Ο Ηerbert von Karajan στο Ηρώδειο
του Αλέξιου Γ.Κ. Σαββίδη
Αφιερωμένο στον καλό μου φίλο Στάθη Αρφάνη,
μια πραγματική κινητή βιβλιοθήκη της συμφωνικής και οπερατικής μουσικής
Επετειακές χρονιές για τον von Karajan οι χρονιές 2008 και το 2009 (αντίστοιχα για τα 100 χρόνια από τη γέννησή του και τα 20 από το θάνατό του), μας δίνουν την ευκαιρία να αναφερθούμε στις εμφανίσεις του στο Ηρώδειο, αρχικά πριν τη θεσμοθέτηση του Φεστιβάλ Αθηνών, το 1939, και κατόπιν στο πρώτο μισό της δεκαετίας του ’60[1].
Ο Herbert von Karajan (Ζάλτσμπουργκ 5 Απριλίου 1908-΄Ανιφ Αυστρίας 16 Ιουλίου 1989), υπήρξε αναμφίβολα μια από τις ευρύτερα γνωστές και δημοφιλείς προσωπικότητες της κλασικής μουσικής σε διεθνή κλίμακα κατά το δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα, με όχι μόνο φανατικούς θαυμαστές, αλλά και αρκετούς επικριτές που τόνιζαν συχνά την εγωπάθειά του και τον αυταρχικό του χαρακτήρα, όσο εντυπωσιακά και αν ήταν τα αποτελέσματα της δουλειάς του. Όμως κανείς δεν αμφισβήτησε ποτέ την στέρεη μουσική του κατάρτιση, τον εντυπωσιακό του στυλ μουσικής διεύθυνσης, την αποτελεσματικότατη σχολαστική μέθοδο των δοκιμών του, αλλά και τις τεράστιες γνώσεις του σε τεχνολογικά ζητήματα ακουστικής και ηχοληψίας–κάτι που του επέτρεψε να εκμεταλλευτεί στο έπακρο τις δυνατότητες αφενός της τελειοποίησης στην τεχνική των ηχογραφήσεών του και αφετέρου τις μεγάλες προοπτικές που προσέφερε για την επαφή του με τεράστια ακροατήρια η ραγδαία αναπτυσσόμενη τηλεόραση στα χρόνια της μουσικής παρουσίας του.
Σώζεται ένας εντυπωσιακός αριθμός των ερμηνειών του αρχικά σε δίσκους βινυλίου και μαγνητοταινίες και από τη δεκαετία του 1980 σε δίσκους ακτίνας (CDs) και τηλεβιντεοσκοπήσεις (DVDs), που υπολογίζονται σε περισσότερες από 800, στα πόντιουμ μερικών από τα κορυφαία συμφωνικά, οπερατικά και χορωδιακά συγκροτήματα του κόσμου, ενώ από το 2007/ 2008 (ενόψει της επετείου της εκατονταετίας από τη γέννησή του) έχουν κυκλοφορήσει συλλεκτικά άλμπουμ επανεκδόσεων με CDs και DVDs με τα άπαντα των δισκογραφήσεων και τηλεβιντεοσκοπήσεών του, καθώς και διάφορα σχετικά με τη σταδιοδρομία του άρθρα σε γνωστά μουσικολογικά περιοδικά[2].
