Έκθεση: «ΜΟΥΣΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ ΚΑΙ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΑΘΗΝΑ» (της Τίνας Βαρουχάκη)

Έκθεση:
«ΜΟΥΣΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ ΚΑΙ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΑΘΗΝΑ»

«Κίθαρις», «Αιωρική κιθάρα», «κιθάρα του Θαμύρη» (ή «Θράκικη») και «Ιταλική κιθάρα» είναι μερικές από τις ονομασίες μουσικών οργάνων που συναντώνται στην εικονογραφία αγγείων της αρχαϊκής ή (και) της κλασικής περιόδου, οι οποίες αναφέρονται σε διάφορους τύπους λύρας που μπορεί κανείς να θαυμάσει, μεταξύ άλλων εκθεμάτων, επισκεπτόμενος την εξαιρετικά ενδιαφέρουσα έκθεση:«ΜΟΥΣΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ ΚΑΙ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΑΘΗΝΑ» που διοργανώνει το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων.

Αιωρική κιθάρα
(από τη συλλογή που παραχώρησε ο κ Παναγιώτης Στέφος, μελετητής – ερευνητής της αρχαίας ελληνικής μουσικής)

«Η μουσική σε συνδυασμό με την ποίηση και  το χορό, αποτελούσε στην αρχαιότητα ουσιαστικό μέρος της εκπαίδευσης του πολίτη, με διαφορές ως προς το βαθμό και την ποιότητα, ανάλογα με το πολιτικό και το πολιτιστικό επίπεδο κάθε περιοχής και την ιστορική περίοδο» αναφέρει μεταξύ άλλων προλογίζοντας τον κατάλογο της έκθεσης, η Καθηγήτρια κυρία Αλεξάνδρα Γουλάκη Βουτυρά, Υπεύθυνη του Αρχείου Μουσικής Εικονογραφίας και Φιλολογικών Πηγών του Τμήματος Μουσικών Σπουδών της Σχολής Καλών Τεχνών του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (Α.Π.Θ.), η οποία έχει την επιστημονική ευθύνη της έκθεσης. Στην  επιμέλεια της έκθεσης, τα κείμενα και την επιλογή των τεκμηρίων έχουν συμβάλει και οι μουσικολόγοι του αρχείου μουσικής εικονογραφίας (Α.Π.Θ.), Αντωνία Ρουμπή, Ουρανία Ζαχαρτζή και Αθανασία Ζγιάλτου. Ο ιστορικός και κριτικός της μουσικής κ. Γιώργος Β. Μονεμβασίτης, έχει παραχωρήσει αποσπάσματα αρχαιοελληνικής μουσικής, ενώ την καλλιτεχνική επιμέλεια της έκθεσης έχει η αρχιτέκτων Ναταλία Μπούρα.
Την  οργάνωση και γενική επιμέλεια της έκθεσης έχουν οι κυρίες Πόπη Τζωτζάτου, Άννα Ενεπεκίδου, καθώς και ο κ Γιώργος Σταθακόπουλος από το τμήμα εκθέσεων του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων.
Χάρη στην φροντίδα όλων των παραπάνω συντελεστών, ο επισκέπτης έχει την ευκαιρία να θαυμάσει  εξαιρετικά ενδιαφέρον  φωτογραφικό υλικό και ορισμένα αγγεία,  τόσο από μουσεία της χώρας μας, όσο και από παγκοσμίου φήμης μουσεία όπως: το “Museum of Fine Arts” (Βοστόνη), “Metropolitan Museum of Art” (N. Υόρκη), “Musée du Louvre” (Παρίσι),  “British Museum” (Λονδίνο), “Ashmolean Museum” (Oξφόρδη), “Museo Archeologico Nazionale” (Νάπολη), “Staatliche Museen Preussischer Kulturbesitz” (Βερολίνο) κ.ά.
Η έκθεση χωρίζεται σε τρεις  ενότητες: «Μουσική Παιδεία και Εκπαίδευση», «Εκδηλώσεις του Δήμου με τη Συμμετοχή των Νέων της Πόλης», «Ο Μορφωμένος Μουσικά Πολίτης».

