Ο ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΤΗΝ JAZZ (Κάποιες σκέψεις - μέρος A\')
(του Βασίλη Οδ. Τζαβάρα)
[music in a room]

[music in a room]
Ο ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ
ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΤΗΝ JAZZ

 (Κάποιες σκέψεις – μέρος πρώτο)

Εισαγωγή

Το κείμενο που ακολουθεί είναι το πρώτο μέρος μιας καταγραφής γύρω από τον αυτοσχεδιασμό. Αντί προλόγου, παραθέτω κάποιες σκέψεις δυο μεγάλων αυτοσχεδιαστών του Bill Evans (από τις σημειώσεις του εξωφύλλου του δίσκου “Kind of Blue” του Miles Davis) και του Keith Jarrett (από το βιβλίο “Horizons touched – The music of ECM”).
Ο Bill Evans παρομοιάζει τον αυτοσχεδιασμό με μια συγκεκριμένη τεχνοτροπία της Γιαπωνέζικης ζωγραφικής, όπου ο ζωγράφος δεν έχει τη δυνατότητα διόρθωσης ή εκ των υστέρων παρέμβασης. Γι’ αυτό το λόγο μαθαίνει σε μια αυστηρή πειθαρχία που του επιτρέπει να εκφράσει την τέχνη του όντας πάντοτε σε αυτή τη λεπτή ισορροπία. Το αποτέλεσμα, γράφει ο Evans, μπορεί να μη έχει την πολυπλοκότητα ή των πλούτο άλλων ειδών ζωγραφικής, διατηρεί όμως την ομορφιά του σχεδίου που έχει γίνει «με τη μία».
Ο Keith Jarrett, από τους σημαντικότερους αυτοσχεδιαστές της γενιάς του, καταθέτοντας τη δική του εμπειρία από συναυλίες «αυτοσχεδιαζόμενης μουσικής», περιγράφει ότι κατά η διάρκεια του αυτοσχεδιασμού συνυπάρχουν τρεις «χαρακτήρες» ο αυτοσχεδιαστής, ο συνθέτης της στιγμής και ο ακροατής. Ο αυτοσχεδιαστής παίζοντας, βρίσκει λύσεις, επινοεί, κατασκευάζει. Ο συνθέτης απορρίπτει ή όχι με έναν τρόπο κάπως πιο εγκεφαλικό τα προηγούμενα και ο ακροατής είναι σα να ελέγχει και να παρακολουθεί αυτό το πάρε-δώσε μεταξύ αυτοσχεδιαστή και συνθέτη.

«Ελεύθερος αυτοσχεδιασμός»

Σε αυτό το κείμενο όταν αναφερόμαστε στον αυτοσχεδιασμό δεν αναφερόμαστε στον στυλιστικό αυτοσχεδιασμό, αλλά στις μουσικές που προέκυψαν κυρίως από τους μουσικούς της free jazz και μετά. Όταν κανείς καλείται να αυτοσχεδιάσει μέσα σε κάποιο στυλ, είναι υποχρεωμένος να ακολουθήσει κανόνες και περιορισμούς. Έχει επιλέξει να χρησιμοποιήσει ένα συγκεκριμένο ύφος, μια συγκεκριμένη φρασεολογία, έναν αισθητικό καμβά.
Χρησιμοποιώντας τον όρο «ελεύθερο αυτοσχεδιασμό» αναφερόμαστε στον αυτοσχεδιασμό που είναι «ανοιχτός προς κάθε κατεύθυνση» και το μουσικό κομμάτι που προκύπτει  δεν είναι αποτέλεσμα προετοιμασίας. Όλα τα βασικά στοιχεία του κομματιού αυτού (μελωδία, αρμονία, διάρκεια, φόρμα κτλ) προκύπτουν «επί τόπου», real time. Η συνήθης πρακτική στη jazz ήταν οι μουσικοί να αυτοσχεδιάζουν πάνω στην διαδοχή των συγχορδιών μιας σύνθεσης διατηρώντας τη φόρμα – τον αριθμό μέτρων της σύνθεσης αυτής. Αργότερα η διαδοχή αυτή έδωσε την θέση σε ένα πιο «ευρύχωρο» τονικό κέντρο, για να φτάσουμε στο σημείο ο αυτοσχεδιασμός να αρχίζει από το «μηδέν».
Οι κανόνες που διέπουν τον «ελεύθερο αυτοσχεδιασμό» είναι οι βασικές αρχές της μουσικής. Οι έννοιες της φόρμας, της δυναμικής, της ανάπτυξης μιας μουσικής ιδέας, των μοιρασμένων ρόλων μέσα σε ένα μουσικό σύνολο. Η επιλογή του υλικού είναι ελεύθερη, κατά πόσο για παράδειγμα ο αυτοσχεδιασμός θα κινηθεί σε πλαίσια τονικά, τροπικά ή ατονικά, κατά πόσο θα υπάρχουν μελωδικά στοιχεία και τι χαρακτήρα θα έχουν αυτά. Κατά πόσο θα υπάρχουν αναφορές ή δάνεια από παλαιότερα ή πιο πρόσφατα είδη μουσικής.