Η σχέση του φον Κάραγιαν με τα δύο αυτά σπουδαία συμφωνικά σύνολα διατρέχει μια περίοδο πάνω από μισό αιώνα. Είναι πάντως χαρακτηριστικό το πώς ο ίδιος οριοθετούσε τα αισθήματά του απέναντί τους, αποκαλύπτοντας παράλληλα και τον αυταρχικό του χαρακτήρα:
«Αν πω στους Βερολινέζους να προχωρήσουν, το κάνουν. Αν [πάλι] πω στους Βιεννέζους να προχωρήσουν, το κάνουν [κι αυτοί]. Μόνο που μετά ρωτούν: “γιατί”;»
Η πρώτη εμφάνιση του φον Κάραγιαν στο Ηρώδειο, με την τότε Συμφωνική Ορχήστρα του Ωδείου Αθηνών (μετέπειτα Κρατική), έγινε την Τρίτη 13 Ιουνίου, με ώρα έναρξης στις εξίμισι το απόγευμα. Ήταν η πρώτη θερινή συναυλία της χρονιάς εκείνης και το πρόγραμμα περιέλαβε την 103η Συμφωνία του Χάυντν σε Μι ύφεση μείζονα «με τον ρολισμόν του τυμπάνου» (όπως αναγράφεται χαρακτηριστικά στο πρόγραμμα της εποχής), το συμφωνικό ποίημα «Ο Μολδάβας» του Bedrich Smetana (από τον κύκλο «Η πατρίδα μου») και την 4η Συμφωνία σε Μι ελάσσονα έργο 98 του Brahms. Για την ιστορία, είκοσι δύο ημέρες μετά, στις 5 Ιουλίου 1939 στο πόντιουμ της ίδιας ορχήστρας ανέβαινε ο Δημήτρης Μητρόπουλος για την δεύτερη θερινή της συναυλία.
Οι οκτώ συναυλίες που έδωσε ο Κάραγιαν στο Ηρώδειο κατέχουν ξεχωριστή θέση στην ιστορία του αθηναϊκού Φεστιβάλ. Το 1962, εποχή που έχει ξεκινήσει με τη Φιλαρμονική του Βερολίνου την πρώτη περίφημη ηχογράφησή του των Συμφωνιών του Beethoven), δίνει στις 5 Σεπτεμβρίου, ένα αποκλειστικά μπετοβενικό πρόγραμμα: Εισαγωγή στον «Κοριολανό» έργο 62, την 6η «Ποιμενική» Συμφωνία σε Φα μείζονα έργο 68 και 7η Συμφωνία σε Λα μείζονα έργο 92. Στη δεύτερη συναυλία (6 Σεπτεμβρίου) ερμηνεύει την 29 Συμφωνία σε Λα μείζονα KV. 201 του Mozart, το συμφωνικό ποίημα «Δον Ζουάν» έργο 20 του Richard Strauss και την 2η Συμφωνία σε Ρε μείζονα έργο 73 του Brahms. Τέλος στην τρίτη (7 Σεπτεμβρίου) παρουσιάζει τις Συμφωνικές Παραλλαγές πάνω σε ένα θέμα του Haydn έργο 56α του Brahms, την 4η Συμφωνία σε Ρε ελάσσονα έργο 120 του Robert Schumann, καθώς και τις εισαγωγές στα σκηνικά δράματα του Richard Wagner «Τριστάνος και Ιζόλδη» και «Τανχώυζερ».
Την επόμενη χρονιά στις 6 Σεπτεμβρίου, επανήλθε με τη Φιλαρμονική της Βιέννης, με την οποία έχει επίσης αξιολογότατη δισκογραφική δουλειά, διευθύνοντας τη «Μικρή νυκτερινή μουσική» του Mozart, το συμφωνικό ποίημα «Θάνατος και εξαϋλωση» έργο 24 του R. Strauss[4] και την 8η Συμφωνία σε Σολ μείζονα, έργο 88 του Antonin Dvořák[5]. Η δεύτερη συναυλία της 7ης Σεπτεμβρίου ήταν αφιερωμένη στον Brahms: στο Διπλό κονσέρτο για βιολί, βιολοντσέλλο και ορχήστρα σε Λα ελάσσονα, με σολίστες δύο σπουδαίος Γάλλους βιρτουόζους. τους Christian Ferras και Pierre Fournier, και στην 1η Συμφωνία σε Ντο ελάσσονα έργο 68. Η τρίτη συναυλία της 9ης Σεπτεμβρίου άλλαξε εκ βάθρων λόγω της μη έλευσης του διάσημου Ρώσου σολίστα Sviatoslav Richter, που επρόκειτο να ερμηνεύσει το 1ο Κονσέρτο για πιάνο και ορχήστρα σε Σι ύφεση μείζονα του Tchaikovsky (έργο το οποίο οι δύο μεγάλοι ερμηνευτές έχουν δισκογραφήσει δύο φορές: με τη Συμφωνική της Βιέννης και με τη Φιλαρμονική του Βερολίνου)[6]. Έτσι, τελικά παρουσιάστηκαν απαράμιλλα η 40ή Συμφωνία σε Σολ ελάσσονα KV. 550 του Mozart και η 6η «Παθητική» Συμφωνία σε Σι ελάσσονα έργο 74 του Tchaikovsky –μια αποθεωτική στιγμή από το εκστατικό κοινό του Ηρωδείου για το μεγάλο μαέστρο, που επίσης εκτέλεσε εκτός προγράμματος το Βαλς «Ντελίριο» του Joseph Strauss.
