CANDIDE: Από το σατιρικό μυθιστόρημα του Βολταίρου στην κωμική οπερέτα του Λ. Μπερνστάιν (Της Γιώτας Ευταξία)

Candide:
Από το σατιρικό μυθιστόρημα του Βολταίρου στην κωμική οπερέτα του Λέοναρντ Μπερνστάιν

“We're neither pure, nor wise, nor good
We'll do the best we know.
We'll build our house and chop our wood
And make our garden grow.
And make our garden grow!” 1

«Επειδή ο Θεός είναι τέλειος, άσχετα από τα δεινά και τις αναποδιές μας, ζούμε στον καλύτερο, δυνατό κόσμο». Από αυτή την ιδέα του Γερμανού φιλόσοφου Gottfried Wilhelm Leibni οδηγούμαστε στο μυθιστόρημα του Βολταίρου (πραγματικό όνομα: François-Marie Arouet), από εκεί στην οπερέτα του Leonard Bernstein και...κάπως έτσι ξεκινά η ιστορία του νεαρού Candide2. Πρόκειται για έναν άνδρα αφελή, αγαθούλη, εύπιστο, αισιόδοξο και φιλομαθή, ο οποίος καθοδηγείται απόλυτα από τον καθηγητή Dr.Pangloss. Ο Dr. Pangloss διαθέτοντας μία εξαιρετικά αισιόδοξη προοπτική, προσπαθεί να του διδάξει τον τρόπο να φτάσει στην ευτυχία. Άραγε υπάρχει αυτός ο τρόπος ή πρόκειται για μία ψευδαίσθηση;

Ο Βολταίρος μέσα από τον νεαρό Candide και με σαρκαστικό ύφος ανατρέπει τις κοινωνικές συμβάσεις και ασκεί κριτική στις κοινωνικές και πολιτικές καταστάσεις της εποχής, στο εκάστοτε καθεστώς, αντιπαραθέτoντας με μαεστρία την τραγωδία με την κωμωδία. Θα μπορούσε να ειπωθεί ότι ο Βολταίρος έγραψε το μυθιστόρημα αυτό ως μία μορφή αντίφασης στην ιδέα που υποστήριζε ο Gottfried Wilhelm Leibni, προκειμένου να δικαιολογήσει τις ατέλειες του κόσμου. To μυθιστόρημα αυτό δικαίως αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά έργα στην Ευρωπαϊκή ιστορία, αγγίζοντας την καρδιά και την ψυχή πολλών ανθρώπων. Για να κατανοήσουμε την οπερέτα Candide του Bernstein, κρίνεται απαραίτητο να δούμε περιληπτικά την πλοκή του φιλοσοφικού μυθιστορήματος του Βολταίρου.

Candide. Προέρχεται από το λατινικό ουσιαστικό candidus, που σημαίνει λευκός, καθαρός, λαμπερός, όμορφος και κατ'επέκταση αθώος, αγαθός, ευάλωτος. Έτσι ακριβώς παρουσιάζεται και ο ήρωας Candide στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Βολταίρου. Διαθέτει ένα εκθαμβωτικά λευκό, αθώο πνεύμα, στο οποίο όμως θα χαραχτεί εν τέλει το σύνολο των βιωμάτων του, των εμπειριών του.

«Στην Βεστφαλία, στον πύργο του βαρώνου Thunder-ten-Tronckh, ζούσε ένα νεαρό αγόρι που η φύση το είχε προικίσει με τον πιο γλυκό χαρακτήρα. Η φυσιογνωμία του φανέρωνε την ψυχή του. Συνδύαζε μία αρκετά ορθή κρίση με ένα ιδιαίτερα απλοϊκό πνεύμα. Ήταν για τούτο, νομίζω, που τον φώναζαν Candide».
(Αρχή του πρώτου κεφαλαίου του διηγήματος''Candide or the Optimist'' του Βολταίρου)

