Ο ΕΡΩΤΑΣ ΣΤΗΝ ΣΤΙΧΟΥΡΓΙΚΗ ΘΕΜΑΤΟΛΟΓΙΑ
ΤΗΣ COPLA FLAMENCA
H copla flamenca, δηλαδή ο λαικός στίχος στο τραγούδι του φλαμένκο, αποτελεί τη ραχοκοκαλιά της δομής της τέχνης αυτής στην ολοκληρωμένη της εικόνα, εννοώντας βέβαια την συνύπαρξη και σύνθεση του τραγουδιού (cante), του χορού (baile) και της κιθάρας (toque).
Οι Ανδαλουσιανοί λέγοντας copla εννοούν το σύνολο των τραγουδιών της νότιας, κύρια, Ιβηρικής, όπως τα cantes populares, cantes Andaluces, ή και, γενικά, τα τραγούδια των τριών πυλώνων—γεννητόρων του Cante Flamenco, δηλαδή των Fandangos, Tonadas, και Romances.
Την εξελικτική πορεία του Cante Flamenco είχα αναλύσει στο κείμενο που έγραψα το 2001 στα Αγγλικά με τίτλο: “ Cante Jondo: The Siguiriya question and the Religious lament” και το οποίο δημοσιεύθηκε στο περιοδικό ''Flamenco International'' την ίδια χρονιά.
Αλλά με τον ίδιο όρο, παράλληλα και με τον λογοτεχνικό όρο letras, οι Ιβηρες υπονοούν τον στίχο του τραγουδιού γενικά.
O Έρωτας εμπνέει πάντοτε τον λαϊκό στίχο στο τραγούδι
Δεν θα κομίζαμε «γλαύκα εις Αθήνας» ισχυριζόμενοι ότι ο Έρωτας υπάρχει –και συνυπάρχει— σαν ειδοποιό στοιχείο, και με πολλές μορφές, στην εξέλιξη και διαμόρφωση του γνωστικού και θυμικού επιπέδου των ανθρώπινων κοινωνιών. (Απέφυγα να χρησιμοποιήσω τον τετριμμένο όρο «κουλτούρα» διότι, όπως και όλοι οι ξενόφερτοι δανεικοί όροι, αν μη τι άλλο, αποδυναμώνουν το ουσιαστικό νόημα).
Πόσο μάλλον σε έναν τόσο θεμελιώδη τρόπο έκφρασης που είναι το τραγούδι-σε όλες του τις μορφές.
Ο Έρωτας σαν πρωταρχική δύναμη στην συμπαντική ροή
Ο Έρωτας (αντίθετα με ό,τι πίστευε στην αρχαιότητα η πλειονότητα των ανθρώπων) δεν ξεκίνησε σαν γιος της Αφροδίτης αλλά σαν δύναμη αρχέγονη. Ο Ησίοδος, 700 χρόνια π.Χ., αναφέρει ότι προϋπήρχε θεών και ανθρώπων σαν μια από τις πρωταρχικές οντότητες δίπλα στο Χάος και τη Γή, σαν η ενοποιητική δύναμη που εξασφάλιζε τη δυνατότητα αναπαραγωγής ακόμη και των ίδιων των θεών!
Λίγο μετά όμως από την Ησιόδεια εισαγωγή, «[...]ο Ερως είναι ο πιο όμορφος από όλους τους αθανάτους, αυτός που παραλύει τα μέλη, και όλων των θεών και των ανθρώπων κυριεύει την ψυχή και τη σύνεση[...]» (Ησίοδος, Θεογονία, 116 κ.εξ.)
Στην οικουμενική μας γλώσσα των 100.000.000 wordforms, (μετρημένων από την Marianne Mc Donald-Ibicus program), o Έρωτας, αυτός ο «διαβολάκος», περιγράφεται με πάνω από εκατό(!) επίθετα, το κάθε ένα με το δικό του χρώμα! (Ν. Σταμπολίδης, «Αφιέρωμα στον Ερωτα», ενθετο στο Βήμα, Δεκέμβρης 2009)
Σαπφώ και Φάων: Η «δέκατη Μούσα» και ο κιθαρωδός...Ο έρωτάς της γι’ αυτόν, την οδήγησε στην αυτοκτονία!
