ΕΞΙ ΧΟΡΔΕΣ, ΣΑΝ ΜΙΑ ΟΡΧΗΣΤΡΑ

STEEL GUITAR
Ο Αμερικάνικος ήχος του Ειρηνικού και Ινδικού Ωκεανού
Country music from… another country

John Hammond

Aloha…
A stands for dear aloha,
L for the laughter and the smiles,
O is for out in the Pacific, where the angels built those tropic isles.
H is for dear old Honolulu, far across the ocean blue, and
A just means aloha, and aloha means I love you. 
  
Φανταστείτε το σκηνικό μιας βραδιάς του 1889. Βρισκόμαστε στην εξωτική Χαβάη, παραλίες, φοίνικες και τα λοιπά, και κάποιος μαθητής του Κολεγίου Kakehameha βρίσκεται μπροστά στον καθρέπτη του δωματίου του. Κατά λάθος ρίχνει τη χτένα του πάνω στην κιθάρα του και ανακαλύπτει ότι οι χορδές βγάζουν έναν ήχο παρόμοιο με αυτό του βιολιού! Ο θρύλος λοιπόν λέει ότι ο Joseph Kekuku γίνεται ο εφευρέτης της steel κιθάρας που έμελλε να αλλάξει τη ροή όχι μόνο της μουσικής της πατρίδας του, αλλά (μέσω συνεχών κατασκευαστικών και ερμηνευτικών τεχνικών) και του κόσμου ολόκληρου! 
  
SLIDE HULA BLUES
 
Δεν είναι βέβαια λίγοι οι ερευνητές αυτοί που υποστηρίζουν ότι τα πράγματα δεν έγιναν ακριβώς έτσι. Ο David M. Kupihea  ισχυρίζεται ότι ο James Hoa, leader της πρώτης ορχήστρας του νησιού, εν έτει 1876 ‘γλίστρησε’ πάνω στις χορδές της κιθάρας όχι μόνο τη χτένα του, αλλά και το μαχαίρι του και τα μπουκάλια με τα αρώματά του. Μια τεχνική εμπνευσμένη από τους Ολλανδούς ναύτες που έπαιζαν το hummel (ένα είδος dulcimer-σαντουριού), ακουμπώντας το στα γόνατά τους και πατώντας τα ‘τάστα’ με ένα μικρό κομμάτι ξύλου. Απ’ την άλλη ο Armine Von Temsky προσανατολίζεται στην εκδοχή της χρονιάς του 1880, και την άφιξη των cowboys από το Μεξικό. Οι εργάτες δηλαδή που ερχόμενοι στην Χαβάη για να πιάσουν τους ταύρους τους οποίους πρόσφερε στον βασιλιά Kamehameha ο Captain Vancouver το 1793, έφεραν μαζί τους δυστυχώς τις αρρώστιες τους αλλά και ευτυχώς τις κιθάρες τους. Ο δε Charles E. King επιμένει ότι ο γνωστός μας Joseph Kekuku είναι ο εφευρέτης του ‘steel bar’, του χάλκινου δηλαδή μικρού σωλήνα που ακόμα και σήμερα είναι το πιο δημοφιλές ‘εργαλείο’ των ερμηνευτών της steel και της slide κιθάρας.
Φθάνουμε λοιπόν στα 1900 και η Χαβανέζικη κιθάρα μαζί με το ukelele (που έφεραν αυτή τη φορά οι Πορτογάλοι ναύτες) γίνονται πολύ δημοφιλή στο νησί. Το νέο μουσικό στυλ ονομάζεται hapa-haole (‘κατά το ήμισυ λευκό’) και είναι ένα μείγμα από πολλά στοιχεία που αντανακλούν στις διαφορετικές εθνικότητες οι οποίες εγκαταστάθηκαν στα νησιά της Χαβάης τον προηγούμενο αιώνα. Τα ντόπια στοιχεία ενώθηκαν με τους θρησκευτικούς ύμνους, τα ragtimes, τα τραγούδια των ναυτών, ενώ τα ισπανικά, πορτογαλικά, μεξικάνικα και πολλά άλλα μουσικά είδη προστέθηκαν και αυτά στο πολυσύνθετο μείγμα. Ήδη όμως το κούρδισμα της κιθάρας είχε διαφοροποιηθεί με τις γνωστές πλέον σε όλους ‘ανοιχτές’ συγχορδίες, που κάνουν το παίξιμό της (τουλάχιστον στο προκαταρκτικό στάδιο) πολύ πιο εύκολο. Αυτός ο μοναδικός τρόπος ερμηνείας ονομάστηκε Ki Ho’ alu (slack key), αν και σύντομα η ακόμα πιο καινούργια καινοτομία του ‘steel’ παιξίματος έκλεψε τις καρδιές των κιθαριστών. Η κιθάρα με τις μεταλλικές χορδές και με σηκωμένους του καβαλάρηδες τοποθετείται στα γόνατα των μουσικών που παίζουν φυσικά καθισμένοι παράγοντας όλα τα είδη των ‘slide’, στολιδιών, glissandi και φωνητικών εφέ που βάζει η φαντασία τους.