"Κιθαριστής"
(Θραύσμα αττικού ερυθρόμορφου αμφορέα, Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, αρ. Ακρ.609, σελ. 66 του καταλόγου της έκθεσης[1])

Στην ενότητα «Μουσική Παιδεία και Εκπαίδευση» ο επισκέπτης εξοικειώνεται με όρους όπως «γραμματιστής» (εκείνος που διδάσκει ανάγνωση, γραφή, απαγγελία ομηρικών επών  κτλ) και «κιθαριστής» (που  διδάσκει τα πρώτα στοιχεία της μουσικής, όπου περιλαμβάνει εκμάθηση τραγουδιού και μουσικού οργάνου (όχι κιθάρα, καθότι η αναφορά στην  "κιθάρα" της αρχαίας περιόδου είναι κυρίως γλωσσολογική και δεν χαρακτηρίζει τη σημερινή της μορφή[2], αλλά συνήθως λύρα ή αυλό). Σημειωτέον ότι η λύρα ήταν από τα πιο δημοφιλή μουσικά όργανα και εθεωρείτο κατάλληλη για «ερασιτέχνες» μουσικούς, ενώ η κιθάρα εθεωρείτο ιδιαιτέρως δεξιοτεχνικό όργανο και επομένως κατάλληλο για «επαγγελματίες» μουσικούς.
Ο «Παιδαγωγός» ένας δούλος της οικογένειας, συνοδεύει το μαθητή (περίπου από ηλικία επτά ετών) στο «Διδασκαλείον». Ο δάσκαλος συνήθως είναι καθισμένος σε «κλισμό» (κάθισμα με πλάτη), ενώ ο μαθητής σε «δίφρο» (σκαμνί). Η  εκμάθηση του μουσικού οργάνου  γίνεται χωρίς τη χρήση παρτιτούρας, αλλά με τις μεθόδους της μίμησης και της επανάληψης. Σχετικό παράδειγμα μουσικού έργου που διατηρήθηκε με προφορική παράδοση, αποτελεί  ο «Κιθαρωδικός νόμος», μια μονωδία με συνοδεία κιθάρας σε επτά μέρη που επινόησε ο κιθαρωδός Τέρπανδρος.
Στην αττική αγγειογραφία αποτυπώνονται και στοιχεία που σχετίζονται με τις παιδαγωγικές μεθόδους της εποχής: για παράδειγμα σε Αττική ερυθρόμορφή κύλικα (Μελβούρνη, National Gallery of Victoria, αρ.1644.4, ά όψη, σελ.κατ.35) μια Νίκη επιβραβεύει τον μαθητή στεφανώνοντάς τον, ενώ o δάσκαλος κάνει παρατήρηση σε άλλον μαθητή που στέκεται με το χέρι παρατεταμένο για να δεχθεί την...τιμωρία (!) του δασκάλου του. Στη β΄ όψη του ίδιου αγγείου, αποτυπώνονται  αντικείμενα όπως «το πουγκί με τους αστραγάλους» που δίδονταν ως επιβράβευση στον καλύτερο μαθητή και το «σανδάλι» που ήταν το όργανο τιμωρίας των… «κακών» μαθητών.
Στην ενότητα «Εκδηλώσεις του Δήμου με τη Συμμετοχή των Νέων της Πόλης» ο επισκέπτης πληροφορείται για τις μεγάλες θρησκευτικές εορτές («Παναθήναια», «Μεγάλα Παναθήναια»  και «Εν Άστει Διονύσια»), καθώς και για τους μουσικούς αγώνες και άλλες μουσικές εκδηλώσεις.
«Στο πλαίσιο των δημόσιων εορτών οι πολίτες της Αθήνας (άνδρες, γυναίκες και παιδιά) καλούνταν να μετάσχουν ενεργά στους εορτασμούς, ενίοτε σε αγώνες,  με ομαδικούς χορούς και λατρευτικά τραγούδια που συχνά απαιτούσαν υψηλό επίπεδο μουσικής  εκπαίδευσης» αναφέρει η μουσικολόγος Αντωνία Ρουμπή στην ενότητα «Μεγάλης Θρησκευτικές εορτές: Παναθήναια», (σελ. κατ. 50). Για παράδειγμα, στον Αττικό μελανόμορφο αμφορέα (Βερολίνο, Staatliche Museen Preussischer Kulturbesitz, Antikenmuseum), απεικονίζονται παραστάσεις πομπής θυσίας προς τιμήν της Αθηνάς, ενώ στην άλλη όψη του εν λόγω αγγείου απεικονίζονται δυο αυλητές και δυο κιθαριστές.



«Πομπή  θυσίας προς τιμήν της Αθηνάς»
(Αττικός μελανόμορφος αμφορέας, Βερολίνο, Stattliche Museen Preussischer Kulturbesitz, Antikenmuseum αρ. F.1686 σελ. κατ. 52)

Μεταξύ των μουσικών αγώνων που θεσπίστηκαν ήταν και η «Κιθαρωδία» (τραγούδι συνοδεία κιθάρας), καθώς επίσης και η «Κιθάρισις» (αγώνες σόλο κιθάρας). Στους αγώνες  «κιθαρωδίας» προβλεπόταν η απόδοση  πέντε βραβείων, ενώ στους αγώνες «κιθάρισης», «αυλωδίας» και «αύλησης» απονέμονταν από δυο βραβεία αντιστοίχως.