Πόσο υπέροχη η περιγραφή αυτής της αρχέγονης δύναμης από την Λεσβία Σαπφώ, 600 χρόνια π.Χ.:
«Ο Ερωτας μου συντάραξε τα μυαλά,
Όπως ο άνεμος που πέφτει
Πάνω στις βαλανιδιές
Κατεβαίνοντας από το βουνό.»
Διαβάστε τώρα τις αντίστοιχες λέξεις, αργά και με σωστό τονισμό, στην γλώσσα που σμίλεψε η ποιητική ιδιοφυία της μεγάλης Σαπφούς, και θα νιώσετε το ηχόχρωμα του ανέμου και το θρόισμα των φυλλωμάτων που προσπαθεί να περιγράψει!
«... Ερως δ’ ετίναξέ μοι φρένας,
Ως άνεμος κατ’ όρος
Δρύσιν εμπέτων...»
Αυτή λοιπόν την λεπτότητα του ερωτικού συναισθήματος μόνο το μεσογειακό φύλο θα μπορούσε να εκφράσει μέσα από την πολυμορφία της οικουμενικής του γλώσσας. Είναι απόλυτα βεβαιωμένο ότι στην Ευρώπη το πρώτο ανθρώπινο φύλο που έγινε λεπτοφυές (gracile), υπήρξε το μεσογειακό. Η ραγδαία εξέλιξη του φύλου αυτού προς την λεπτοφυία παρατηρείται αμέσως μετά την εμφάνιση του homo sapiens, έτσι που να είναι ευκρινέστατη η διαφορά των σκελετικών ευρημάτων αυτού του φύλου από όλα τα άλλα της λευκής ευρωπαϊκής φυλής. Ο Πουλιανός μάλιστα υποστηρίζει ότι το μεσογειακό φύλο είχε αρχίσει ήδη προ 100.000 ετών —δηλαδή πολύ προ της ανθρωποποιήσεως— να διαφοροποιείται από τα άλλα ευρωπαϊκά φύλα και να εξελίσσεται. Ακριβώς δε σ’αυτό το Μεσογειακό φύλο ανήκει και το γένος των Ελλήνων. (Δ. Δημόπουλος, «Η Καταγωγή των Ελλήνων», 1994).
Και να, οι ελληνικές αποικίες στον μεσογειακό χώρο! Από τον 7ο αιώνα π.Χ., από την άκρη της Ιβηρικής (Γάδειρα, με ναό του Ηρακλή), μέχρι την Ολβία στην άλλη άκρη της Μαύρης Θάλασσας, η οικουμενική ελληνική γλώσσα γίνεται ένα παν-κόσμιο έμβλημα και φορέας του μεσογειακού κοινοτισμού, μια πλατφόρμα οικονομικής, πολιτικής, πολιτισμικής και ηθικής βιοθεωρίας που συνέδεσε και ανάπτυξε τις πρώτες ρίζες της μεγάλης μετακίνησης των Πελασγών στον ίδιο χώρο, την 5η χιλ. π.Χ. (“ La Colonizacion Griega en el Mediterraneo”).
Εκει όπου ο απλός κόσμος έτρεχε να ακούσει τους Έλληνες ρήτορες με προσήλωση και ευλάβεια, απολαμβάνοντας τη μουσικότητα και τη μελετημένη ιεράρχηση των δονήσεων της απαγγελίας-ιδιότητες, δυστυχώς ανύπαρκτες στην εποχή μας.
Αυτή η πλούσια σε εικόνες, ήχους και νοήματα γλώσσα μπόλιασε κυριολεκτικά την περιοχή της μεσογειακής λεκάνης εμφυτεύοντας στους λαούς της την κουλτούρα του μεσογειακού φύλου. Μιας κουλτούρας με έντονα τα χαρακτηριστικά του λεπτοφυούς, καλλιτεχνικού ανθρώπου που μετακινείται με ευκολία, μεταδίδοντας τον πολιτισμό του, την αγάπη του για τη ζωή και τους θεούς του, τις γιορταστικές τελετές, το καλό κρασί, και τον απόλυτο σεβασμό του στον Έρωτα.
