Με χαρά μας, το TaR έλαβε και δημοσιεύει ολόκληρη την εισήγηση του Περικλή Κούκου
από το «1ο Συνέδριο για την Μουσική Παιδεία», που έγινε στη Ρώμη τον Δεκέμβριο του 1991.
ΜΙΑΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ
.jpg)
Διαχωρίζοντας την Ειδική Μουσική Παιδεία από την εξίσου σημαντική Γενική Μουσική Παιδεία, στόχος της σύντομης αυτής εισήγησης είναι να θίξει τη φιλοσοφία που πρέπει να διέπει μια σύγχρονη, δημιουργική και λειτουργικά αποδοτική, “επαγγελματικής” κατεύθυνσης μουσική εκπαίδευση.
Γνωρίζοντας τον τρόπο με τον οποίο ο Πλάτων στην “Πολιτεία ή Περί του Δικαίου Πολιτικός”, τοποθετεί τη Μουσική ως μία από τις βασικότερες και πρωταρχικές εκείνες ενέργειες προς τις οποίες πρέπει να στραφεί και να χρησιμοποιήσει κάποιος για την ανατροφή της ψυχής και τη μόρφωση των Φυλάκων της Πολιτείας, αναλογιζόμαστε πόσο σημαντικό ρόλο και σημασία εξακολουθούν και πρέπει να έχουν οι σύγχρονοι θεράποντες αυτής της Τέχνης, οι φορείς δηλαδή εκείνοι, Δημιουργοί, Εκτελεστές, Μουσικολόγοι-Αναλυτές και Δάσκαλοι που θα μεταβιβάσουν τις γνώσεις και τις εμπειρίες τους και θα μορφώσουν τους Φύλακες της σύγχρονης Πολιτείας μας.
Σήμερα, βαδίζοντας προς το όραμα της ενωμένης Ευρώπης, διακρίνουμε ακόμη το βάρος των επιδράσεων από τις χώρες εκείνες της Κεντρικής Ευρώπης που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη της Κλασικής Μουσικής. Έτσι πλέον δε μιλάμε μόνο για τον τομέα της Δημιουργίας που διακρίνει, για παράδειγμα, τη Γερμανική από την Ιταλική ή τη Γαλλική Σχολή αλλά και για τις διαδικασίες μόρφωσης των μουσικών, που - στην υπηρεσία αυτών των Σχολών - επηρέασαν σταδιακά την Περιφέρεια της Ευρώπης αλλά και όλου του κόσμου. Κατά τον ίδιο, λοιπόν, τρόπο μπορούμε να μιλάμε και στον τομέα της μουσικής εκπαίδευσης για Γερμανική Σχολή μαθητείας, Γαλλική Σχολή και ούτω καθεξής. Δε θα πρέπει, βέβαια να ξεχνάμε την παράλληλη ανάπτυξη των Λαϊκών Μουσικών Παραδόσεων της Περιφέρειας, με κύριο γνώρισμα τα στοιχεία εκείνα της μουσικής που περιέχουν Αξίες δοκιμασμένες από το χρόνο και που διαμορφώνουν τη μουσική αίσθηση-ταυτότητα των διαφόρων Εθνών.
.jpg)
Οι προσμίξεις κατά τους τελευταίους αιώνες ανάμεσα στην Κεντρική Ευρώπη και την Περιφέρεια επηρέασαν θετικά στην ανταλλαγή στοιχείων, γεγονός που διαμόρφωσε πιο διευρυμένους “κύκλους” στο χώρο της μουσικής. Η Περιφέρεια περισσότερο λόγω των πολλαπλών διαφορετικών αλλά και ταυτοχρόνων επιδράσεων, αφομοίωσε τις εξελίξεις στο χώρο της Λόγιας Μουσικής, φέρνοντας ταυτόχρονα τις προσωπικές τις καταθέσεις που συνέβαλαν και θα συμβάλουν στη δημιουργία της αυριανής μουσικής αισθητικής. Οι προσμίξεις και οι ανταλλαγές λειτούργησαν με τον ίδιο πάνω-κάτω τρόπο χαράσσοντας μια περισσότερο ταυτόσημη στάση και στο χώρο της Μουσικής Εκπαίδευσης, χωρίς να παραγνωρίζονται οι κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές ιδιαιτερότητες της κάθε χώρας.