Οι δύο τελευταίες συναυλίες του φον Κάραγιαν στο Ηρώδειο, έγιναν στις 9 και 10 Σεπτεμβρίου του 1965. Στην πρώτη ερμηνεύτηκαν η 5η Συμφωνία σε Μι ύφεση μείζονα έργο 82 του Jan Sibelius, το συμφωνικό ποίημα «Πρελούδιο στο απόγευμα ενός φαύνου» και τα τρια συμφωνικά σκίτσα «Η θάλασσα» του Claude Debussy (με την θριαμβευτική «Φινλανδία» του Sibelius εκτός προγράμματος), ενώ η δεύτερη και τελευταία ήταν και πάλι αποκλειστικά μπετοβενική: 1η Συμφωνία σε Ντο μείζονα έργο 21, 3η εισαγωγή στη «Λεονώρα» έργο 72α και 5η Συμφωνία σε Ντο ελάσσονα έργο 67.
[1] Θερμές ευχαριστίες στον Στάθη Αρφάνη για τις σχετικές πληροφορίες.
[2] Ενδεικτικά αναφέρουμε τα άρθρα των Peter Quantrill με τίτλο “A god among conductors” στο Gramophone (Ιανουαρίου 2008) και των Erik Levi, Michael Tanner και David Breckbill με τίτλο “Karajan: maestro or monster?” στο BBC Music (Μαρτίου 2008). Από τις πλέον πρόσφατες βιογραφίες του αναφέρουμε εδώ εκείνη του Michael Osborne, Herbert von Karajan: a life in music, Λονδίνο, εκδόσεις Chatto & Windus, 1998 (και ανατύπωση Βοστώνη, εκδόσεις Northeastern U.P., 2000).
[3] Βασικά βιογραφικά του στοιχεία (με βασική δισκογραφία) στα σχετικά λήμματα στους David Patmore, A-Z of conductors, έκδοση δισκογραφικής εταιρείας Naxos, 2007, σ. 485-489 και Αλέξιο Σαββίδη, Μεγάλοι μαέστροι. Βιογραφικό λεξικό, Αθήνα, εκδόσεις Πατάκης, 2008, σ. 109-114 (με βιβλιογραφία/ εμπλουτισμένο στην υπό εκτύπωση 2η αναθεωρημένη έκδοση).
[4] Πέντε χρόνια νωρίτερα, το καλοκαίρι του 1958, το ίδιο έργο είχε διευθύνει στον ίδιο χώρο (επίσης στο πόντιουμ της Φιλαρμονικής της Βιέννης) ο Δημήτρης Μητρόπουλος.
[5] Στο πρόγραμμα της συναυλίας αναγραφόταν ως «4η» Συμφωνία, με βάση διαφορετικό υπολογισμό της σειράς των Συμφωνιών του κορυφαίου Τσέχου συνθέτη –εκείνων που είχαν εκδοθεί ενόσω ζούσε (εκτός των τεσσάρων πρώτων οι οποίες εξάλλου δεν φέρουν και αριθμό έργου).
[6] Στο αρχικό πρόγραμμα της συναυλίας είχαν επίσης προγραμματιστεί η εισαγωγή στον «΄Εγκμοντ» έργο 84 του Beethoven και η 8η Συμφωνία («Ημιτελής») σε Σι ελάσσονα D. 759 του Franz Schubert.