ENA “ΝΕΟ ΚΥΜΑ”
ΓΙΑ THN ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΦΛΑΜΕΝΚΟ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ!
Στο πέρασμα των χρόνων, έρχεται μια στιγμή αγαπητοί φίλοι, που, με κάποια αιτία, αρχίζεις να αναπολείς, να ξαναεκτιμάς, να φτάνεις με λίγα λόγια σε έναν απολογισμό των «πεπραγμένων» σου πάνω σε κάτι που αγάπησες πολύ, που του χάρισες μεγάλα κομμάτια του είναι σου, ασταμάτητα, με ανιδιοτέλεια, μην ακούγοντας γνωστούς, φίλους, και συγγενείς.
Και για να ακριβολογήσω, αν αυτό που τόσο πολύ αγάπησες και ένοιωσες ότι σε εκφράζει το υπηρέτησες μη «επαγγελματικά» αλλά «ερασιτεχνικά», (με όποια απόχρωση κι’αν δώσεις στην λέξη), έχω την αίσθηση ότι μπορεί ο οποιοσδήποτε να μη σε πάρει στα σοβαρά, υποβαθμίζοντας τα όποια αποτελέσματα της προσπάθειάς σου, με τον «αφορισμό» του μη ειδικού «επαγγελματία».
Και, για να φτάσουμε στο «δια ταύτα», αναφέρομαι στην Τέχνη του Φλαμένκο, (μιας από τις δυο τελευταίες Τελεστικές Μορφές τέχνης στη Μεσόγειο μαζί με την Τελετουργία των μαύρων ήχων του Ζεϊμπέκικου), σε μια αναδρομή—απόλυτο rewind—από τα παλιά.
Ήταν κάπου στο 1962, όταν σε κάποιο τεύχος του πολύ γνωστού τότε διεθνούς κιθαριστικού περιοδικού Guitar Νews είδα μια διαφημιστική καταχώρηση ενός βιβλίου με τίτλο «The art of Flamenco», γραμμένο από έναν Αμερικανό, τον Donn Pohren, εγκατεστημένο στην Ισπανία από το 1954, κιθαριστή του φλαμένκο και ερευνητή της τέχνης. Μέχρι το 1970, η τριλογία του Pohren με άλλα δύο βιβλία, δηλ. το “A way of life”, και το “Lives and legends of Flamenco”, του χάρισε τον τίτλο του Φλαμενκολόγου από την Cátedra de Flamencología του Jerez de la Frontera¨---όντας ο πρώτος μη Ισπανός με αυτό τον τίτλο. (!)
Αυτό το πρώτο του βιβλίο, οδήγησε εμένα, έναν λάτρη της κλασικής κιθάρας να αρχίσω να ψάχνω τα ακούσματα της κιθάρας φλαμένκο.
Στη δεκαετία του 60, εκείνη την φοβερά δημιουργική, ανήσυχη περίοδο, έφταναν στη χώρα μας βινύλια μικρά η μεγάλα από Ισπανούς κιθαριστές αλλά και συγκροτήματα φλαμένκο που ηχογραφούσαν κύρια στην Αμερική, αλλά και σε ορισμένες χώρες της Ευρώπης. Από τα πιο γνωστά ήσαν το grupo του Jose Greco, του Rafael de Cordoba, του Antonio Gades, Luisillo, κ.α.
Από τους Ισπανούς κιθαριστές που έκαναν τότε καριέρα στις Η.Π.Α., είτε κυνηγημένοι απ’ το καθεστώς του Φράνκο είτε και για καθαρά βιοποριστικούς λόγους ήσαν ο τσιγγάνος Carlos Montoya, (με αξιόλογη δισκογραφία), ο Vicente Gomez, που οι παλιότεροι ίσως τον θυμούνται να εμφανίζεται σε Χολιγουντιανές παραγωγές όπως το «Αίμα και άμμος», ο Juan Serrano που τον προώθησε ο μουσικός παραγωγός και συνθέτης Theodore Bikel αλλά και ο εμβληματικός Sabicas.
Ο Vicente Gomez στο Guitar International του 1987.
Εδώ με τον Tyrone Power στα γυρίσματα του «Αίμα και Άμμος», και δεξιά με τον Frank Sinatra στο «Φιλώντας τη νύφη» (1950-51).Διακρίνεται η εμβληματική Santos Hernandez κιθάρα του.
