Η ΕΦΗ ΑΓΡΑΦΙΩΤΗ ΠΑΙΖΕΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΡΕΝΑ ΚΥΡΙΑΚΟΥ - Εις ανάμνηση ενός ιστορικού ρεσιτάλ στο ΜΜΑ (Της Τίνας Βαρουχάκη)

Η ΕΦΗ ΑΓΡΑΦΙΩΤΗ ΠΑΙΖΕΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΡΕΝΑ ΚΥΡΙΑΚΟΥ

Εις ανάμνηση ενός ιστορικού ρεσιτάλ στο ΜΜΑ

Βρισκόμαστε στα τέλη δεκαετίας του ΄70. Η νεαρή πιανίστα, Έφη Αγραφιώτη  συναντά μια από τις σημαντικότερες μουσικές προσωπικότητες διεθνώς, της τότε εποχής, τη Ρένα Κυριακού (1917-1994).
Στο πλαίσιο των ολιγάριθμων, άλλα άκρως εποικοδομητικών συναντήσεών τους, η Ρένα Κυριακού διδάσκει την Έφη Αγραφιώτη, δίνοντάς της πληροφορίες για συνθέτες και ενθαρρύνοντάς τη να μελετά έργα που είναι άγνωστα. Χαρακτηριστική ως προς αυτό, η ακόλουθη φράση της Ρένας Κυριακού, την οποία η νεαρή πιανίστα, σημείωσε στο ημερολόγιό της, όπως έκανε πάντα στις συναντήσεις τους: «έχει μεγάλη αξία να ξεπερνάμε τη γνωστή μουσική ερευνώντας έργα που, αν τα παίζαμε, θα ήταν και αυτά γνωστά και ποιος ξέρει πώς θα μας είχαν επηρεάσει».

Μεταφερόμαστε στο 2018. Η Έφη Αγραφιώτη, είναι πλέον μια από τις σημαντικότερες σολίστ πιάνου με αξιοσέβαστη, διεθνή καριέρα.
Με το ρεσιτάλ της, με τίτλο: “In Memoriam”, στις 23 Απριλίου στην αίθουσα Δημήτρης Μητρόπουλος, ολοκληρώνεται το αφιέρωμα που το Μέγαρο Μουσικής Αθηνών έχει ξεκινήσει από το Δεκέμβριο του 2017, στη μνήμη της Ρένας Κυριακού.
Ο διάχυτος σεβασμός προς την αδικημένη στην Ελλάδα προσωπικότητα της Ρένας Κυριακού, αλλά και η σπουδαία προσωπικότητα της Έφης Αγραφιώτη, η οποία επάξια τίμησε τη μνήμη της, καθιστά τη δική μας ευθύνη δυσβάσταχτη. Από την άποψη αυτή, θα συνιστούσε αμετροέπεια η οποιαδήποτε κριτική από μέρους μας. Ο λόγος ύπαρξης ενός κειμένου μετά το ιστορικό αυτό ρεσιτάλ, είναι να υπογραμμίσει τη σημασία του, να μεταλαμπαδεύσει γνώσεις και πληροφορίες χρήσιμες για όλους όσοι στερήθηκαν την εμπειρία να το παρακολουθήσουν και-ει δυνατόν-να μεταφέρει στον αναγνώστη την όμορφη ατμόσφαιρα της αξέχαστης αυτής μουσικής βραδιάς.
Η υπερβατική δεξιοτεχνία, η τεχνική, η εκφραστικότητα, η ευαισθησία, η σοβαρότητα, η επιβλητική-μα σεμνή-σκηνική παρουσία της σπουδαίας πιανίστα, Έφης Αγραφιώτη, κάνει το κοινό να βιώνει μια μουσική Μυσταγωγία. Η σολίστ, ερμήνευσε το πρώτο μέρος του ρεσιτάλ απνευστί.