"Μουσικός αγώνας κιθάρας"
(Αττικός ερυθρόμορφος καλυκωτός κρατήρας,  Λονδίνο, British Museum, αρ. 1772.3-20.26, σελ. κατ.66

Ένα από τα πιο σπουδαία εκθέματα που σχετίζεται με τη θεματική ενότητα των αγώνων,  (το οποίο φιλοξενείται στην Αθήνα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο) είναι  μαρμάρινες πλάκες από τη «Βάση συντάγματος αγαλμάτων της Μαντίνειας», από το ιερό της Λητούς και των παιδιών της, Απόλλωνα και Άρτεμης. Στο έκθεμα εικονίζεται μεταξύ άλλων ο Απόλλωνας να κάθεται σε βράχο κρατώντας την κιθάρα του,  ακούγοντας την μουσική των αυλών που παίζει ο σάτυρος Μαρσύας.

"Η Βάση της Μαντίνειας"
(Μαρμάρινες ανάγλυφες πλάκες από τη βάση συντάγματος αγαλμάτων, Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, αρ.215 Σελ. κατ. 60)

Σε αττικό ερυθρόμορφο αμφορέα (Νέα Υόρκη, Metropolitan Museum of Art) εικονίζεται «επαγγελματίας κιθαρωδός» και στον κατάλογο της έκθεσης (σελ 65) αναφέρεται ότι: «η κιθαρωδία θεωρούνταν κατά την αρχαϊκή και την κλασική περίοδο η πλέον ολοκληρωμένη μορφή μουσικής τέχνης, καθώς συνδύαζε την ποίηση, τη μουσική και τη μουσική αναπαράσταση  και απαιτούσε ιδιαίτερες ικανότητες στη σύνθεση, το τραγούδι και την εκτέλεση του οργάνου».

"Επαγγελματίας κιθαρωδός"
(Νέα Υόρκη, Metropolitan Museum of Art, αρ.56.171.38,  σελ. 65 του καταλόγου της έκθεσης)

Στο αγώνισμα «Κιθάρισις»  εικάζεται ότι έχει νικήσει νέος που απεικονίζεται σε  «Αττική ερυθρόμορφη στάμνο» (Φρανκφούρτη, Museum für Vor- und Frühgeschichte),  κρατώντας κιθάρα στο πλαίσιο των εορτασμών των Μεγάλων Παναθηναίων.

"Νικητής σε μουσικό αγώνα",
(Αττική ερυθρόμορφη στάμνος,  Φρανκφούρτη, Museum für Vor- und Frühgeschichte, αρ.β 412, σελ.κατ.65)

Σε Αττική ερυθρόμορφη πελίκη που φιλοξενείται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, ιπτάμενη Νίκη βραβεύει έφηβο, ο οποίος κρατά την «κιθάρα του Θάμυρη» που όπως πληροφορούμαστε από τον κατάλογο της έκθεσης (σελ 67), «έχει πάρει την ονομασία της από τον «μυθικό κιθαρωδό Θάμυρη που προκάλεσε σε μουσικό αγώνα τις Μούσες και τιμωρήθηκε για την ύβρη του».

"Μουσικοί αγώνες με την κιθάρα του θαμύρη"
(Αττική ερυθρόμορφη πελίκη, Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο" Σελ.κατ.67

Στην ενότητα «Ο Μορφωμένος Μουσικά Πολίτης» ο επισκέπτης αντιλαμβάνεται τη σύνδεση της μουσικής με θεσμούς όπως το «συμπόσιο» (στο οποίο συμμετείχαν μόνο άνδρες), τον «κώμο» (πομπή πριν ή μετά το συμπόσιο), καθώς και με ταφικά έθιμα.

"Συμποσιαστής"
(Αττική ερυθρόμορφη κύλικα, Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο)

Σε δυο χωριστές υπο-ενότητες  «Ο μορφωμένος Αθηναίος» και η «μορφωμένη Αθηναία» γίνεται αντιληπτή η διάκριση μεταξύ ανδρών και γυναικών στους τρόπους πρόσληψης της μουσικής και  ο αποκλεισμός των τελευταίων από τα μουσικά δρώμενα. Όπως αναφέρει μεταξύ άλλων στον κατάλογο της έκθεσης η μουσικολόγος Αντωνία Ρουμπή, «κατά την αρχαϊκή περίοδο, οι γυναικείες μορφές που απεικονίζονται στην τέχνη ως μουσικοί ταυτίζονται συνήθως με Μούσες ή εταίρες» (σελ 88).