Έτσι, στα τέλη πλέον του εικοστού αιώνα, του αιώνα με τις περισσότερες μεταρρυθμίσεις και ανακατατάξεις στο χώρο της Μουσικής, μια σύγχρονη Μουσική Παιδεία πρέπει να αναζητά, να παίρνει υπ’ όψιν της και να κινείται πάνω σε κατευθυντήριους άξονες που, γενικεύοντας, δείχνουν τον τρόπο λειτουργίας μιας αποδοτικής και εξειδικευμένης εκπαίδευσης. Οι άξονες αυτοί είναι:
1. Ο τρόπος προσέγγισης και κατανόησης της μουσικής τέχνης.
2. Ο τρόπος ανάπτυξης της μουσικής αισθητικής αντίληψης και κρίσης.
3. Ο τρόπος επικοινωνίας δια μέσου της Μουσικής και η συμμετοχή στη Μουσική κοινότητα.
4. Ο τρόπος επικοινωνίας δια μέσου της Μουσικής και η συμμετοχή στην ευρύτερη κοινότητα.
Αν θελήσουμε να περιγράψουμε εν συντομία τα στοιχεία που αποτελούν τον κάθε άξονα θα καταλήξουμε στα εξής συμπεράσματα:
Καθόσον αφορά τον τρόπο προσέγγισης και κατανόησης της μουσικής τέχνης, η πορεία μας περνάει δια μέσου της διαμόρφωσης της ακουστικής αντίληψης και της καλλιέργειάς της σε σχέση με το ρυθμό, τα τονικά ύψη, τη διάρκεια, το tempo, τα ηχοχρώματα και τις υπόλοιπες μουσικές παραμέτρους. Επίσης, η θεωρητική και πρακτική μαθητεία και εξάσκηση αφενός μεν των οργάνων, αφετέρου δε στις έννοιες Θεωρία, Αρμονία, Αντίστιξη κ.λπ.
Σχετικά με τον τρόπο ανάπτυξης της μουσικής αισθητικής αντίληψης και κρίσης θα αναφέρουμε τη σπουδή της Ιστορίας της Μουσικής καθώς και της ανάλυσης έργων των μεγάλων δασκάλων τόσο σε θεωρητικό όσο και σε πρακτικό επίπεδο, καθώς και της δημιουργικής ακρόασης των αριστουργημάτων των διαφόρων εποχών.
Για τον τρόπο επικοινωνίας δια μέσου της Μουσικής και της συμμετοχής στη μουσική κοινότητα θα αναφέρω την απάντηση του Σούμαν στην ερώτηση: “Πώς αποκτά κανείς μουσικότητα;” Η απάντησή του ήταν: «Το κυριότερο, το οξύ αφτί η γρήγορη αντίληψη έρχονται, όπως σε όλα τα πράγματα από επάνω. Αλλά η προδιάθεση πρέπει να καλλιεργείται και να ενισχύεται. Δεν αποκτάς μουσικότητα με το να κλείνεσαι σαν ερημίτης ολόκληρες μέρες και να ασχολείσαι με τη μελέτη μηχανικών ασκήσεων, αλλά με το να συναναστρέφεσαι ζωντανό και πολύπλευρο μουσικό περιβάλλον, κυρίως με το να συχνάζεις πολύ στη χορωδία και στην ορχήστρα». Εμείς θα συμπληρώναμε και το να παίζεις μουσική δωματίου.
.jpg)
Ο δε τρόπος επικοινωνίας δια μέσου της μουσικής και η συμμετοχή στην ευρύτερη κοινότητα δεν είναι τίποτε άλλο παρά ο τελικός στόχος μιας επαγγελματικής κατεύθυνσης μουσικής παιδείας, δηλαδή ο ρόλος που καλείται να καλλιεργήσει και να επιτελέσει ο μουσικός και που είναι απόρροια όλων των παραπάνω. Ο τρόπος αντίληψης αυτού του ρόλου, ως συνάρτηση τόσο της γενικότερης παιδείας του σπουδαστή όσο και της ειδικής σπουδής του, μπορεί να διαφέρει από άτομο σε άτομο· πάντοτε, όμως, έχει ως στόχο την αμφίδρομη σχέση της αποδοχής, ενσωμάτωσης και λειτουργίας του ολοκληρωμένου καλλιτέχνη στην κοινότητα μέσα στην οποία ζει και εργάζεται.