Διαβάζοντας κανείς το ιδιαιτέρως επιμελημένο έντυπο της συναυλίας, είναι αδύνατον να μην γοητευτεί από το άρθρο της Έφης Αγραφιώτη, στο οποίο καταγράφει γλαφυρά τις αναμνήσεις, καθώς και τις-πολύτιμες σήμερα-σημειώσεις από τις επιμορφωτικές συναντήσεις της με τη Ρένα Κυριακού. Μελετώντας  στη συνέχεια το πρόγραμμα του ρεσιτάλ, διαπιστώνει κανείς με συγκίνηση ότι τα έργα που το απαρτίζουν δεν είναι άλλα, από εκείνα στα οποία είχε αναφερθεί η Ρένα Κυριακού στο πλαίσιο των συναντήσεών τους!
Επί παραδείγματι, αναφέρει χαρακτηριστικά, η Έφη Αγραφιώτη: «Για τον Αντόνιο Σολέρ, η Κυριακού, μου έδωσε άφθονες πληροφορίες στην πρώτη μας συνάντηση». Πράγματι, με έργο του Καταλανού συνθέτη,  Antonio Soler (1729–1909) τη Σονάτα σε ρε μείζονα, R 84 (1760), επέλεξε η Έφη Αγραφιώτη να ξεκινήσει το ρεσιτάλ της.  Ακολούθησαν δυο από τις Εποχές, «Άνοιξη» και «Καλοκαίρι», έργο 201 του επίσης Ισπανού, Isaac Albéniz (1860–1909). «Μια που σου αρέσουν  τα άγνωστα και τα ψάχνεις, παίξε τις εποχές, Άνοιξη και Καλοκαίρι οπωσδήποτε. Να προσέξεις όμως να μη γίνει χορός το καλοκαίρι. Ο συνθέτης περιγράφει την αρμονία στη φύση» θυμάται να τη συμβουλεύει η Ρένα Κυριακού.

Ακολούθησαν δυο έργα του Ιρλανδού, John Field (1782–1837), Nυχτερινό H25, 2 (1814) σε ντο ελάσσονα και Berceuse H49, 6 σε φα. μείζονα. «Ο John Field επηρέασε τον Μπράμς, τον Λιστ, τον Σοπέν. Παίζε χωρίς κοιλιές και σιρόπια. Στον Φηλντ θα μάθεις την τεχνική του ήχου. Τις περισσότερες φορές αλλάζουμε ρεζίστρο με βάση το συναίσθημα που μας προκαλεί ο μείζων και ο ελάσσων τρόπος, αλλά δεν είναι σωστό. Θέλει άσκηση και μελέτη αυστηρή, είναι τεχνικό, όχι εκφραστικό θέμα»… Ακολούθησε η Σονατίνα, έργο 14 (1935) της Φιλανδής, Helvi Leiviskä (1902–1982) Αναφερόμενη στην προσωπικότητα της Helvi Leiviskä, που η Ρένα Κυριακού, είχε γνωρίσει στη Βιέννη, παρατηρούσε, μεταξύ άλλων, τα εξής: «Δεν υπήρχαν συνθέτριες στην πατρίδα της που να γράφουν συμφωνική μουσική, κάποιες δασκάλες Χορωδιακά και παιδικά τραγούδια, θα ήταν λοιπόν η πρώτη με τέτοια ενδιαφέροντα». Για το Πρελούδιο και φούγκα αρ.1 σε σολ ελάσσονα, έργο 16 (1845)  της Clara Schumann (1819–1896), η Ρένα Κυριακού με την εμπειρία της, είχε προβλέψει προφητικά: «Να παίξεις το έργο 16 και να μου το πεις με δικά σου λόγια. Θα δεις ότι δεν θα το αφήσεις ποτέ αυτό το έργο, μαζί του θα μεγαλώνεις και θα βάζεις εκεί μέσα την ψυχή σου». «Ναι, δεν το άφησα ποτέ αυτό το έργο», παρατηρεί η Έφη Αγραφιώτη.