Με τα παραπάνω λόγια ξεκινά το φιλοσοφικό μυθιστόρημα του Βολταίρου. O Candide ζει στην Βεστφαλία και συγκεκριμένα στον πύργο του θείου του, του βαρώνου. Στον πύργο ζει και ο φιλόσοφος Dr. Pangloss, o αγαπημένος δάσκαλος του Candide, τον οποίο ακούει κι εμπιστεύεται απόλυτα. Ο Dr. Pangloss υποστήριζε ένθερμα ότι τα «πράγματα στον κόσμο δεν μπορούν να είναι διαφορετικά, διότι όλα γίνονται για κάποιο σκοπό, όλα αναγκαστικά έγιναν για τον καλύτερο σκοπό». Στην ουσία ο Βολταίρος  μέσα από τα υπερβολικά αισιόδοξα λόγια του Dr. Pangloss καθρεφτίζει την ιδεολογία του φιλόσοφου Leibni. Η καθημερινότητα του Candide στον θαυμάσιο αυτό «πύργο του κόσμου» κυλάει ήρεμα, όλα βαίνουν καλώς. Ο έρωτάς του όμως για την Κυνεγόνδη, την κόρη του βαρώνου, θα γίνει η αιτία να εκδιωχθεί από τον υπέροχο αυτό πύργο, από τον επίγειο παράδεισο και να έρθει αντιμέτωπος με τον έξω κόσμο, του οποίου η ψυχή, όπως θα διαπιστώσει και ο ήρωάς μας, δεν διαθέτει το χρώμα της αθωότητας. O Candide-εκδιωγμένος πλέον από τον υπέροχο πύργο- περιπλανιέται νηστικός και δίχως χρήματα, ώσπου φτάνει σε ένα καπηλειό. Εκεί συναντά δύο ανθρώπους ντυμένους στα μπλε, οι οποίοι τον παρατηρούν και εν τέλει τον στρατολογούν στον στρατό του βασιλιά των Βουλγάρων, ο οποίος διεξάγει σκληρό πόλεμο με τον βασιλιά των Αβάρων. Από το σημείο αυτό ξεκινά η οδύσσεια του νεαρού Candide, του αγαθού ήρωα και με αυτό τον τρόπο αρχίζει να διαλύεται το νέφος της ψευδαίσθησης.
 