Οι καλλιτέχνες αυτοί, σε συνδυασμό με θεατρικούς – χορευτικούς ομίλους όπως αυτοί του Rafael de Cordoba, του Antonio Gades ή και του Jose Greco, άρχισαν να κάνουν γνωστή στο ελληνικό κοινό την τέχνη του Φλαμένκο, το οποίο, ενώ φαινόταν ότι αγαπούσε τα ακούσματα (κιθάρα, παλαμάκια, τραγούδι), αλλά και το θέαμα (χορός), φάνηκε ανέτοιμο ίσως να την «υιοθετήσει», να την κάνει «δική» του.
Θεωρώ ότι ο λόγος γι’ αυτή την αποστασιοποίηση—σ’ εκείνες τις δεκαετίες—ήταν απλά ότι η Ελλάδα, κουβαλώντας μια τεράστια πολιτιστική κληρονομιά που, μόλις μεταπολεμικά είχε αρχίσει να την εκτιμά και να την ερευνά, δεν διέθετε «χώρο» για «ταύτιση» με μια ακόμα συγγενή, συμπαθητική κουλτούρα!
Η Πλάκα του 1960 και οι μουσικές διαδρομές στους χώρους των «μπουάτ» κάτω από τον ιερό βράχο.
Ήταν η δεκαετία του απόηχου των γαλλικών «μπουάτ» που έφθανε και εύρισκε γόνιμο έδαφος στις αρχαίες διαδρομές γύρω από τον Ιερό Βράχο. Η οδός Θόλου, ανάμεσα και σε άλλες, γίνονταν το επίκεντρο μιας ατμόσφαιρας πρωτόγνωρης ως τότε!
Οι «Εσπερίδες» του Γιάννη Αργύρη, η «Απανεμιά», τα «Ταβάνια», και βέβαια το ανθισμένο καλοκαιρινό patio του Λάκη Παππά, αναβάπτιζαν μια ολόκληρη γενιά στους ήχους ενός νέου είδους ελληνικού τραγουδιού καλλιεργώντας ένα νέο ήθος ακρόασης, που πολλές φορές εκφράζονταν με ένα χαμηλόφωνο χειροκρότημα—ακριβώς για να μην διαταράξουν αυτή την τρυφερή σιγή!
Από αυτήν την «μικρή αυλή των θαυμάτων» της μπουάτ του Λάκη πέρασαν πάρα πολλοί Έλληνες αλλά και ξένοι καλλιτέχνες--- οι ξένοι εντυπωσιασμένοι μέχρι τρέλας από την αύρα του Ιερού Βράχου, που θα την διατηρούσαν αργότερα στη μνήμη τους σαν μια μοναδική εμπειρία.!
Ονόματα σαν του Orson Welles (!), του Donovan, αλλά και της Doña Isabel Garcia Lorca, μυημένης στην αγκαλιά της μικρής αυλής από τον αντι-φρανκιστή δημοκράτη στρατηγό Duran και προσωπικό φίλο και θαυμαστή του Λάκη, που συνήθως ζητούσε να ακούσει τραγούδια από τον «Ματωμένο Γάμο» ή και τον Λάκη να παίζει το Zorongo Gitano. Αυτοί οι δίσκοι και τα κιθαριστικά ακούσματα αυτά αποτέλεσαν την ανεκτίμητη συντροφιά των φοιτητικών μας χρόνων. Θυμάμαι χαρακτηριστικά το ότι λιώναμε κυριολεκτικά τα 45άρια δισκάκια, προσπαθώντας να μαντέψουμε τις τεχνικές, ή να αφομοιώσουμε το compas, κλπ.
Ανάμεσα σε όλους αυτούς, εραστές του τραγουδιού αλλά και της κλασικής κιθάρας, τους αλλοδαπούς beatniks, λάτρεις της jazz, που ζούσαν έντονα την ατμόσφαιρα της «αυλής» του Λάκη Παππά, υπήρξαν και οι «ανήσυχοι» που άρχισαν να ψάχνουν τους—εξωτικούς τότε-- ήχους της κιθάρας του φλαμένκο!