Το πρώτο μέρος του ρεσιτάλ της Έφης Αγραφιώτη, ολοκληρώθηκε με τα Έξι συμφωνικά πρελούδια, έργο 8 (1935) Andante sostenuto,(Rêverie), Vivace (Pensée fugitive) και Largo (Élégie). «Συγκινήθηκα πολύ όταν έμαθα ότι έδωσε χειρόγραφα σε φωτοτυπία για μένα, για να θυμάμαι ότι με αγαπάει πολύ. Ήταν τα συμφωνικά Πρελούδια έργο 8 και το Πρελούδιο, έργο 16.» αναφέρει η Έφη Αγραφιώτη. Με τα συμφωνικά Πρελούδια έργο 8, επέλεξε να ολοκληρώσει το πρώτο μέρος του ρεσιτάλ… Τότε ήταν που υποκλίθηκε για πρώτη φορά στο κοινό με μια βαθιά υπόκλιση, με μια ειλικρινή, πηγαία ευγένεια…
Μετά από ολιγόλεπτο διάλειμμα, το δεύτερο μέρος του ρεσιτάλ, άρχισε με ένα διαφορετικό μουσικό κλίμα. Η καταξιωμένη σοπράνο, Μυρσίνη Μαργαρίτη, μας ταξίδεψε με δυο τραγούδια της Ρένας Κυριακού. Το πρώτο, με τίτλο Trost in Traenen (Παρηγοριά στα δάκρυα), σε ποίηση, I. W. von Goethe, η συνθέτης, το έγραψε στις 16 Νοεμβρίου 1934. Το επόμενο,   Ich denke dein (Σε σκέφτομαι), Theodor Körner, το συνέθεσε τον Μάιο του 1935. Το κοινό δέχθηκε τα δυο τραγούδια με ενθουσιασμό.

Έφη Αγραφιώτη - Μυρσίνη Μαργαρίτη επί σκηνής!

Ακολούθησε το έργο του J. S. Bach-Ferruccio Busoni (1866–1924) Χορικό-Πρελούδιο, BV 27, BWV 659, αρ. 5 (1724). Η Έφη Αγραφιώτη, θυμάται: «Για τον Μπαχ μιλήσαμε σε όλες τις συναντήσεις. Με παρέπεμψε αυτή τη φορά στην εργασία του Φ. Μπουζόνι σε έργα Μπαχ. Προέβλεψε ότι αν σκύψω με σοβαρότητα να δω πώς ένας βαθύς γνώστης του σύγχρονου πιάνου και της σύνθεσης βυθίζεται στη δημιουργική ψυχή του Μπαχ, θα βρω το φως στο δρόμο». Ακολούθησε το έργο του Felix Mendelssohn (1809–1847), Φαντασία πάνω στο ιρλανδικό τραγούδι, «The Last Rose of Summer», έργο 15 (1827). «Είναι δυνατόν να μην το έχουν παίξει αυτό το υπέροχο έργο;» θυμάται η Έφη Αγραφιώτη τη Ρένα Κυριακού να αναρωτιέται… και να τις εξηγεί «γιατί αγαπάει πολύ το Έργο 15 και το Έργο 16 και γιατί νοιώθει τον Μέντελσον σαν αδελφό της». 
Στις συναντήσεις τους, της πρότεινε συνέχεια νέα έργα… «Θα μελετήσεις και Chabrier, τα Pièces pittoresques, σου ταιριάζει η μουσική αυτή» έλεγε η Ρένα Κυριακού: «Πρόσεξε τη Μελαγχολία είναι δύσκολο κομμάτι, μονόλογος τραγικός. Να μην βγει μπελκάντο . Δείχνει έναν άνθρωπο που θέλει να χαρεί αλλά δυστυχώς δεν μπορεί» σημειώνει η Έφη Αγραφιώτη, μεταφέροντας τα λόγια της Ρένας Κυριακού για το πρώτο από τα δυο έργα του εν λόγω συνθέτη που την ακούσαμε να ερμηνεύει. Ακολούθησε το επόμενο, με τίτλο «Idylle». Και γι αυτό το έργο, η συμβουλή της Ρένας Κυριακού, ήταν βαθιά χαραγμένη στη μνήμη: «Στο Ειδύλλιο να υπάρχει πάντα καρδιά, στόμα, συναίσθημα και λογική. Να μην σου ξεφύγει ούτε ένα στακάτο!»
Το γεγονός ότι το ρεσιτάλ της Έφης Αγραφιώτη ολοκληρώθηκε με  έργο της Ρένας Κυριακού ήταν αναμενόμενο. Εκείνο όμως που δεν ήταν αναμενόμενο, είναι ο δυναμισμός και η ένταση που είχε η ερμηνεία της Burlesque, έργο 9, (1935). Εισπράττοντας την ένταση από τη συγκλονιστική ερμηνεία αυτού του έργου, παρακολουθούσα έκπληκτη, αποσβολωμένη. Μόνο όταν το έργο τελείωσε, συνειδητοποίησα ότι ασυνείδητα κρατούσα την αναπνοή μου…