Βλέποντας με τα ίδια του τα μάτια τη θλίψη και τη φρίκη του πολέμου, ο Candide καταφέρνει να δραπετεύσει κι έτσι φτάνει στην Ολλανδία. Εκεί συναντά δύο ιεροκήρυκες. Ο ένας από αυτούς τον διώχνει με ατιμωτικό τρόπο, ο άλλος όμως τον βοηθά και τον περιθάλπει. «Όλα είναι άριστα σε αυτό τον κόσμο, γιατί είμαι άπειρα πιο συγκινημένος με την δική σας υπέρτατη γενναιότητα, παρά λυπημένος με τη σκληρότητα αυτού του κυρίου με τον μαύρο μανδύα και της γυναίκας του». Με αυτά τα λόγια ο Candide ευχαριστεί τον ιεροκήρυκα που τον περιέθαλψε, δέιχνοντας για ακόμη μία φορά την καθαρή του ψυχή. Την επόμενη ημέρα κατά τη διάρκεια του περιπάτου του στην πόλη συναντά έναν ζητιάνο σε άθλια κατάσταση και του προσφέρει βοήθεια. Ο ζητιάνος αυτός δεν ήταν άλλος από τον αγαπημένο του δάσκαλο τον Dr. Pangloss. Μην μπορώντας να το πιστέψει, ο Candide ζητά απεγνωσμένα να μάθει τι έχει συμβεί. Ο δάσκαλος του διηγείται ότι δέχθηκε επίθεση στον πύργο της Βεστφαλίας από τους Βουλγάρους. Ο θαυμάσιος πύργος έγινε τώρα ένα με το χώμα, η οικογένεια σφαγιάσθηκε, ανάμεσά της και η αγαπημένη του, η Κυνεγόνδη. Ο Candide ζητά την βοήθεια του ιεροκήρυκα για να θεραπευτεί και να αναρρώσει ο αγαπημένος του δάσκαλος. Μετά από λίγες ημέρες, ο Candide και o Dr. Pangloss συνοδεύουν τον ιεροκήρυκα στην Λισαβόνα. Τα δυστυχή γεγονότα όμως συνεχίζονται, αφού λίγο έξω από το λιμάνι της Λισαβόνας, το πλοίο τους χτυπήθηκε από σφοδρή καταιγίδα, ενώ ο ιεροκήρυκας στην προσπάθειά του να σώσει έναν ναύτη, πνίγηκε. Μέσα σε ένα κλίμα καταστροφής (καταιγίδα, σεισμοί, φωτιές), ο Candide και ο Dr. Pangloss προσπαθούν να επιβιώσουν και ξεκινούν μία φιλοσοφική συζήτηση, στην οποία ο Dr. Pangloss υποστηρίζει ένθερμα για ακόμη μία φορά ότι τα γεγονότα δεν θα μπορούσαν να συμβούν διαφορετικά. «[...] είναι αδύνατο τα πράγματα να μην είναι εκεί που είναι, γιατί όλα είναι καλά». Την φιλοσοφική τους αυτή συζήτηση ακούει ένας άνδρας της Ιεράς Εξέτασης, ο οποίος τους χαρακτηρίζει ως αιρετικούς και τους συλλαμβάνει. Ο Dr. Pangloss απαγχονίστηκε και ο Candide ξυλοκοπήθηκε. Καθώς ο Candide καθόταν τρομαγμένος τον πλησίασε μία γραία και του ζήτησε να την ακολουθήσει. O Candide πράγματι την ακολούθησε, ώσπου έφτασαν σε μία καλύβα. Ύστερα από δύο ημέρες η ηλικιωμένη κυρία τον οδήγησε σε μία πολυτελή κατοικία όπου ζούσε η αγαπημένη του η Κυνεγόνδη (την οποία ο Candide ενόμιζε αποβιώσασα). Η Κυνεγόνδη του διηγήθηκε την θλιβερή ιστορία της και το πώς έφτασε να είναι αντικείμενο διεκδίκησης. Καθώς δειπνούσαν, μπήκε μέσα ένας τραπεζίτης της Αυλής και επιτέθηκε στον Candide, ο οποίος όμως κατάφερε-παρά τον μειλίχιο χαρακτήρα του- να τον σκοτώσει. 