Ήλθε όμως έτσι και ο καιρός η Αμερικάνικη ήπειρος να γνωρίσει ‘από πρώτο χέρι’ αυτούς τους ανέμελους ήχους. Το 1915 οργανώνεται στο San Francisco η Διεθνής Έκθεση Panama-Pacific για να γιορταστεί μεγαλοπρεπώς το άνοιγμα της διώρυγας του Παναμά και βέβαια οι μπάντες από την Χαβάη δεν χάνουν την ευκαιρία να δείξουν τι ακριβώς έχουν καταφέρει τόσα χρόνια. Η Χαβανέζικη μουσική με τους Αγγλικούς στίχους κλέβει τις καρδιές των Αμερικανών και ο ήχος της steel κιθάρας εξαπλώνεται ‘εν μία νυκτί’ από τη μια μεριά των ΗΠΑ ως την άλλη. Μόλις την επόμενη κιόλας χρονιά οι δίσκοι με χαβανέζικη μουσική πουλιόντουσαν στις ΗΠΑ περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο μουσικό είδος και ως το 1930 τουλάχιστον ένας μεγάλος αριθμός μεθόδων εκμάθησης της Χαβανέζικης κιθάρας (και τραγουδιών), εκδόθηκαν από γνωστούς μουσικούς οίκους.
Μία από τις πρώτες λοιπόν World Music εκρήξεις, που ξεπέρασε σε δημοτικότητα και αυτή την ‘τρέλα’ της εποχής για το tango, και που όπως ήταν φυσικό γέννησε μερικές καταπληκτικές δεξιοτεχνικές ηχογραφήσεις με steel κιθάρες. Μέσα στα επόμενα χρόνια τα blues, τα ragtimes, τα hillbilly, τα Μεξικάνικα βαλς και η jazz παίζονταν με κιθάρες ‘στο στυλ της Χαβάης’, επηρεασμένα από group όπως το Kalama Quartet που παρουσίασε τετράφωνη φαλτσέτο αρμονία με δύο steel κιθάρες να παίζουν αντιστικτικά. Τα πράγματα μπερδεύτηκαν ακόμα πιο πολύ όταν δύο κορυφαίοι κιθαρίστες από τη Χαβάη ανακάλυψαν τη jazz. Ο γεννημένος το 1899 ‘King’ Bennie Nawahi –δεξιοτέχνης στην κιθάρα αλλά και στο μαντολίνο και το ukelele- έκανε μεγάλη καριέρα παίζοντας στο κύκλωμα του vaudeville στην Αμερική αναμειγνύοντας στην μουσική του στοιχεία των blues και της jazz. Ο showman Nawahi (έπαιζε steel κιθάρα με τα πόδια του και ukelele πίσω από το κεφάλι του με το ένα χέρι!) δούλεψε για λίγο και με τον άλλο θρυλικό ‘βασιλιά’ της