ELSA BARRAINE:
Συνθέτρια, πιανίστρια, ακτιβίστρια
του αντιναζιστικού μετώπου
Ο εξαρτημένος από τη μορφίνη Hermann Göring που το 1946, ως εθνικοσοσιαλιστής υψηλότατης βαθμίδας καταδικάστηκε στη δίκη της Νυρεμβέργης για συνωμοσία για την κατάκτηση της απολύτου εξουσίας στη Γερμανία, εγκλήματα εναντίον της ειρήνης, εγκλήματα πολέμου, εγκλήματα εναντίον της ανθρωπότητας, έλεγε το 1938: «Το εβραϊκό πρόβλημα θα το λύσουμε μόνο αν σύντομα επεκτείνουμε τον πόλεμο εκτός συνόρων. Έτσι θα λογαριαστούμε τελειωτικά με τους Εβραίους» .Μια εποχή σκληρή, που ο ρατσισμός εθεωρείτο δύναμη και η αδιαφάνεια των πολιτικών ενεργειών ήταν αποδεκτή ως νόμιμη. Όλοι διαισθάνονταν ότι θα συμβεί κάτι αμετάκλητο και οι περισσότεροι φοβούνταν.
Το 1938 τα γεγονότα κλιμακώνονται. Το Anschluss έρχεται τον Μάρτιο, η συμφωνία του Μονάχου τον Σεπτέμβριο. Η κατασκευή στο Dachau ολοκληρώνεται στα μέσα Αυγούστου. Το Kristallnacht δίνει το παρόν στις 9 και 10 Νοεμβρίου.
Η Elsa Barraine, είναι μια πολιτικοποιημένη συνθέτρια και παρακολουθεί με αγωνία από τη Γαλλία. Είναι Εβραία από την πλευρά του πατέρα της. Η αντίδρασή της στον Χίτλερ ήταν να ενταχθεί στο Γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα. Είχε ήδη συνθέσει το 1933 ένα συμφωνικό ποίημα διαμαρτυρίας για το φασισμό με τίτλο Πογκρόμ, που της ενέπνευσε ο εβραίος ποιητής André Spire (1868-1966), ποιήματα του οποίου γνωρίσαμε στη χώρα μας από την μετάφραση του Κώστα Καρυωτάκη. Το πρώτο μέρος του ποιήματος ενθαρρύνει τους Εβραίους να παλέψουν ενάντια στους εχθρούς, το δεύτερο περιγράφει την παλιά νουθεσία των παππούδων εβραίων στα εγγόνια για την αποδοχή της μοίρας όταν αντιμετωπίζουν μια καταστροφή που είναι αναπόφευκτη.
Το 1938, γίνεται σαφές ότι η παγκόσμια ανάφλεξη βρίσκεται προ των πυλών. Τότε η Elsa Barraine γράφει την Συμφωνία αρ.2, όπου ο τρόμος μπροστά στην καταστροφή των αξιών της ζωής, ο σαρκασμός για τη χυδαιότητα αλλά και ο ύμνος στην αποφασιστικότητα των ελεύθερων ανθρώπων πρωταγωνιστούν. Η Γαλλία παραδίδεται στους Ναζί τον Ιούνιο του 1940. Στις 7 Δεκεμβρίου 1941 ο Αδόλφος Χίτλερ εκδίδει την Nacht und Nebel (νύχτα και ομίχλη). Η έκφραση Νύχτα και Ομίχλη που εμφανίζεται και στο Μαγικό Βουνό του Thomas Mann, όπου μιλά για την ιδρυματοποίηση, χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον Βάγκνερ στον Χρυσό του Ρήνου (Das Rheingold) το 1869 και υιοθετήθηκε με τα χρόνια, στην καθημερινή γερμανική γλώσσα. Στην περίπτωση του Χιτλερ βέβαια δεν έχει λογοτεχνική απόχρωση η έκφραση, αλλά παραπέμπει «σε αναγκαστικές κινήσεις για να αντιμετωπιστούν όπως τους πρέπει, οι ακτιβιστές». Μόνιμο αποτρεπτικό μέτρο θα πρέπει να είναι η θανατική ποινή. Η Elsa Jacqueline Barraine ήταν τότε τριάντα ετών.