Για να μπορέσουν να λειτουργήσουν σωστά τα παραπάνω είναι απαραίτητη η χρησιμοποίηση των “γνωστών” μεθόδων μαθητείας. Με τον όρο “μέθοδο” αναφερόμαστε στα σίγουρα και προκαθορισμένα εκείνα κανάλια, τα ιστορικά καταξιωμένα, που αποδεδειγμένα εξασφαλίζουν την (ως ένα σημείο) ορθότητα των ενεργειών, εκείνων που μέχρι σήμερα παρήγαν ένα υψηλό επίπεδο μουσικής παιδείας. Οι εμπειρίες αυτών των μεθόδων, από τη μία μεριά, και παράλληλα ο δημιουργικός επαναπροσδιορισμός τους με κριτήρια που θα λαμβάνουν υπ’ όψιν τις ανακατατάξεις στο χώρο της μουσικής στον εικοστό αιώνα σε συνδυασμό με την καλλιέργεια και ανάπτυξη της εφευρετικότητας του σπουδαστή θα πρέπει να είναι οι γνώμονες για την εξασφάλιση της σωστής κατεύθυνσης· μιας κατεύθυνσης που επηρεάζεται άλλοτε λιγότερο και άλλοτε περισσότερο από τους άξονες που προαναφέρθηκαν και σχηματοποιείται σε τρία στάδια-επίπεδα που εμπεριέχονται σε μια ολοκληρωμένη μουσική εκπαίδευση.
Τα τρία στάδια αυτά θα τα ονομάζαμε:
1.Η πρώτη προσέγγιση
2. Η κύρια σπουδή
3. Το πέρασμα στον επαγγελματισμό
.jpg)
Τα σύνορα ανάμεσα στα στάδια-επίπεδα δεν είναι αρκετά ευδιάκριτα. Η σπουδή είναι συνεχής και ενιαία. Εναπόκεινται πάντα στην εμπειρία, στο ταλέντο και στη διορατικότητα των διδασκόντων για το πέρασμα των διδασκόμενων από το ένα στο άλλο.
Το πρώτο στάδιο, όπως αναφέραμε, είναι η προσέγγιση και η επαφή του νεαρού μαθητή με τον κόσμο των ήχων και όπως αναφέρει ο Πλάτων στην “Πολιτεία” του, είναι βέβαιο πως “η αρχή είναι το σπουδαιότερο σε κάθε δουλειά, μάλιστα όταν πρόκειται για ότι πράγμα νεαρό και τρυφερό, γιατί τότε προπάντων πλάθεται και μπαίνει βαθιά ο χαρακτήρας, που θα ήθελε κανείς να χαράξει στον καθένα’’. Το στάδιο αυτό είναι τα πρώτα βήματα στην κατανόηση των μουσικών παραμέτρων (Ρυθμός, Τονικό ύψος, Διάρκεια, Ένταση κ.τ.λ) καθώς και στη χρησιμοποίηση τους. Είναι η επαφή με τα μουσικά όργανα και τη μουσική σημειογραφία. Είναι η εισαγωγή στη διαδικασία και στον τρόπο μελέτης και αφομοίωσης των μουσικών κειμένων. Είναι το στάδιο που θα προσφέρει τις πρώτες ευκαιρίες στην ανάπτυξη της δημιουργικότητας και της εφευρετικότητας του μαθητή. Θα του δοθεί η σωστή κατεύθυνση στην επιλογή του μουσικού οργάνου μέσα από το οποίο θα μάθει να εκφράζεται σύμφωνα με την επιθυμία του, αλλά και τη φυσιολογία του. Πολλές φορές θα του δοθούν τα κίνητρα για την επιλογή ορισμένων οργάνων σύμφωνα με τις ανάγκες της κοινότητας. Αλλά είναι και η περίοδος που θα πρέπει να του καλλιεργηθεί η βαθιά αγάπη προς την τέχνη που θέλει να κατακτήσει.
Το δεύτερο επίπεδο, η κύρια σπουδή, χαρακτηρίζεται από την πολύπλευρη προσέγγιση του έργου των μεγάλων δασκάλων. Είναι το στάδιο στο οποίο πρέπει να αναπτυχθεί η τεχνική, είτε στη σύνθεση είτε στην εκτέλεση. Ο στόχος προς την κατάκτησή του πρέπει να βαδίσει με συνέχεια και συνέπεια μέσα από ένα πλέγμα κυρίων και δευτερευόντων αλλά παράλληλων μαθημάτων. Η ανάπτυξη της δεξιοτεχνίας και της ακουστικής αντίληψης, καθώς και η διαμόρφωση μουσικής αισθητικής και κρίσης θα βοηθήσουν στην ορθότερη κατανόηση του ύφους και των τεχνικών εκείνων που διαμορφώθηκαν στις διάφορες περιόδους της ιστορίας της Μουσικής. Η επικοινωνία δια μέσου της χορωδίας, της ορχήστρας και της μουσικής Δωματίου θα κάνουν το σπουδαστή ενεργό μέλος της μουσικής κοινότητας. Χρήσιμη θα ήταν και η σπουδή του πιάνου (στην περίπτωση που δεν είναι το κύριο όργανο) ως μέσο για την προσπέλαση της πολυφωνικής μουσικής. Αναγκαία κρίνεται και η επαφή με την σύγχρονη δημιουργία, την δημιουργία της εποχής του, μια επαφή συνεχής, αδιάλειπτη και εποικοδομητική που θα τη διακρίνει η αγάπη και η φροντίδα και θα λαμβάνει υπ’ όψιν τα σύγχρονα συνθετικά και ερμηνευτικά πρότυπα.