Χαβανέζικης κιθάρας: τον Sol Ho’ opii. Ο Ho’ opii ένωσε αριστοτεχνικά την Αμερικάνικη jazz με την παραδοσιακή μουσική της πατρίδας του και είχε τρομερή επίδραση πάνω σε μια ολόκληρη γενιά μουσικών, όχι μόνο της jazz και της μουσικής από τη Χαβάη, αλλά και του western swing και της country. Απ’ το 1925 ως το ξεκίνημα των ’50s έπαιζε και ηχογραφούσε συνεχώς (και σε πολλές ‘εξωτικές’ ταινίες όπως το Song of the Islands) επιδεικνύοντας μια προχωρημένη χρήση συγχορδιών, αρμονίας και φρασαρίσματος. Εκτός όλων των ανωτέρω, έμεινε στην ιστορία και για έναν συγκεκριμένο προσωπικό τρόπο κουρδίσματος που οδήγησε στην ανάπτυξη της pedal steel κιθάρας και στον σύγχρονο country ήχο του Nashville που ξέρουμε σήμερα.
Με τέτοιους σπουδαίους μουσικούς ο κόσμος όλος γνώρισε καλά τον ήχο της Χαβάης ως τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο που σηματοδοτεί τον εκφυλισμό αυτής της μουσικής που κατέληξε να γίνει background για διαφημίσεις, ένα αδιάφορο muzak κατασκεύασμα ‘για φλώρους’. Το έργο βέβαια αυτό, το έχουμε ξαναδεί πολλάκις: θυμηθείτε που κατέληξε η bossa nova και το tango, μεταξύ άλλων κάποτε ‘μοδάτων’ μουσικών.
Τα τελευταία χρόνια, με τη βοήθεια αφοσιωμένων και δραστήριων μουσικών (όπως ο Bob Brozman) και στρατευμένων εταιρειών (όπως η Dancing Cat) το ενδιαφέρον για την παράδοση της Χαβανέζικης steel κιθάρας ξαναζωντάνεψε. Οι μουσικοί της country με τις Dobros και τις pedal steel κιθάρες, οι bluesmen με τις slide και οι rockers με τις ηλεκτρικές εξερευνήσεις τους φρόντισαν όλο αυτό το διάστημα να κρατήσουν τη φλόγα αναμμένη. Τώρα το λόγο έχουν οι αρκετές οργανώσεις για τους steel κιθαρίστες, το ετήσιο συνέδριο στην Honolulu που χρηματοδοτείται από τον βετεράνο της pedal steel κιθάρας Jerry Byrd, και πάνω απ’ όλα η αγάπη του ίδιου του κοινού. Η αναγέννηση της Χαβανέζικης κιθάρας είναι πια γεγονός! 
 