Γεννήθηκε στις 13 Φεβρουαρίου 1910 στο Παρίσι. Όλοι στο σπίτι ήταν μουσικοί, ο πατέρας της Mathieu (1870-1943) ήταν εξάρχων μουσικός της Orchestre de l'Opéra και η μητέρα της Octavie Jeanne Boisson δίδασκε πιάνο και τραγουδούσε στη χορωδία της Orchestre de la Société des Concerts du Conservatoire, μιας από τις σημαντικότερες ορχήστρες της εποχής. Ο πατέρας της την έπαιρνε μαζί του σε πρόβες και παραστάσεις στο Palais Garnier. Η Octavie δίδαξε αρχικά πιάνο στην Elsa από τότε που ήταν πολύ μικρή, ενώ η κατά πολύ μεγαλύτερη αδελφή της, η Agnes επέλεξε να μελετήσει θεωρητικά και σύνθεση στο Conservatoire του Παρισιού. Η Έλσα μπήκε στο Ωδείο στην ηλικία των εννέα ετών. Mελέτησε με δασκάλους πρώτης γραμμής, αρχικά με τους Paul Vidal (1863-1931), Henri Büsser (1872-1973), Georges Caussade (1873-1936), Jean Gallon (1878-1959) και αργότερα με τους συνθέτες Maurice Duruflé, Claude Arrieu και Olivier Messiaen. Όλοι διαπίστωναν ότι ήταν ξεχωριστή. Στα 15 της είχε σαρώσει τις πρωτιές στα μαθήματα των σπουδών της.
Η Elsa Barraine, αριστερά στη φωτογραφία, με τα σκούρα ρούχα και σταυρωμένα τα πόδια
Ο μέντορας της και καθηγητής της (μετέπειτα διάσημος συνθέτης) Paul Dukas επανελάμβανε συχνά στους μαθητές του ότι «στόχος του ήταν να τους βοηθήσει να εκφράζονται σύμφωνα με τη φύση τους. Η σύνθεση είναι μια ελεύθερη αυτοέκφραση», τους επανελάμβανε. Αυτή την περιγραφή δεν ξέχασε ποτέ η Elsa Barraine. Έχει μιλήσει γι αυτόν ενθυμούμενη πολλά από αυτά που της δίδασκε και επισημαίνοντας ότι τα μαθήματα μαζί του ήταν δεμένα με την ιστορία, τη μεταφυσική και την φιλοσοφία. Ο Dukas ξεχώρισε πολύ γρήγορα την πλούσια προσωπικότητα της. «Μαθαίνει με μια σπάνια ποιότητα προσοχής και μπορεί να χρησιμοποιεί τον ήχο με εργαλείο την βαθιά ικανότητά της να ακούει. Η Έλσα αντιλαμβάνεται ότι η μουσική είναι μια τέχνη της ζωής που μεγαλουργεί όταν ο καλλιτέχνης κατακτά και υπηρετεί τον πνευματικό ρόλο του». Κληρονόμησε όμως από τον δάσκαλό της και την αξία της πραγματικής φιλίας. Κράτησαν μια σχέση εμπιστοσύνης μέχρι το τέλος. Υπήρξε για την μαθήτριά του μοναδικός Πνευματικός Πατέρας.
1929
Η πιο επιθυμητή πρόκληση για έναν Γάλλο συνθέτη ήταν εκείνα τα χρόνια το να κερδίσει το Grand Prix de Rome όπως ο Berlioz, ο Gounod, ο Debussy. Η Barraine προσπάθησε αρχικά ανεπιτυχώς αλλά το 1929, στα δεκαεννιά της χρόνια τα κατάφερε να αποσπάσει το μεγάλο βραβείο με την σύνθεση Vierge guerrière, μια καντάτα πάνω στο θρύλο της Jeanne d’Arc. Ήταν η τέταρτη γυναίκα που κατακτούσε το μεγάλο αυτό βραβείο.
Τον Ιανουάριο του 1930 η Barraine ως βραβευθείσα και η μητέρα της ως συμπαραστάτης, πήγαν στη Villa Medici στη Ρώμη. Ο Μουσολίνι για να αναπτερώσει εκείνη την εποχή το εθνικό μεγαλείο ήθελε τις γυναίκες να αφοσιωθούν στο σπίτι τους και να εγκαταλείψουν τη σταδιοδρομία τους. Το κράτος θα χρηματοδοτούσε την αύξηση του πληθυσμού βοηθώντας τις νέες μητέρες, το διαζύγιο απαγορεύτηκε. Τα παιδιά συμμετείχαν σε στρατιωτικές ασκήσεις. Κομμουνιστικές εφημερίδες κάηκαν στους δρόμους. Το δωμάτιο που έμεναν οι δυο γυναίκες όπως έγραψε στον Paul Dukas η Elsa ήταν φωλιά αρουραίων.
Ανήσυχη από τα όσα έκανε ο Μουσολίνι, η Barraine προσπάθησε να ολοκληρώσει γρήγορα την εκπαίδευση εκεί και να επιστρέψει στο Παρίσι. Μέσα στα τρία χρόνια που ζούσε στη φασιστική Ιταλία, έγραψε το εξάλεπτο συμφωνικό ποίημα Pogrome και προετοίμασε τη σύνθεση αρκετών ακόμα έργων μουσικής δωματίου.