'Υστερα ο Candide δέχτηκε κι άλλη επίθεση από τον Μέγα Ιεροεξεταστή και τον σκότωσε και αυτόν. Κατόπιν, με παρότρυνση της ηλικιωμένης γυναίκας, ο Candide και η αγαπημένη του πήραν κοσμήματα και κάποια χρήματα κι έφυγαν για να καταφέρουν να σωθούν. Στο πανδοχείο που έφτασαν όμως, τους έκλεψαν όλα τα υπάρχοντα και αναγκάστηκαν να πουλήσουν ένα από τα τρία άλογα που διέθεταν. Με αυτόν τον τρόπο κατάφεραν να φτάσουν στο Κάδιξ με σκοπό να κατευθυνθούν στο Μπουένος Άιρες. Οι φρικτές περιπέτειες όμως δεν τελειώνουν εδώ. Ένα πλοίο αναζητά τους δολοφόνους του Μέγα Ιεροεξεταστή με σκοπό να τους συλλάβει. Για να καταφέρουν να σωθούν η Κυνεγόνδη υποτάσσεται στον κυβερνήτη του Μπουένος Άιρες και ο Candide φυγαδεύεται. Έτσι ο ήρωάς μας αναγκάζεται να αποχωριστεί και πάλι την αγαπημένη του. Στο σημείο αυτό εμφανίζεται ένα νέο πρόσωπο στην ιστορία, ο πιστός υπηρέτης Κακάμπο, ο οποίος βοηθά τον Candide αντικαθιστώντας κατά έναν τρόπο τον Dr. Pangloss. Μαζί με τον υπηρέτη ο Candide συναντά τους Ιησουίτες, διοικητής των οποίων είναι ο βαρώνος (και θείος του Candide) Thunder-ten-Tronckh. Ο βαρώνος εξηγεί στον Candide πώς σώθηκε από την επίθεση των Βουλγάρων. Ο Candide του λέει ότι η Κυνεγόνδη ζει και ζητά την άδεια να την παντρευτεί. Αρνούμενος ο βαρώνος να το δεχτεί τον προκαλεί σε μονομαχία. Στην μονομαχία ο Candide τον σκοτώνει και ο Κακάμπο τον φυγαδεύει ως Ιησουίτη συνταγματάρχη. Μαζί προσπαθούν να επιστρέψουν με πλοίο στην Ευρώπη. Στην πορεία χάνονται, όμως φτάνουν σε μία χώρα γεμάτη με χρυσάφι και πολύτιμους λίθους. Στο πανδοχείο που πήγαν, οι ιδιοκτήτες τους προσέφεραν τα καλύτερα εδέσματα δίχως να ζητήσουν αμοιβή. Κατόπιν συνάντησαν έναν βασιλιά, ο οποίος τους ξενάγησε σε μία πλούσια πόλη με πολλούς επιστήμονες. Στο τέλος τους προσέφερε 20 πρόβατα φορτωμένα με χρυσάφι και πολύτιμα πετράδια για να επιστρέψουν στην πατρίδα τους. Ψάχνοντας όμως για πλοίο έπεσαν θύματα ενός Ολλανδού, ο οποίος φόρτωσε στο πλοίο του τα πρόβατα που ήταν γεμάτα χρυσάφι κι έφυγε. Με τα λίγα χρήματα που τους είχαν απομείνει έψαξαν για άλλο πλοίο. Ο Candide επέλεξε το πλοίο του φιλόσοφου Μαρτίνου. Οι τρεις τους ξεκίνησαν να συζητούν και κατέληξαν στο γεγονός ότι οι άνθρωποι ήταν πάντα ματαιόδοξοι, πολεμοχαρείς, συκοφάντες και γενικά γεμάτοι ελαττώματα. Τότε ο αγαθός Candide διαπιστώνει με θλίψη ότι η απληστία και η κακία είναι εν τέλει οι κινητήριες δυνάμεις της ανθρώπινης ύπαρξης. Μετά από πολλές διαμονές (Παρίσι, Αγγλία, Βενετία), ο Candide μαζί με τον Κακάμπο και τον Μαρτίνο φτάνουν στην Κωνσταντινούπολη. Εκεί βρίσκουν τον Dr. Pangloss, ο οποίος εθεωρείτο ότι είχε πεθάνει, αλλά και την Κυνεγόνδη, την οποία και τελικά παντρεύεται. Στο τέλος λοιπόν του διηγήματος συναντώνται όλοι και ζουν υπό την ίδια στέγη.
«Όλα τα γεγονότα είναι αλληλένδετα μεταξύ τους. Γιατί αν δεν σε έδιωχναν από τον ωραίο πύργο, αν δεν περνούσες από την Ιερά Εξέταση, αν δεν είχες περάσει όλες αυτές τις περιπέτειες, αν δεν είχες χάσει όλα τα πρόβατα, δεν θα τρώγαμε τώρα λεμόνι και φυστίκια», ισχυρίζεται ο Dr. Pangloss, απευθυνόμενος στον Candide.
«Καλά τα λες, αλλά πρέπει να καλλιεργήσουμε τον κήπο μας», απαντά ο Candide.