HINDUSTANI SLIDE – Οι Ινδοί τραγουδούν τα (δικά τους) blues.
 
Όσο κι αν προκαλεί έκπληξη το γεγονός, ένας από τους πιθανούς διεκδικητές της ανακάλυψης του a la Χαβάη παιξίματος της κιθάρας είναι και ο Ινδικής καταγωγής Gabriel Davion. Ναύτης με το ζόρι ο Davion απήχθη από ένα Πορτογάλο καπετάνιο και κατέληξε στην Χαβάη, όπου τράβηξε την προσοχή των ντόπιων λόγω του παράξενου παιξίματος της κιθάρας. Αν όντως συνέβησαν αυτά, τότε μάλλον ο Davion πολύ απλά μετέφερε τις ‘slide’ τεχνικές του οργάνου gottuvadyam της Νότιας Ινδίας και της vichitra vina της Βόρειας Ινδίας, στην κιθάρα. Τα ‘γλιστρήματα’ (meend) και τα στολίδια (gamakas) απαραίτητα στην ερμηνεία της Ινδικής μουσικής μπορούν να αναπαραχθούν άμεσα την steel κιθάρα, που εύκολα ή δύσκολα βρήκε τον τρόπο να γίνει βασικό μέλος της πλούσιας Ινδικής κουλτούρας. Πριν τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, αυτό το στυλ του κιθαριστικού παιξίματος εισήχθη στην Ινδία μέσω των ηχογραφήσεων του Sol Ho’ opii, του Joe Kaipo με τον Jimmie Rodgers και άλλων πολλών. Τα γκρουπ από την Χαβάη που περιόδευαν την Ινδία, ενέπνευσαν ντόπιους μιμητές όπως τους Calcutta’ Aloha Boys που σχηματίστηκαν το 1938. Σε μικρό χρονικό διάστημα η ηλεκτρική Χαβανέζικη κιθάρα είχε γίνει αναπόσπαστο μέρος των soundtrack για τα χιλιάδες Ινδικά φιλμ του BollyWood.
Περίπου 73 λοιπόν χρόνια μετά την εντυπωσιακή παρουσία του Gabriel Devion μπροστά στον βασιλιά Kalakaua εν έτει 1886, ο Brij Bhushan Kabra έδινε το πρώτο κοντσέρτο Ινδικής κλασικής slide κιθαριστικής μουσικής. Μετατρέποντας κατάλληλα μια Hofner archtop και προσθέτοντας ‘συμπαθητικές’ χορδές που κουρδίζονταν ανάλογα με την εκάστοτε raga, ο Kabra άνοιξε το δρόμο για τους άλλους δύο κορυφαίους εκπροσώπους της κιθάρας hindustani: τον Vishwa Mohan Bhatt και τον Debashish Bhattacharya. Ο πρώτος ξεκινάει την καριέρα του το 1971, ονομάζει την κιθάρα του Mohan Veena και καταφέρνει να γίνει πολύ γνωστός στη Δύση μέσω των ηχογραφήσεων του με μουσικούς όπως ο slide master Ry Cooder, ο Dobro κιθαρίστας Jerry Douglas, ο country bluesman Taj Mahal, ο Αμερικάνος δεξιοτέχνης του banjo Bela Fleck, ο Κινέζος ερμηνευτής του erhu Jei Bing Chen και ο Άραβας ουτίστας Simon Shaheen. Απόλυτη δεξιοτεχνία, ατελείωτες εμπνεύσεις, άψογο legato και σίγουρη τεχνική: με τέτοια προσόντα (απόρροια και της 14χρονης μαθητείας του με τον Ravi Shankar), ο Bhatt κατακτά εύκολα τις καρδιές του Δυτικού κοινού και φυσικά των μουσικών.
Ο έτερος (και νεώτερος) της κορυφαίας τριάδας των Hindustani steel κιθαριστών, ο D. Battacharya  διδάχτηκε τα μυστικά κατευθείαν από την πηγή: τον Kabra. Ένα πρώην παιδί-θαύμα με απίστευτη τεχνική ειδικά στα γρήγορα περάσματα των  ragas.
Πολλές δεκαετίες μετά την πρώτη εξερεύνηση των δυνατοτήτων της κιθάρας Hindustani από τον Kabra μια νέα γενιά κιθαριστών (Sunil Gauguly, Gautum Dasgupta, Bhupinder, Van Shipley) συνεχίζει την παράδοση αναζητώντας τη δική της φωνή αλλά –και γιατί όχι- την επιτυχία του Kabra: το άλμπουμ του Call of the Valley (με τους Sharma και Hariprasad Chaurasia) είναι το πιο εμπορικό classical instrumental LP στην ιστορία της Ινδικής βιομηχανίας δίσκων. 