Το βασικό ερώτημα που προκύπτει είναι πόσο ελεύθερος μπορεί να είναι ο «ελεύθερος αυτοσχεδιασμός» και μήπως μέσα από την πράξη του αυτοσχεδιασμού παρόλα αυτά παράγεται ένα στυλ ή κάποιοι τρόποι οι οποίοι  μετά απλά αναπαράγονται με μικρές αποκλίσεις. Αλήθεια είναι ότι όταν πρωτοεμφανίστηκε η free jazz στα μέσα με τέλη της δεκαετίας του ’60, αυτό προέκυψε αφενός ως εξέλιξη ενός συγκεκριμένου ρεύματος κι αφετέρου είχε και έναν ισχυρό ιδεολογικό – πολιτικό χαρακτήρα. Οι μουσικοί της free είχαν άμεση σχέση με την αφρο-αμερικάνικη κουλτούρα και μουσική. Αργότερα, όροι όπως «δημιουργική μουσική» ή «αυτοσχεδιαζόμενη μουσική» χρησιμοποιήθηκαν περισσότερο στις περιπτώσεις που οι μουσικοί δεν προέρχονται από τον χώρο της jazz.

Αυτοσχεδιασμός και εκπαίδευση

Εκτός από αντικείμενο ξεχωριστής μελέτης, το μάθημα του αυτοσχεδιασμού θα μπορούσε (ή θα έπρεπε ακόμα) να εντάσσεται σε όλους τους κύκλους των μουσικών σπουδών, ξεκινώντας από μικρή ηλικία. Μια εκ παραλλήλου ενασχόληση δεν θα έρχονταν σε σύγκρουση με τη βασική μουσική σπουδή αλλά αντιθέτως θα προσέφερε επιπλέον εφόδια, θα βοηθούσε τον σπουδαστή να έρθει σε επαφή και με άλλον τρόπο με τη μουσική τέχνη. Η πράξη του αυτοσχεδιασμού απαιτεί μεγάλη συγκέντρωση και επικοινωνία μεταξύ των μουσικών, πολλές φορές είναι σημαντικότερο να ακούς από να παίζεις. Κατά τη διάρκεια του αυτοσχεδιασμού αναπτύσσεται η έννοια της μουσικής αναζήτησης, του πειραματισμού πάνω στο όργανο. Ο μουσικός πρέπει να καλλιεργεί την φαντασία του, την ετοιμότητα να δημιουργεί, να συνδιαλέγεται, να ακολουθεί και να συνοδεύει.




Τέλος πρώτου μέρους

Στο παρελθόν υπήρχε μια επιφύλαξη απέναντι στην τέχνη του αυτοσχεδιασμού. Έχοντας πλέον όμως την εμπειρία, τη γνώση και το πλήθος των ηχογραφημάτων που πραγματοποιήθηκαν τις τελευταίες δεκαετίες νομίζω ότι ενδυναμώνεται  η άποψη ότι ο αυτοσχεδιασμός είναι ένα δημιουργικό όχημα, μια πλούσια τέχνη για όσους θελήσουν να ασχοληθούν με αυτόν.

Βασίλης Οδ. Τζαβάρας
Ιούλιος 2010
http://tzavarastar.wordpress.com/
(Το κείμενο πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Μουσικός Τόνος» και είναι η εισαγωγή για μια σειρά άρθρων περί αυτοσχεδιασμού τα οποία θα δημοσιευτούν στο TaR).

Ενδεικτική βιβλιογραφία

Francois-René Simon “John Coltrane”
Jean-Pierre Moussaron “Feu le free?”
Alfred Willener “Le désir d’ improvisation musicale”
Patrick Scheyder “Dialogues sur l’ improvisation musicale”
Denis Levaillant “L’ improvisation musicale”
Valerie Wilmer “As serious as your life”
Derek Bailey “Improvisation”
Ashley Kahn “Kind of Blue – The making of the Miles Davis masterpiece”
Ian Carr “Keith Jarrett – The man and his music”
              “Horizons touched – The music of ECM”
              “Under-currents / The hidden wiring of modern music”
Stephen Nachmanovitch “Free Play – Improvisation in Life and Art”
Κώστας Γιαννουλόπουλος “Jazz 1900-1990”
                                         “Συν και πλην” (περιοδικό τεύχος 1,2)
Σάκης Παπαδημητρίου “Σκέψεις για τη σύγχρονη μουσική”
                                    “Θέματα και πρόσωπα της σύγχρονης Τζαζ (1950-1970)”
Leo Smith “Σημειώσεις για τη φύση της μουσικής”

Ενδεικτική δισκογραφία (μέρος 1ο)

Albert Ayler
“Spiritual unity”
Ornette Coleman
“Free jazz”
“Shape of jazz to come”
John Coltrane
“Love supreme”
“Kulu se mama”
“Ascension”
“Stellar Regions”
Miles Davis
“Kind of blue”
“In a silent way ”
“Bitches brew”
Eric Dolphy
“Out to lunch”
Charlie Haden
“Liberation Music Orchestra”
Keith Jarrett
“Vienna concert”
“La Scala”
“Köln Concert”
 “Sun Bear Concerts”
Charlie Mingus
“Pithecanthropus Erectus”
Sun Ra
“Atlantis”
Pharaoh Sanders
“Black Unity”
Archie Shepp
“Fire music”
“Mama too High”
Cecil Taylor
“Conquistador”