Μερικά ονόματα: Ο Νίκος Μανιάτης, (αργότερα μόνιμος κιθαριστής του Μίκη στις περιοδείες του), ο Βασίλης ο Τενίδης, ο Βυθούλκας, ο Πλιάκας, ο Γιώργος ο Παπαδόπουλος, (ίσως ο μόνος Έλληνας που είχε το προνόμιο να μείνει για ένα διάστημα κοντά στον γνωστό τότε Diego del Gastor, στο Moron de la Frontera) αλλά και πολλοί Έλληνες μαθητές του, (Δ. Κουκουλιτάκης), Γιώργος Μητάκης, κ.α.
Και, σε μια κατοπινή χρονική περίοδο, ο Χρίστος Τζιφάκις, κιθαριστή φλαμένκο, συνθέτης, ενορχηστρωτής ο οποίος συνεργάστηκε με μεγάλα ονόματα του χώρου, σε συναυλιακούς χώρους υψηλών απαιτήσεων.
Στην δεκαετία του 1980 κυριαρχεί βεβαίως στον χώρο της κιθάρας, και όχι μόνο, το έντυπο περιοδικό TaR, σήμα κατατεθέν σταθερής ποιότητας αλλά και κέντρο ανταλλαγής απόψεων και γνώσης μεταξύ των πολυάριθμων φίλων του οργάνου.
Ήταν τότε—αν θυμάμαι καλά το 1982--- που, σε μια συνομιλία μας με τον Νότη Μαυρουδή, συμφωνήσαμε να αρχίσω να γράφω στο περιοδικό άρθρα για την Τέχνη του Φλαμένκο. Προσπάθησα να δώσω μια λογική σειρά στα άρθρα αυτά περιγράφοντας ένα προς ένα τα βασικά στοιχεία της τέχνης (Cante, baile, toque).
Την ίδια δεκαετία, θα έπρεπε να αναφέρω μια αξιέπαινη προσπάθεια που ξεκίνησε από έναν πυρήνα «φανατικών», (κιθαριστών κυρίως), και, αρκετά φιλόδοξα στόχευσε στην ίδρυση της Peña Flamenca de Atenas (!). Βρέθηκαν κάποια χρηματικά ποσά, νοικιάστηκε ένα πανέμορφο ανακαινισμένο κτήριο με εσωτερική αυλή στο Κουκάκη, και βαφτίστηκε «Καφωδείο». Στην πορεία, δυστυχώς, προέκυψαν διάφορα προβλήματα (κακοδιαχείριση, διαφωνίες, κ.ά.) που μοιραία οδήγησαν στο τέλος αυτήν την αξιέπαινη προσπάθεια.
Το πρώτο ενημερωτικό φυλλάδιο της Peña!
Τα ρεσιτάλ κιθάρας που οργάνωσε το περιοδικό ΤΑΡ εκείνη την περίοδο (1984-86) με τον Jose Antonio Rodriguez αλλά και τον εμβληματικό Victor Monge “Serranito”, στην αίθουσα του Παρνασσού, παρουσίασαν στο ελληνικό κιθαριστικό κοινό το εύρος και τις μουσικές δυνατότητες της κιθάρας φλαμένκο κονσέρτου.
Σε μια παράλληλη διάσταση, από το 1986 και μετά, άρχισαν οι συναυλίες του Paco de Lucia με το σεξτέτο του—συναυλίες οι οποίες έκαναν το κοινό της Αθήνας να αρχίζει να εξοικειώνεται με το φλαμένκο σε μεγάλους χώρους.
Ήταν το 1986, όταν δέχτηκα μια πρόταση του Νότη Μαυρουδή—προϊστάμενο τότε του Δεύτερου Προγράμματος της Ελληνικής Ραδιοφωνίας, να ξεκινήσουμε μια σειρά ραδιοφωνικών εκπομπών με θέμα την τέχνη του φλαμένκο! Δέχτηκα με πολλή χαρά έχοντας στη διάθεσή μου σπάνιο δισκογραφικό υλικό, αλλά και μια αρκετά ευρεία βιβλιογραφία. Τίτλος των εκπομπών ήταν «Στη μαγεία του Φλαμένκο—η ψυχή της ψυχής της Ανδαλουσίας». Το αρχικό πλάνο ήταν για δεκατρείς, ενώ τελικά πραγματοποιήθηκαν... εξήντα τρείς!