Το διήγημα του Βολταίρου ολοκληρώνεται με αυτή την φράση του Candide και αναμφισβήτητα μας αφήνει πολλά ερωτηματικά, καλώντας τον κάθε αναγνώστη να αποδώσει το δικό του νόημα στην ιστορία. Μέσα από τον πολύπλευρο, σατιρικό και φιλοσοφικό μύθο, ο Βολταίρος αποδομεί πλήρως την θεωρία του Leibni και μας παρουσιάζει από την μία την ηθική αποσύνθεση, την δυστυχία και την άγνοια που «δέρνει» τα λαϊκά στρώματα και από την άλλη την ματαιότητα, την βαναυσότητα, την ασυνειδησία και την ασυδοσία των ανώτερων στρωμάτων. Η αντιπαράθεση του Candide με την ίδια τη ζωή είναι σκληρή και βάναυση, ωστόσο ο Candide δεν χάνει την καθαρή του ψυχή, αλλά αποδεσμεύεται από το νέφος της ψευδαίσθησης και ωριμάζει.

Στην ουσία, ο Βολταίρος στο τέλος του διηγήματος, επιτρέπει στους ήρωες να πάρουν το μερίδιο που τους αναλογεί με βάση τις προσωπικές καταστάσεις που βίωσαν. Σίγουρα δεν τους προσφέρει τον καλύτερο από όλους τους δυνατούς κόσμους, αλλά αυτό που αντιστοιχεί στις πράξεις τους. Ο κήπος, που αναφέρει ο Candide, θα λέγαμε ενδεχομένως ότι είναι αυτό που υπερβαίνει τα όρια της ανθρώπινης λογικής. Ο κήπος είναι η ίδια η ζωή και το σύνολο των εμπειριών-βιωμάτων που αποκτά ο κάθε άνθρωπος. Είναι το λίπασμα. Ο άνθρωπος έχει τα εργαλεία-εφόδια για να καλλιεργήσει τον προσωπικό του κήπο και να προωθήσει εκείνα τα αγαθά που θα βελτιώσουν τις συνθήκες ζωής του σε προσωπικό, αλλά και σε κοινωνικό επίπεδο. Οφείλει να προσπαθεί καθημερινά να προωθεί αρετές και αξίες όπως η ελευθερία, η δικαιοσύνη, η ηθική, η ευτυχία. Με αυτό τον τρόπο θα γίνει σοφότερος ο ίδιος και κατ' επέκταση και η ανθρωπότητα. Δεν πρέπει να αναλωθεί στην αναζήτηση απαντήσεων σε ερωτήσεις που δεν επιδέχονται απάντηση, ούτε και στην πεποίθηση ότι οι ατομικές δυστυχίες «γεννούν» την καθολική ευτυχία. Ας εστιάσουμε λοιπόν στα τελευταία λόγια του αγαθού Candide και ας αναρωτηθούμε.

Πώς όμως από το σατιρικό αριστούργημα του Βολταίρου οδηγούμαστε στην επιτυχημένη κωμική οπερέτα του Leonard Bernstein;
Όλα ξεκινούν το έτος 1953, όταν η φημισμένη Αμερικανίδα θεατρική συγγραφέας Lillian Hellman πρότεινε στον  Leonard Bernstein να πραγματοποιήσουν μία διασκευή για μιούζικαλ αυτού του μεγαλειώδους έργου του Βολταίρου. O   φημισμένος συνθέτης και μαέστρος δέχτηκε την πρόσκληση. Η αρχική άποψη της Lillian Hellman όσον αφορά στην μουσική του έργου ήταν να είναι σκηνική, συνοδευτική, να προσδίδει την απαραίτητη ατμόσφαιρα στο έργο. Κάτι ανάλογο είχε προηγηθεί το 1952 στο έργο «The Lark», όπου και τότε είχε συνεργαστεί με τον Bernstein. Ωστόσο, ο Bernstein πρότεινε και εν τέλει έπεισε την Hellman να διασκευάσουν το σατιρικό αυτό έργο σε κωμική οπερέτα.

Η Hellman ενθουσιασμένη ξεκίνησε το εγχείρημα αυτό με τον Bernstein φυσικά να το «ντύνει» με τις μαγικές συνθέσεις του και με τον στιχουργό John la Touche, o οποίος στη συνέχεια αντικαταστάθηκε από τον ποιητή Richard Wilbur. Την ενορχήστρωση των κομματιών του σπουδαίου αυτού έργου ανέλαβε ο Αμερικανός συνθέτης Hershy Kay, εκτός από την εισαγωγή του έργου (overture), την οποία έγραψε ο Bernstein εξ ολοκλήρου.