ΠΙΣΩ ΣΤΙΣ ΗΠΑ

Κανένα άλλο σύγχρονο έγχορδο όργανο δεν αναπτύχθηκε τόσο γρήγορα και δεν άλλαξε όσο η steel κιθάρα. Από τις 6χορδες ακουστικές Χαβανέζικες κιθάρες της δεκαετίας του ’20, στις 10χορδες και 12χορδες πολυσύνθετες pedal steel των ημερών μας: μια εντυπωσιακή εξέλιξη σε 70 χρόνια.
Το αλάνθαστο σα φωνή βιμπράτο της και η καθαρή χροιά της έγιναν το σήμα κατατεθέν της μουσικής country ήδη από τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του ’30, όταν ο Adolph Rickenbacker παρουσίασε την κιθάρα γνωστή και ως ‘τηγάνι’(!). Η πρώτη αυτή παγκοσμίως σημαντική εμπορικά ηλεκτρική κιθάρα δεν ήταν τίποτε άλλο παρά μια lap steel από την Χαβάη. Στα τέλη της δεκαετίας του 40 με αρχές του ’50 οι Joaquin Murphey και Noel Boggs απέδειξαν ότι η ‘χαβάγια’ μπορούσε να είναι ΚΑΙ ένα εντυπωσιακό jazz όργανο που θα συνδιαλλασσόταν χωρίς δυσκολία με τα πνευστά. Το 1963 ο Buddy Emmons κατέπλησε με την απίστευτη δεξιοτεχνία του στο άλμπουμ Steel Guitar Jazz, ένα all time classic της Mercury γεμάτο standard της jazz. Στα τέλη των sixties πολλές σημαντικές καινοτομίες έκαναν την steel lap και την pedal steel κιθάρα να γεφυρώσει το χάσμα μεταξύ της country και του rock. Το 1968 ο Bob Dylan εξέπληττε τους πάντες ηχογραφώντας τα John Wesley Harding και Nashville Skyline με τον Pete Drake στο Nashville. Ο ήχος της steel κιθάρας έγινε για άλλη μια φορά της μόδας. Οι Byrds με τον Gram Parsons ηχογράφησαν το θρυλικό Sweetheart Of The Rodeo στο Nashville και το L.Α., επιδεικνύοντας το χωρίς περιορισμούς στυλ των Lloyd Green και Jay Dee Maness. Η steel κιθάρα έγινε ξαφνικά το κυρίαρχο όργανο στα συγκροτήματα της country-rock: και της country και western, και του western swing και της bluegrass, φθάνοντας ως τις μέρες μας με τη δουλειά των David Lindley (El Rayo-X, Jackson Browne), The Henrys, Friends of Dean Martinez και φυσικά του Ben Harper. Αν και οι περισσότεροι από τους κιθαρίστες που χρησιμοποιούν την slide-steel τεχνική έχουν τις ρίζες τους στα blues και την country, υπάρχουν και άλλοι που ‘ξέφυγαν’ από τα στενά όρια αυτών των στυλ και έχουν ήδη καταθέσει τους πειραματισμούς τους σε πιο ελεύθερες φόρμες (βλέπε τις δύο συλλογές της Sky Ranch). Όλοι όμως οφείλουν να αποδώσουν (και οι περισσότεροι το κάνουν) τον δέοντα σεβασμό στις ρίζες.
Long Live Joseph Kekuku και Gabriel Davion λοιπόν.
 

Hula Blues
Oh oh oh, those hula blues!
Tell me, have you heard those hula blues?
You can’t imagine what you’re feeling blue about
You simply glide and take a slide
And you want to shout
Yoy winggle, you giggle, you wiggle to the hula blues.
 
’Neath swaying palm trees
And friendly sea breeze
Where you hear the mellow steel guitars
Moaning softly under tropic stars.
 
Pale land of flowers
And golden showers
Where the hula girlies swing and sway
On the ukelele hear them play. 

The Genial Hawaiians, 1934

ΕΠΙΛΟΓΗ ΔΙΣΚΟΓΡΑΦΙΑΣ 

HAWAIAN
-JERRY BYRD – BYRD IN HAWAII, Maple
-DAVID KELII – HAWAAI’S OWN D.K., Maple
-RUDY WAIRATA – LONELY HULA GIRL, Maple
-V/A - HAKILAU HULAS, Crescendo
-V/A - HAWAIIAN STEEL GUITAR CLASSICS 1927-1938, Arhoolie/Folklyric
-BARNEY ISAACS AND GEORGE KUO-HAWAIIAN TOUCH, Dancing Cat Records
-BOB BROZMAN AND LEDWARD KAAPANA – KIKA KILA MEETS KI HO’ ALU, Dancing Cat Records
-V/A - VINTAGE HAWAIIAN MUSIC: THE GREAT SINGERS, Rounder
-V/A - VINTAGE HAWAIIAN MUSIC: STEEL GUITAR MASTERS, Rounder
-V/A – TICKLING THE STRINGS, Harlequin
-THE KALAMA QUARTET – EARLY HAWAIIAN CLASSICS, Arhoolie
-KING BENNIE NAWAHI – HOT HAWAIIAN GUITAR, Yazoo
-SOL HO’ OPII – MASTER OF HAWAIIAN GUITAR, Rounder
-TAU MOE FAMILY – REMEMBERING THE SONGS OF OUR YOUTH, Rounder 
  