Και, μετά από μερικά χρόνια, όταν το έντυπο περιοδικό ΤΑΡ έδωσε τη θέση του στην αντίστοιχη μουσική ιστοσελίδα, συνέχισα να γράφω άρθρα γύρω από το φλαμένκο και τους πρωταγωνιστές του.
Μια καινούρια σελίδα στα ελληνικά μουσικά δεδομένα.
Εδώ και μερικά χρόνια, κύρια μέσα από το Facebook, άρχισα να γνωρίζω σιγά-σιγά μια πλειάδα νέων, και μάλιστα νεαρών, καλλιτεχνών που ασχολούνται επαγγελματικά με την τέχνη του φλαμένκο!
Σχολές χορού, οργανωμένες και με σωστό προγραμματισμό, μεγάλο αριθμό μαθητών, επαφές με επιμόρφωση με την Ισπανία, και πάνω απ’ όλα με μεγάλο κέφι και ενθουσιασμό, αποτέλεσαν για μένα μια ευχάριστη έκπληξη, που πολλές φορές νόμιζα ότι πάλευα μόνος μου! (Θυμάμαι πως ρωτούσα τον Νότη Μαυρουδή: Βρε Νότη, τα διαβάζει κανείς αυτά που γράφω?, για να πάρω την απάντηση: Μωρέ γράφε εσύ!!)
Σε ατομικό επίπεδο, χορεύτριες επιπέδου που παίρνουν μέρος και διακρίνονται σε διαγωνισμούς η εκδηλώσεις σοβαρές στην Ισπανία, κιθαριστές που είναι αρκετά γνωστοί στο χώρο διεθνώς, με συμμετοχές, ηχογραφήσεις, συναυλίες κ.λπ.
Είναι ολοφάνερο ότι η Ελληνίδα χορεύτρια του φλαμένκο όχι μόνο αφομοιώνει και εκτελεί με έμπνευση, αλλά και δημιουργεί στην κίνηση αφήνοντας το συναίσθημα να την καθοδηγεί!!
Όμορφο εξώφυλλο από τη δράση των Ελλήνων καλλιτεχνών του φλαμένκο στο εξωτερικό. Ο Σωκράτης στην κιθάρα, η Αργυρώ στο χορό!!
Η Yota Baron, Ελληνίδα τραγουδίστρια του Φλαμένκο.
Η μεγάλη έκπληξη.
Eνώ, όπως ίσως οι περισσότεροι γνωρίζουν, η κιθάρα αλλά και ο χορός στο φλαμένκο αποτελούν για έναν μη Ισπανό τους πιο—σχετικά—προσιτούς τομείς μέσω των οποίων μπορεί κάποιος να μυηθεί στην τέχνη αυτή, αντίθετα το τραγούδι, (Cante), είναι διαχρονικά η πλέον δυσπρόσιτη φόρμα για κάποιον έξω από την Ανδαλουσιάνικη κουλτούρα για κάτι τέτοιο.
Κι αυτό γιατί, πρώτα απ’ όλα, ο μέλλων aficionado θα πρέπει να γνωρίσει την μακραίωνη ιστορία του Τραγουδιού Φλαμένκο, τις ιστορικές εθνολογικές, λαογραφικές και μουσικολογικές επιρροές που το διαμόρφωσαν, στη συνέχεια να μελετήσει τον πολύπλευρο ποιητικό λαϊκό στίχο (Letras, copla), και τέλος να προσαρμόσει στο μυαλό και την καρδιά του τις δύσκολες φωνητικές τεχνικές που απαιτούνται!
Για όλους αυτούς τους λόγους, παραμένουν ελάχιστοι οι μη Ισπανοί aficionados που αποφασίζουν να ασχοληθούν σοβαρά με το Τραγούδι.
Έτσι, αγαπητοί αναγνώστες, αισθάνομαι την ανάγκη να σας διηγηθώ μια ιστορία που έχει σχέση με το θέμα που συζητάμε...