 

Xειρόγραφο της εισαγωγής (overture) της κωμικής οπερέτας «Candide»(Η 1η σελίδα)

Ακολούθησαν δύο χρόνια σκληρής και συστηματικής δουλειάς και το έργο ολοκληρώθηκε τον Οκτώβριο του 1956. Μάλιστα αξίζει να σημειωθεί ότι την ίδια χρονιά (1956), ο Leonard Bernstein συνέθετε ταυτόχρονα την μουσική για το δημοφιλέστατο μιούζικαλ «West Side Story».3 H κωμική οπερέτα ήταν πλέον έτοιμη να παρουσιαστεί. Μάλιστα σημαντική ήταν η συμβολή της Αμερικανίδας ποιήτριας Dorothy Parker, η οποία πρόσθεσε στίχους στο τραγούδι «The Venice Gavotte», ενώ στίχους σε άλλα τραγούδια πρόσθεσε και ο ίδιος ο Bernstein.

 

Σημαντική ημερομηνία για το έργο είναι η 1η Δεκεμβρίου 1956, όπου ο «Candide» παρουσιάστηκε για πρώτη φορά ως μιούζικαλ στο Broadway και συγκριμένα στο Martin Beck Theatre (νυν Al Hirschfeld Theatre). H πρώτη αυτή παραγωγή σκηνοθετήθηκε από τον Άγγλο σκηνοθέτη Tyrone Guthrie, ενώ την ορχήστρα διηύθυνε ο Αμερικανός μαέστρος Samuel  Krachmalnick. Αυτή η πρώτη και πρωτότυπη παρουσίαση του έργου ηχογραφήθηκε από την δισκογραφική εταιρεία Columbia Records. H μουσική του Bernstein αποθεώθηκε, ενώ η παρτιτούρα μετατράπηκε κατά κάποιον τρόπο σε ένα είδος λατρείας. Το ίδιο δεν συνέβη βέβαια και με το λιμπρέτο της Hellman, το οποίο χαρακτηρίστηκε ως υπερβολικά σοβαρό εν συγκρίσει με το σατιρικό, χιουμοριστικό και χλευαστικό ύφος, με το οποίο επιλέγει να «ντύσει» το μυθιστόρημά του ο Βολταίρος.

Όπως ο αγαθός ήρωάς μας, ο Candide περνάει μία οδύσσεια στο μυθιστόρημα, το ίδιο μπορεί να ειπωθεί και για την οπερέτα, καθώς υποβλήθηκε πολλές φορές σε αναθεώρηση. Η πρώτη πραγματοποιήθηκε το 1973, σε σκηνοθεσία του Hal Prince, ενώ το λιμπρέτο ήταν εντελώς καινούργιο και είχε την υπογραφή του Hugh Wheeler και του Stephen Sondheim, γεγονός που δυσαρέστησε την Hellman με αποτέλεσμα να αποσύρει την αρχική της προσαρμογή στο μυθιστόρημα του Βολταίρου. Απόρροια αυτών των γεγονότων ήταν η έκδοση του 1956 να μην παρουσιαστεί ξανά. Αυτή η πρώτη αναθεώρηση του έργου, διάρκειας 105 λεπτών, παρουσιάστηκε για πρώτη φορά σε κοινό τον Δεκέμβριο του 1973 στο Chelsea Theatre, υπό την διεύθυνση του αρχιμουσικού John Mauceri, σημειώνοντας τεράστια επιτυχία, κάτι που συνέβαλε στο να γίνει το έργο ευρέως γνωστό. Ήταν μία από τις καλύτερες παραγωγές και έχει μείνει γνωστή στην ιστορία ως «The Chelsea version». Την επόμενη χρονιά (1974), η παραγωγή αυτή μεταφέρθηκε στο Broadway όπου παρουσιαζόταν μέχρι και το 1976 συμπληρώνοντας 740 παραστάσεις (!). Ο Bernstein αναθεώρησε ξανά το έργο το 1987 σε συνεργασία με τον μαέστρο John Mauceri και τον σκηνοθέτη-παραγωγό John Wells, προσθέτοντας περισσότερα μουσικά μέρη. Αυτή η νέα έκδοση παρουσιάστηκε στην Όπερα της Σκωτίας το 1988 με επιτυχία. Ο Bernstein έχοντας ως βάση αυτή την εκτέλεση διαφοροποίησε την ενορχήστρωση και το τέλος ορισμένων μουσικών κομματιών. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η δημοφιλής άρια «Glitter and Be Gay», στην οποία πρόσθεσε ορισμένες συγχορδίες με την μορφή συγκοπής, επηρεασμένος από την 4η συμφωνία του Tchaikovsky.