Η Barraine, μετά το Βραβείο της Ρώμης, άρχισε να διδάσκει ιδιωτικά, να συνοδεύει στο πιάνο μουσικούς, τραγουδιστές και χορωδίες.
Στη δεκαετία του 1930 εξασφάλισε θέση ως συνοδός για τις χορωδίες του Γάλλου μουσικολόγου και διευθυντή χορωδιών Félix Raugel. Το 1935 βρήκε δουλειά στην Orchestre Nationale, που έπαιζε κυρίως σε ραδιοφωνικές συναυλίες. Τότε είναι που έμαθε και να ηχογραφεί. Όταν τελικά ξέσπασε ο πόλεμος το 1939, η Barraine και η ορχήστρα εγκατέλειψαν το Παρίσι για την Rennes. Μετά τον βομβαρδισμό της πόλης η ορχήστρα μισοδιαλυμένη μετακινήθηκε στη Μασσαλία, αλλά όταν η ορχήστρα επανιδρύθηκε, δεν επαναπροσελήφθη ως μη επιθυμητή. Τραγική ειρωνεία, την ίδια εποχή ο πατέρας της απομακρύνθηκε από την ορχήστρα της όπερας. Πέθανε πάμφτωχος και δυστυχής το 1943. Η Elsa Barraine, δεν είχε τι άλλο να κάνει από το να επιστρέψει στο Παρίσι και να προσπαθήσει να βρει δουλειά ως δασκάλα πιάνου.
Την άνοιξη του 1941, η Barraine ένωσε τις δυνάμεις της με τον Louis Durey και τον Roger Desormiere, μαέστρο και υπερασπιστή της τότε μοντέρνας μουσικής στην Γαλλία, με στόχο να ιδρύσουν το Front National des Musiciens. Προγραμμάτιζαν συναυλίες με γαλλική μουσική, ηχογραφούσαν σύγχρονα γαλλικά έργα, βοηθούσαν μουσικούς καταδιωκόμενους, κάτι που συνέβη δεκάδες φορές. Το Front National des Musiciens είχε περίπου τριάντα σημαντικά μέλη, όπως οι Dutilleux, Auric, Poulenc Honegger, Messiaen. Οι μουσικοί – μέλη του, έπρεπε να δείχνουν αλληλεγγύη μεταξύ τους, δίνοντας μισό μισθό στις οικογένειες των φυλακισμένων συναδέλφων τους ή των εβραίων μουσικών που κρύβονταν. Την άνοιξη του 1941 πλήρωναν το ενοίκιο του Milhaud όταν αυτός αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη χώρα ως εβραίος πρόσφυγας. Με το όνομα του συνθέτη υπέγραφε ο Roger Desormiere για αρκετούς μήνες, για να μη καταλάβουν ότι είχε φυγαδευτεί.
Εκτός από τον ηγετικό ρόλο της, η Barraine έγραφε στην μυστική εφημερίδα του Front, ενημερώνοντας και για την προπαγανδιστική χρήση της κλασσικής μουσικής από τους ναζιστές. Ένα από τα άρθρα της είχε τίτλο «Γερμανική μουσική στην υπηρεσία της ναζιστικής παλινδρόμησης». μια άλλη «γαλλική μουσική και παραδόσεις του ανθρωπισμού».
Δεν ήταν έκπληξη το γεγονός ότι η αντίσταση της Barraine την έθεσε ευδιάκριτα στο στόχο των Ναζί. Πόσες φορές συνελήφθη, δεν είναι σαφές, αλλά ευτυχώς τα κατάφερνε πάντα. Παρ 'όλα αυτά, μέχρι το 1944 κρυβόταν κάτω από το όνομα Catherine Bonnard.
Η μεταπολεμική καριέρα της Elsa Barraine, είναι κι αυτή δυναμική. Πιανίστα, συνθέτρια, ακτιβίστρια αλλά και δημοσιογράφος (στα τέλη του 1944 προσελήφθη στην Κομμουνιστική εφημερίδα L’ Humanité ως μουσικογράφος). Επίσης πήρε θέση διευθύντριας του τμήματος ηχογραφήσεων στην εταιρία δίσκων Le Chant du Monde. Το 1953 προσελήφθη στο Conservatoire του Παρισιού. Δίδαξε θεωρητικά και σύνθεση για σχεδόν είκοσι χρόνια. Η συνθετική της παραγωγή συνεχίστηκε ακατάπαυστα.
1940
H Elsa Barraine πέθανε στο Στρασβούργο, στις 20 Μαρτίου 1999.
Έφη Αγραφιώτη
Μάιος 2019
Effie.tar@gmail.com
Τεχνική επιμέλεια σελίδας Κώστας Γρηγορέας
(Η επιμέλεια του κειμένου είναι ευθύνη του αρθρογράφου