Και για να καταλήξουμε στην Ιβηρική χερσόνησο, στην οποία επικεντρώνουμε τώρα, και πολύ περισσότερο στο Νότο, ο Έρωτας δοξάστηκε, υμνήθηκε και λατρεύτηκε έντονα μέσα από αυτή την τόσο ιδιαίτερη τέχνη του Φλαμένκο!
Και ποια καλύτερη μουσικοχορευτική απεικόνιση της ερωτικής τρέλας θα μπορούσε να υπάρξει από την ξακουστή Carmen του Bizet —την ιστορία της όμορφης Σεβιλλιάνας τσιγγάνας, που στα πόδια της...σφάχτηκαν παλληκάρια— εμπνευσμένης από αληθινή ιστορία γραμμένη τον 18ο αιώνα από τον Γάλλο περιηγητή Prosper Merimee.
Ανδαλουσία λοιπόν! Το ιερό χωνευτήρι πολιτισμών, κουλτούρας, θρησκείας και τόσων μορφών τέχνης, όπου γεννήθηκε και γιγαντώθηκε η τέχνη του Φλαμένκο, με ρίζες από «...το κοιμητήριο των αιώνων...», κατά τον Federico Garcia Lorca.
Ανδαλουσία, ναι! Όπου μεγάλο τμήμα της καθημερινής ζωής αφιερώνεται για να κάνει την Ανδαλουσιάνα γυναίκα να αισθάνεται γυναίκα! Είτε είναι καλλονή, ασχημούλα, αφελής ή...στριμμένη, δεν είναι ποτέ αγνοημένη! Κι’ αυτό, αιώνες τώρα, αποτυπώνεται πολύ γλαφυρά στη στιχουργική θεματολογία του φλαμένκο, ή, όπως συνήθως λέγεται στα ισπανικά, στην copla.
Ενρίκε Μορέντε-Ενας μεγάλος δάσκαλος της copla flamenca.
Ένας μεγάλος κύκλος τραγουδιών του φλαμένκο με κύριο χαρακτηριστικό τους την ευθυμία, τον έρωτα, τη διασκέδαση της παρέας σχετίζεται γεωγραφικά με πόλεις όπως –πρωταρχικά- το Cadiz, το Jerez de la Frontera και, πιο βόρεια, η Sevilla, η Utrera και το Morón.
Από αυτόν τον κύκλο τραγουδιών με τον γενικό όρο Cantiñas, ας αρχίσουμε το ταξίδι μας από την πόλη-λιμάνι του Cadiz με τα στιχάκια της Alegrías de Cádiz. (H απόδοση από τα Ισπανικά είναι δική μου).
Σημειολογικά, θα πρέπει να αναφέρω ότι η λέξη «Alegría», που σημαίνει «Χαρά», και, συνακόλουθα, η σύζευξη χορού—κιθάρας—τραγουδιού στο ρυθμό με αυτό το όνομα, αποτελούν την επιτομή της «ευτυχισμένης στιγμής» για τους συμμετέχοντες.
Alegrías de Cadiz
Το κλασικό φόρεμα των Alegrías του Κάντιθ, με τη χαρακτηριστική «ουρά» (Bata de cola, στα Ισπανικά). Απαιτείται ιδιαίτερη επιδεξιότητα από την χορεύτρια στον χειρισμό του μήκους της κατά την κίνηση).
----Canones de artilleria,
Aunque me pongan por tu puerta,
Tengo que pasar por ella
Aunque me cueste la via…
Κανόνια να μου βάζανε
Στην πόρτα σου μπροστά,
Εγώ μέσα θα πέρναγα,
Νεκρός παρ΄ όλα αυτά!
(Από έναν ιδιαίτερα γενναίο ερωτευμένο)
----Cuando te vengas conmigo
Que adonde te voy a llevar?
Que a darte un paseíto
Por la muralla real.
Κι’ άμα έρθεις πια μαζί μου
Που να σε πάω μάνι- μάνι;
Αειντε λοιπόν για μια βολτούλα
Στο μουράγιο, στο λιμάνι!
(Από έναν ερωτευμένο μάλλον όχι κάτοικο βορείων προαστίων!)
----Si yo supiera, compañera,
Que el sol que sale te ofende,
Con el sol me peleara,
Aunque me diera la muerte.