Το ρεσιτάλ της Έφης Αγραφιώτη δεν αντανακλούσε μόνο τη βαθιά συγκίνησή της από τις μνήμες μιας διεθνούς φήμης Καθηγήτριας, η επιρροή της οποίας διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στη μετέπειτα καριέρα της τότε μαθήτριας.
Απηχούσε όλο το εύρος και το βάθος της πολύπλευρης μόρφωσής της Έφης Αγραφιώτη: τις εξαιρετικές σπουδές της, στη Μόσχα, το Βερολίνο, τη Γενεύη και τη Λοζάνη. Τα ταξίδια της για σεμινάρια και ρεσιτάλ. Την εμπειρία από τις ηχογραφήσεις δίσκων βινυλίου και ακτίνας. Τις γνώσεις που συγκέντρωσε γράφοντας τις μονογραφίες της. Τις εκπομπές της στο Τρίτο Πρόγραμμα. Την τεράστια διδακτική της εμπειρία. Τις γνώσεις της γύρω από την Ιστορία της Τέχνης. Τις δημιουργικές επισκέψεις της στα μεγαλύτερα μουσεία του κόσμου, από τα αναρίθμητα ταξίδια που έχει πραγματοποιήσει και συνεχίζει να ζει ως «πολίτης του κόσμου». Τα άρθρα της σε έγκριτα έντυπα και διαδικτυακά μέσα, άρθρα που απηχούν-όχι τυχαία-τον κριτικό τρόπο σκέψης της. Μιας σκέψης με εύρος και βάθος, που πιθανώς επηρεάστηκε εκτός των άλλων και από τις σπουδές που ολοκλήρωσε στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης του Ε.Κ.Π.Α.
Στην ερμηνεία της Έφης Αγραφιώτη, καθρεπτίζεται η πολυετής μελέτη του έργου Ελλήνων συνθετών-της Ρένας Κυριακού περιλαμβανομένης. Στην τεχνική της, αποτυπώνεται όχι μόνο η πειθαρχία της, αλλά και η βαθιά πνευματικότητά της, που την ανάγει σε μια από τις πιο σπουδαίες μουσικές προσωπικότητες της εποχής μας. Μιας προσωπικότητας που όταν της προσδίδεται το επίθετο «διανοούμενη», η έννοια δεν κακοποιείται και δεν εξευτελίζεται, όπως-δυστυχώς-συμβαίνει στην εποχή ισοπέδωσης των πάντων.
Κάποτε η Έφη Αγραφιώτη περπάτησε το δρόμο που της έδειξε η Ρένα Κυριακού και τον έκανε ν ανθίσει, παραδίδοντάς τον, γόνιμο στις επόμενες γενιές.
Μακάρι να περπατήσουν στον ίδιο δρόμο οι νέοι σολίστ πιάνου, ανάγοντας την πολύπλευρη μελέτη ως τρόπο ζωής, παραδειγματιζόμενοι από τις Αξίες, την Αξιοπρέπεια και την Αξιοσύνη αυτών των δυο σημαντικών προσωπικοτήτων.

Τίνα Βαρουχάκη 
varouchaki.tar@gmail.com
Μάϊος 2018
Τεχνική επιμέλεια σελίδας Κώστας Γρηγορέας
(Η επιμέλεια του κειμένου είναι ευθύνη του αρθρογράφου