|"Μούσες στον Ελικώνα"
Αττική λευκή λήκυθος (Μόναχο, Staatliche Antikensammlungen, αρ. SCH80 Σελ. κατ. 91)

 Ωστόσο σύμφωνα με την ίδια ανάλυση, θεωρείται πολύ πιθανό  από τον αποκλεισμό αυτόν να  εξαιρούνταν κάποιες μορφωμένες αστές, καθώς επισημαίνεται ότι στην κλασική περίοδο υπάρχουν στην αγγειογραφία αναπαραστάσεις της μορφωμένης αστής που κατέχει φιλολογική και μουσική παιδεία.

 "Γυναίκες με μουσικά όργανα και βιβλία"
(Αττική ερυθρόμορφη υδρία, Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, αρ.17918 Σελ. κατ. 94)

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον ως εκθέματα, έχουν και  τα αρχαία ελληνικά μουσικά όργανα, τα οποία παραχώρησε ο κ Παναγιώτης Στέφος, μελετητής – ερευνητής της αρχαίας ελληνικής μουσικής και διευθυντής της ορχήστρας αρχαιοελληνικών οργάνων «ΛύρΑυλός».

Βάρβιτος

Κοχύλι, Κύμβαλα, Σύριγγα του Πάνα και Σείστρο 

Κλείνοντας θα ήταν παράληψη να μην αναφέρουμε ότι στην έκθεση προβάλλεται και video «Αρχαίων Ήχων Άρμοσις» της «Εκπαιδευτικής Τηλεόρασης», η παρακολούθηση του οποίου πριν την έναρξη της έκθεσης θα είναι ιδιαιτέρως κατατοπιστική.
Την επιμέλεια έκδοσης του ιδιαιτέρως εμπεριστατωμένου καταλόγου της έκθεσης, (από τον οποίο αντλήσαμε τις λεζάντες των φωτογραφιών και τα αποσπάσματα από τα κείμενα που παρασχέθηκαν),  έχει η κυρία Άννα Καραπάνου, από το Τμήμα Εκδόσεων της Βουλής των Ελλήνων, ενώ την καλλιτεχνική επιμέλεια είχαν οι κκ Θύμιος Πρεσβύτης και Θοδωρής Αναγνωστόπουλος.
Η έκθεση φιλοξενείται στο «ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων» (Αμαλίας 14, Σύνταγμα). Θα διαρκέσει έως το τέλος του Σεπτεμβρίου  και θα είναι ανοικτή για το κοινό όλες τις ημέρες της εβδομάδας, 09.00 πμ  - 18.00μμ καθημερινά και 10.00 πμ – 15.00 μμ Σάββατο και Κυριακή.
Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα για μικρούς και μεγάλους – μουσικούς και μη[3]. 

Τίνα Βαρουχάκη
varouchaki@gmail.com
Σεπτέμβριος 2012
Τεχνική επιμέλεια σελίδας Κώστας Γρηγορέας

---

[1] Για συντομογραφία στη συνέχεια του κειμένου θα  αναφέρεται ως «σελ.κατ.»

[2] Περισσότερα στοιχεία για την προέλευση της κιθάρας, βλ. Glurlo E., «Στοιχεία για τις εθνολογικές έρευνες σχετικά με την προέλευση της κιθάρας και του λαούτου»,  στο έντυπο περιοδικό TAR, τ.1, Αθήνα, Μάϊος, 1982, σ.σ. 3-11.
Ειδικότερα, όπως επισημαίνει ο Διευθυντής του TaR,  κ Νότης Μαυρουδής:  «μερικές από τις θεμελιώδεις διαφορές εκείνων των οργάνων, από τη σημερινή σύγχρονη κατασκευή της κιθάρας, είναι οι ακόλουθες: «α) Το σχήμα οχτώ του ηχείου της, β) την ύπαρξη ταστιέρας με διαχωρισμό τάστων και γ) την παραγωγή ήχων με πατήματα των δακτύλων».

[3] Ευχαριστούμε πολύ το προσωπικό της έκθεσης που μας παραχώρησε την άδεια φωτογράφησης των αντικειμένων. Διαβεβαιώνουμε ότι το φωτογραφικό υλικό που αντλήσαμε κατά τη διάρκεια της επίσκεψής μας, καθώς και το σύνολο των αποσπασμάτων που παραθέσαμε από τον κατάλογο της έκθεσης δεν πρόκειται να χρησιμοποιηθεί για κανέναν άλλο σκοπό παρά μόνο για την κάλυψη του παρόντος ρεπορτάζ.