Αν ήξερα συντρόφισσα
Πως της ανατολής το φως σε ενοχλεί,
Τον Ήλιο εγώ θα σκέπαζα
Για χάρη σου—κι’ ας πέθαινα!
(Na κι’ ένας ερωτευμένος..εξωγήινος!)
(Ομορφη Καντιτάνικη alegria με τη φωνή του Chano Lobato).
Si vas andando,
Rosas y lirios
Vas derramando,
Ay, Dolores,
Como huele,
Tu cuerpo a flores…!
Περπατώντας σκορπίζεις/ τριαντάφυλλα,
Αχ, Ντολόρες, το κορμάκι σου και πώς μυροβολά...
(Ποιητής ο νεαρός)
Στην ανδαλουσιάνικη διάλεκτο, οι στίχοι αυτοί διατηρούν μια ιδιαίτερη μουσικότητα, πολλές φορές και όμορφη ρίμα, μέσα στο πλαίσιο μιας λατινογενούς γλώσσας γεμάτης με μαλακές συνηχήσεις, οι οποίες σε πρώτο άκουσμα θυμίζουν Ελληνικά! (Πράγμα που δεν είναι τυχαίο, εφ’ όσον στη γλώσσα του Θερβάντες υπάρχει πλειάδα ελληνογενών λέξεων!)
Με την Καντιτάνικη Alegría συνυπάρχουν οι Cantiñas, Romeras, Mirabrás, Caracoles μέσα στο ίδιο compás, αλλά με το ίδιο κέφι και ζωντάνια και στο χορό και στο στίχο-με ίσως κάπως πιο σοβαρό το στίχο της Alegrías de Córdoba!
Επ’ ευκαιρία, με ευχαρίστηση θα μοιραστώ μαζί σας, αγαπητοί φίλοι του φλαμένκο, μια συλλεκτική coplita (Alegrías de Córdoba), με την τεράστια φωνή της Rocio Jurado, πριν η εν λόγω μεγάλη τραγουδίστρια στραφεί στο έντεχνο τραγούδι.
Καθώς θα ακούτε το τραγούδι, σας προσφέρω και τους όμορφους στίχους στα Ισπανικά και, στη συνέχεια, στα Ελληνικά, σε ελεύθερη δική μου απόδοση.
Αlegrías de Córdoba
En Córdoba, mi amante, mi amante,
Espérame, espérame en El Rincón del Cante,
Del Cante, de dos a tres.
Ay, en Córdoba, mi amante, espérame
Que Córdoba enamora, enamora de madrugá,
Por romana y por mora, y por calla….
Ay piconera chiquita, Córdoba tiene alminares,
Un monje por cada ermita y un reloj por Soleares
Ay,el agua morena de Guadalquivir..
Στην Κόρντομπα έρωτά μου, έρωτά μου,
Περίμενέ με στο Rincón del cante,
Δυο με τρεις τα ξημερώματα...
Γιατί η Κόρντομπα το πρωί ερωτεύεται
Είτε χριστιανή, μαυριτανή ή τσιγγάνα...κ.λ.π
Bulerías
Μια ιδιαίτερη και, θα λέγαμε, εξέχουσα θέση στο χώρο του Φλαμένκο διατηρούν οι Bulerías (παραφθορά του «Burlerías», λέξης που προέρχεται από το Burlear η Burlar—ρήμα που σημαίνει «περιπαίζω»).
Ένας ρυθμός ανοιχτός στον αυθορμητισμό, το χιούμορ, τον αυτοσχεδιασμό, αλλά με ένα εσωτερικό μεγαλείο, πάντα η πρώτη επιλογή για κέφι και διασκέδαση.
Ιδιαίτερα απαιτητικός για τον/την χορευτή/χορεύτρια, αλλά και για τον κιθαριστή, καθώς πρέπει να κρατά αλάνθαστο compás, αλλά και μια δημιουργική falseta.
Στο συγκεκριμένο ρυθμό, δεν μπορούμε να μην αναφέρουμε την ιδιαιτερότητα της συνεισφοράς των τσιγγάνων.
