουργούς! Ο Εσθονός Arvo Pärt, ένας σύγχρονος συνθέτης που εκτιμώ ιδιαίτερα, έχει γίνει κάτι σαν μοναχός. Ίσως αυτή να είναι η πιο σοβαρή λύση…
Κι η μουσική πεθαίνει?
Το αποτέλεσμα των εξελίξεων αυτών ποικίλει, ανάλογα με τη γωνία που βλέπει τα πράγματα ο καθένας μας. Έχει δημιουργηθεί ένα σώμα ικανότατων εκτελεστών με βαθιές γνώσεις πάνω στις εποχές, τα στυλ, τις τεχνικές. Η Μεγάλη Μουσική ΑΝΑΠΑΡΑΓΕΤΑΙ καλύτερα από ποτέ. Παραδεχτείτε όμως ότι μια μυρωδιά ναφθαλίνης πλανάται στις μεγάλες αίθουσες. Και θα συνεχίσει να πλανάται όσο η Μεγάλη Μουσική δεν θα ΠΑΡΑΓΕΤΑΙ. Οπωσδήποτε υπάρχουν και άλλες παράμετροι που θα πρέπει να αναλυθούν για να εξηγήσουμε την παραγωγική ένδεια που χαρακτηρίζει την εποχή μας. Δεν είναι λίγοι αυτοί που υποστηρίζουν ότι «όλα έχουν ειπωθεί». Αξίζει πάντως να αναφέρουμε ότι σε άλλες μορφές τέχνης, όπως η λογοτεχνία ή η ποίηση, εξακολουθούν και εμφανίζονται σπουδαία έργα και πρόσωπα. Θα συμβεί το ίδιο και στο χώρο της κλασικής μουσικής; λίγο δύσκολο, όταν κοντά στο διάχυτο συντηρητισμό των μεγάλων μουσικών έχει διαμορφωθεί κι ένα βαθιά συντηρητικό κοινό που τρέφεται με την επανάληψη και αποφεύγει το καινούργιο.
Τώρα θα μου πείτε ότι το κοινό δεν ενδιαφέρεται για το λιώσιμο των πάγων, θα ενδιαφερθεί για την καινούργια μουσική! Σωστό, αλλά και ο ύπνος αποτελούσε πάντα μια βασική λειτουργία του ανθρώπου!
Ελπίζοντας να προκαλέσω αντιδράσεις…
Δημήτρης Οικονομάκης
dikonomakis@tar.gr
(Ιανουάριος 2007)
Επιλογή εικόνων: Κώστας Γρηγορέας