Από το βιβλίο του D.E.Pohren “The Art of Flamenco”, (Madrid, 1971), : “…..Ήταν το 1959, στον διεθνή διαγωνισμό Cante Jondo στην Cordoba, όπου η κριτική επιτροπή, ταξινομώντας τις συμμετοχές, συμπεριέλαβε, προς μεγάλη έκπληξη των μελών της, την Elaine Dames από την Νέα Υόρκη.!... Πραγματικά, η Αμερικανίδα, ήταν η πρώτη μη Ισπανίδα που τολμούσε να διαγωνισθεί σ ’ένα θεσμό τέτοιας δυσκολίας!... Παρ’ όλα αυτά, εντυπωσίασε τους κριτές με την ολοκληρωμένη γνώση του Cante, και την τεχνική δεξιότητα που κατείχε, αλλά...όπως συμφώνησαν κριτές, και κοινό, εκείνο που της έλειπε ήταν το συστατικό που μπορεί να συναρπάσει τον ακροατή, μιλώντας κατευθείαν στην καρδιά του--- δηλαδή το πάντα υπόγεια παρόν, αλλά σπάνια εμφανιζόμενο duende!
Ας κλείσουμε όμως εδώ την παρένθεση...
Όταν λοιπόν είδα μια νέα Ελληνίδα να δηλώνει ευθέως επαγγελματίας τραγουδίστρια του Φλαμένκο, ένοιωσα μια ευχάριστη έκπληξη! (με μερικές ίσως, επιφυλάξεις).. Κάτι συνεντεύξεις, κάτι πόστερ, κάτι σύντομα βίντεο, χωρίς να έχω μια σχετικά πλήρη εικόνα, σιγά-σιγά κατάφερα να σχηματίσω μια πρώτη εντύπωση της πρώτης (πιθανότατα) Ελληνίδας τραγουδίστριας του φλαμένκο.!
Δεν θα κρύψω τον θαυμασμό μου για το δυναμικό της Yota: Πολύ καλή τεχνική κατάρτιση, ευρεία γνώση σε letras, δουλεμένο compas, καθώς και συγκινησιακό δέσιμο με τον τύπο του Cante.
H εκτίμησή μου είναι ότι, διατηρώντας το κέφι και την ενέργεια που την διακρίνει, έχει μεγάλα περιθώρια βελτίωσης.
Θέτις Μίσιου - Ελληνίδα bailaora με διεθνείς εμφανίσεις και εμπειρίες, εκφραστικές ικανότητες και συναισθηματική προσέγγιση. Μικρό δείγμα των ικανοτήτων της:
Αργυρώ Τσάπου - Ελληνίδα bailaora επίσης με διεθνείς εμφανίσεις, ικανή να συγκινήσει με την κινησιολογία της και να μεταδώσει στον θεατή αυτό το ιδιότυπο διονυσιακό συναίσθημα έκστασης που μπορεί να σπινθηροβολήσει, προκαλώντας το δαιμόνιο (duende.)
Αλλά ένα παρόμοιο κείμενο δεν θα ήταν στοιχειωδώς πλήρες αν δεν αναφέρονταν και στις σχολές χορού φλαμένκο που λειτουργούν εδώ και αρκετά χρόνια.
Ελλείψει περισσοτέρων πληροφοριών για αυτές, θα αναφερθώ στην Compania Flamenco “ Sentimientos” που εδρεύει στην Αθήνα, η οποία, υπό την διεύθυνση της maestra και bailaora Ισαβέλλας Γαλαίου, προσφέρει ένα σοβαρότατο περιβάλλον εκμάθησης της τέχνης μέσα από εις βάθος γνώση του αντικειμένου, με μετακλήσεις μεγάλων ονομάτων από την Ιβηρική, κλπ. Οι πρώτες εικόνες με εντυπωσίασαν πραγματικά!
Κλείνοντας, θα ήθελα να τονίσω τα εξής:
1) Να με συγχωρήσουν όλοι οι νέοι Έλληνες καλλιτέχνες του φλαμένκο που δεν ανάφερα εδώ λόγω έλλειψης περαιτέρω πληροφόρησης
2) Να συνεχίσουν όλοι τους με αγάπη και πείσμα αυτό που αγαπούν να κάνουν, και
3) Να γνωρίζουν ότι θα τους βλέπω ή θα τους ακούω πάντα με την ίδια συγκίνηση.
egalat@tee.gr
Ιούνιος 2018
Τεχνική επιμέλεια σελίδας Κώστας Γρηγορέας
(Η επιμέλεια του κειμένου είναι ευθύνη του αρθρογράφου)