Να μερικά χαρακτηριστικά στιχάκια:
A mi me duele, me duele
La boquita de decirte,
Gitana, si tu me quieres…
Πόσο με πονεί το στοματάκι μου
Απ’ το να σε ρωτώ τσιγγάνα μου,
Αν μ’ αγαπάς…
Θα μπορούσαμε να συνεχίσουμε έτσι επί μακρόν, με μια ξενάγηση και σε άλλους ρυθμούς, όπως οι Caracoles, Chuflas, Trilleras, Tanguillos, Tientos canasteros, κ.λ.π., αλλά προτιμώ να κλείσουμε αυτή τη μικρή περιήγηση στον στίχο της copla flamenca με την αναφορά στα περίφημα Píropos (Πειράγματα). Αυτά είναι δίστιχα ή ακόμα και μικρές προτάσεις, που απευθύνονται στις νεαρές κοπέλες σε πολλές καταστάσεις.
Πως να μην κολακέψεις—πειράξεις—υμνολογήσεις τέτοιες παρουσίες;
Píropos (Πειράγματα του «δρόμου» κ.λ.π.)
Υπάρχει μια αντιστοιχία με τις κρητικές μαντινάδες ως προς το αυθόρμητο της εκδήλωσης του ερωτικού πάθους στη γυναικεία παρουσία και ενίοτε, και τον αυτoσχεδιαστικό χαρακτήρα του εκάστοτε ποιητή. Μια μικρή έρευνα σ' αυτό το κεφάλαιο κατέδειξε την μεγάλη ποικιλία τέτοιων πειραγμάτων, που, πολλά από αυτά κυριολεκτικά δεν «γράφονται», (γνωστά στην καθομιλουμένη ως «της σκαλωσιάς»), αλλά και την ομορφιά, ποικιλία και ποιητικό συναίσθημα όλων των άλλων.
Πολλά από αυτά έχουν ενσωματωθεί –σε μορφή στίχων- σε διάφορα από τα γνωστά cantes, και με αξιοθαύμαστη ποιητική αρμονική, αν λάβει κανείς υπόψη ότι ακόμα και μέχρι τη δεκαετία του 60, υπήρχε τεράστιο ποσοστό αναλφαβητισμού! Για παράδειγμα:
De rosas y claveles
Y de alhelíes
Se te llena la boca
Cuando te ríes.
Με τριαντάφυλλα, γαρύφαλλα
Κι’ υάκινθους
Το στόμα σου γεμίζει
Σαν εσύ χαμογελάς
Ή παρακάτω:
Sin duda que tu padre
Fue un confitero,
Pues te hizo los labios
De caramelo.!!
Σίγουρα ο πατέρα σου ήταν
Ζαχαροπλάστης,
Κι έκανε τα χειλάκια σου
Γλυκά σαν καραμέλες.!!
Υπάρχει ένας ανεξάντλητος πλούτος από píropos, που είναι άλλοτε αυθόρμητα, άλλοτε με αρκετή ποιητική διάθεση τέτοια, που θα μπορούσαν να σταθούν σε μια ανάλογη copla.
Για παράδειγμα (προσέξτε και την ρίμα στα Ισπανικά):
De tu boca quiero un beso,
De tu camísa un botón,
De tu nombre tu apellído,
Y de ti tu corazón.!
Φιλί θέλω απ’ το στόμα σου,
Κουμπί απ’ το φόρεμά σου,
Απ’ τ’ όνομα το επίθετο,
Και την καρδιά από σένα!
Θα μπορούσαμε να παραθέσουμε αναρίθμητα τέτοια στιχάκια άλλοτε πειρακτικά, άλλοτε τολμηρά, άλλοτε ποιητικά, οπωσδήποτε όμως πάντα με γνήσια, ειλικρινή έκφραση της ερωτικής επιθυμίας.
Ο Antonio Gades και η Cristína Hoyos—Δυο μεγάλα ονόματα του χορού σε εμφάνισή τους σε αθηναϊκό θέατρο τη δεκαετία του '60.
Στάθης Γαλάτης
galatielen@ath.forthnet.gr
Μάιος 2017
Επιμέλεια κειμένου: Σταύρος Κουδουνάς
Τεχνική επιμέλεια σελίδας: Κώστας Γρηγορέας