Το τρίτο στάδιο, που είναι πριν από το πέρασμα στον επαγγελματισμό, είναι το επίπεδο εκείνο όπου πραγματοποιείται η προσπάθεια για τη δημιουργία μουσικών προσωπικοτήτων ικανών να μυήσουν ένα ακροατήριο στα βαθύτερα στρώματα της μουσικής τέχνης. Είναι ο χρόνος πλέον της εξειδίκευσης που θα επηρεάσει βαθιά την κατοπινή κοινωνική λειτουργία του μουσικού. Ένα φάσμα δραστηριοτήτων έρχεται να καλύψει τις ανάγκες αυτού του επιπέδου και να προσφέρει την εγγύηση μιας υψηλής, υψηλότερης ή υψηλότατης εκπαίδευσης· μιας εκπαίδευσης που παρεχομένη από τις Μουσικές Ακαδημίες τα Πανεπιστήμια και τα Ωδεία και στα πλαίσια του ανταγωνισμού, προσπαθεί να προσφέρει τις παραπάνω εγγυήσεις. Ο δρόμος προς αυτή την κατεύθυνση πρέπει να οδηγεί, υποβοηθούμενος από την επιστήμη και την τεχνολογία, στην καλλιέργεια των πανανθρώπινων στοιχείων που εκφράζονται μέσα από την τέχνη. Μία στείρα εξειδίκευση εγκυμονεί αρκετούς κινδύνους, όπως για παράδειγμα την παραγωγή υψηλού επιπέδου μουσικών ορχήστρας χωρίς πολλές φορές την απαιτούμενη κουλτούρα στο χώρο της τέχνης τους αλλά και γενικότερα.
Πιστεύω ότι βασιζόμενοι στις παραπάνω σκέψεις και διαμορφώνοντάς τες δημιουργικά και με διορατικότητα σε διαδικασίες, μεθόδους και τομείς όπου το ανθρώπινο στοιχείο της Τέχνης θα εκφράζει την όλη φιλοσοφία για τη σωστή ανατροφή της ψυχής και τη μόρφωση των Φυλάκων της Μουσικής Πολιτείας μας, βρισκόμαστε προς τη σωστή κατεύθυνση για τη διασφάλιση της πνευματικής μας κληρονομιάς και τη δημιουργία των συνθηκών εκείνων που θα εξασφαλίζουν τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη των φωτεινών προσωπικοτήτων που θα φωτίζουν σ’ αυτούς που θα ακολουθήσουν, ανοίγοντας νέους ορίζοντες. Με ιδανικό την ύπαρξη αναπτυγμένων πολιτικά, οικονομικά και πολιτιστικά κοινωνιών, όπου οι πολίτες τους θα έχουν τη δυνατότητα ενασχόλησης με την Τέχνη γενικότερα και τη Μουσική ειδικότερα, κοινωνιών όπου η μουσική θα εκφράζει τους ρυθμούς τους ωθώντας τες προς τα εμπρός, εύχομαι ο δρόμος μιας σύγχρονης μουσικής εκπαίδευσης να περνάει πάντα μέσα απ’ τη διαμόρφωση κοινωνιών που θα είναι περισσότερο ανθρώπινες, άρα βαθύτερα και ουσιαστικότερα Μουσικές.
Περικλής Κούκος
Επιμέλεια-επιλογή εικόνων: Κώστας Γρηγορέας
- Κείμενο εισήγησης στο 1ο συνέδριο για τη Μουσική Παιδεία με θέμα: «Σύντομη θεώρηση των Αρχών Λειτουργίας μιας Σύγχρονης Μουσικής Εκπαίδευσης» (Ρώμη, Δεκέμβριος 1991)
- Απόσπασμα είχε δημοσιευτεί στο παρελθόν στην εφ. «Το Βήμα»
PERIKLIS KOUKOS "Orchestral Suites"