 INDIAN STEEL GUITAR
-RY COODER & V.M. BHATT – A MEETING BY THE RIVER, Water Lily Acoustics
-JERRY DOUGLAS/V.M.BHATT/E.MEYER– BOURBON & ROSEWATER, Water Lily Acoustics
-BRIJ BHUSHAN KABRA(WITH SHARMA & H. CHAURASIA) – CALL OF THE VALEY, EMI India
-BRIJ BHUSHAN KABRA - TWO RAGA MOODS ON GUITAR , World Pacific
-BRIJ BHUSHAN KABRA – RAGA PURIYA ALAP, Celluloid
-FLECK, BHATT & CHEN – TABULA RASA, Water Lily Acoustics
-BHATT, VISHWA MOHAN – GATHERING RAIN CLOUDS, Water Lily Acoustics
-DEBASHISH BHATTACHARYA – INDIAN SLIDE GUITAR, India Archive Music
-DEBASHISH BHATTACHARYA – HINDUSTANI SLIDE GUITAR, India Archive Music
-DEBASHISH BHATTACHARYA (WITH BOB BROZMAN) – SUNRISE: A DELITHFUL MEETING OF SLIDE GUITAS, Sagarika 

  
 COUNTRY AND WESTERN (SWING/JAZZ) 
-SPEEDY WEST & JIMMY BRYANT – TWO GUITARS COUNTRY STYLE, Capitol
-HANK WILLIAMS - 40 GREATEST HITS, Polydor
-V/A – WESTERN SWING ON THE RADIO, Country Routes
-HERB ELLIS – TEXAS SWING, Justice
-V/A – HILLBILLY BOOGIE – Columbia Legacy/Country Classics
-BOB WILLS & HIS TEXAS PLAYBOYS – THE TIFFANY TRANSCRIPTIONS VOL.1-9, Rhino
-TOM MORELL & THE TIME WARP TOPHANDS –HOW THE WEST WAS SWUNG VOL.7
-V/A - HILLBILLY FEVER VOL.1, LEGENDS OF WESTERN SWING, Rhino
-V/A – JAZZ FROM THE HILLS, THE COUNTRY ALL STARS, Bear Family
-V/A – OKEH WESTERN SWING, Epic
-NOEL BOGGS – MAGIC STEEL GUITAR, Shasta
-SPADE COOLEY & TEX WILLIAMS – OKLAHOMA STOMP, Club of Spades
-BUDDU EMMONS – STEEL GUITAR JAZZ, Mercury
-V/A – SUITE STEEL/THE PEDAL STEEL GUITAR ALBUM, Elektra 
  
 BLUEGRASS AND ACOUSTIC MUSIC
-V/A - THE GREAT DOBRO SESSIONS, Sugar Hill
-JERRY DOUGLAS – UNDER THE WIRE, Sugar Hill 
  
 BLUES
-BLACK ACE – I AM THE BOSS CARD IN YOUR HAND, Arhoolie
-V/A - THE SLIDE GUITAR – BOTTLES, KNIVES AND STEEL, Columbia
-FREEDDIE ROULETTE – SWEET FUNKY STEEL, P-Vine
-BOB BROZMAN – BLUES ROUND THE BEND, Sky Ranch 
  
 ROCK 
-THE BYRDS – SWEETHEART OF THE RODEO - Columbia
-DAVID LINDLEY & EL RAYO X – EL RAYO X, Electra/Asylum
-BEN HARPER – FIGHT FOR YOUR MIND, Virgin Records
-FRIENDS OF DEAN MARTINEZ – THE SHADOW OF YOUR SMILE, SubPoP
-THE HENRYS – CHASING GRACE, Bar/None
-RY COODER (WITH GABBY PAHINUI) – CHICKEN SKIN MUSIC, Reprise 
  
 OTHERS
-V/A – SACRED STEEL, Arhoolie
-V/A – SLIDE CRAZY, Sky Ranch
-V/A – EVERYBODY SLIDES, Sky Ranch 

 Στέλιος Μούστος
moustos@tar.gr

(Πρωτοδημοσιεύθηκε στο τεύχος Νο 317 Αύγουστος 1999 του περιοδικού ΗΧΟΣ & Hi Fi) 

κάντε κλικ στην παρακάτω εικόνα για να δείτε gallery ιστορικών οργάνων