 

Αυτή η αναθεωρημένη έκδοση της κωμικής οπερέτας «Candide» παρουσιάστηκε από τη Συμφωνική Ορχήστρα του Λονδίνου στο Κέντρο του Μπάρμπικαν στο Λονδίνο τον Δεκέμβριο του 1989 και ηχογραφήθηκε μάλιστα από την φημισμένη δισκογραφική εταιρεία «Deutsche Grammophon». Ακολούθησαν κι άλλες αναθεωρήσεις του έργου. Όπως και ο ήρωας στο μυθιστόρημα, έτσι και η οπερέτα καθυστέρησε να βρει την τελική, την τέλεια μορφή της και ίσως να μην έχει βρεθεί ακόμη. Αυτό όμως μπορεί τελικά να είναι και το ζητούμενο, ο στόχος. Αναμφισβήτητα, το φιλοσοφικό μυθιστόρημα του Βολταίρου αποτέλεσε ένα από τα πιο σημαντικά του έργα. Πρόκειται για ένα μυθιστόρημα που «[...] ρίχνει φως σε όλα τα σκοτεινά μέρη [...]» - L. Bernstein, New York Times (1956). Με την συμβολή όμως του Leonard Bernstein, το έργο απογειώθηκε. Παρόλη την βαρύτητα του περιεχομένου του, ο Bernstein μέσα από την μουσική του κατάφερε να το «χρωματίσει», να δώσει μία αίσθηση αισιοδοξίας και να μοιράσει χαμόγελα, ακόμα κι όταν όλα γύρω καταρρέουν. Ακούγοντας την μοναδική μουσική του Bernstein φανταζόμαστε ότι πίσω από τις πόλκες, τα βαλσάκια και τις γκαβότες κρύβεται ο Αγαθούλης. Ο άνθρωπος αυτός που ακόμα κι όταν όλα πάνε ανάποδα, η ψυχή του μένει καθαρή, λευκή και λαμπερή. Αυτό κατάφερε ο Bernstein μένοντας πιστός κατά κάποιον τρόπο στον ιδιαίτερο συλλογισμό του Βολταίρου. Όλα τα παραπάνω στοιχεία οδήγησαν το έργο αυτό στην κορυφή. Μάλιστα, σύμφωνα με μία έρευνα που διεξήχθη το 2018, το έργο «Candide» βρίσκεται στην λίστα με τις πιο δημοφιλείς όπερες παγκοσμίως! Πρόκειται για ένα έργο διαχρονικό, στο οποίο καθρεφτίζονται τα σημερινά κοινωνικά, ηθικά, πολιτικά και πολιτισμικά προβλήματα, με τα οποία καλούμαστε ακόμη να έρθουμε αντιμέτωποι, παρόλο που από την εποχή της δημοσίευσής του έργου έχουν περάσει 262 χρόνια (!).

Ο Dr. Pangloss προσπαθούσε να διδάξει στον Candide τον τρόπο να φτάσει στην ευτυχία. Στην αρχή του άρθρου αυτού τίθεται το ερώτημα αν υπάρχει άραγε αυτός ο τρόπος. Ας αναρωτηθούμε εν πρώτοις... τι είναι η ευτυχία (ατομική και καθολική). Υπάρχει; Μπορεί να αντιστραφεί η θεωρία του Dr. Pangloss; Μήπως τα πράγματα στον κόσμο τελικά μπορούν να είναι διαφορετικά; Μήπως δεν ζούμε στον καλύτερο δυνατό κόσμο; Μήπως πρέπει να συμβάλουμε κι εμείς ενεργά στον κόσμο γύρω μας; (αυτό μας προτρέπει ο Βολταίρος να κάνουμε μέσα από το μυθιστόρημά του). Μήπως πρέπει να βρούμε και να καλλιεργήσουμε τον δικό μας κήπο;