Ο Γερμανός διοικητής της Kommandantur και η ηθική επίδραση της μουσικής (του Γιώργου Λιγνού)

Αναμφίβολα η μουσική  κινείται  σε μία δική της σφαίρα.  Εκεί που η ζωγραφική λειτουργεί συγκεκριμένα αφού η όραση οδηγεί σε νοητικές διεργασίες , η μουσική έχει έναν εξ ορισμού πιο αφηρημένο χαρακτήρα  μη επιτρέποντας την εύκολη αποκωδικοποίησή της, εκτός βέβαια αν συνοδεύει τραγούδι ή έχει ένα πολύ συγκεκριμένο  προδηλωμένο χαρακτήρα ή ακόμα βάσει μορφής παραπέμπει σε κάτι εύκολα αναγνωρίσιμο. Απο εκεί και πέρα ένα μουσικό κομμάτι έχει την ικανότητα να μας οδηγήσει γρήγορα σε χώρους όπου η πρόσληψή του έχει ένα τεράστιο στοιχείο απροσδιορίστίας για το απλό κοινό του οποίου τα εργαλεία “κατανόησης ” είναι πεπερασμένα. Αλλιώς ακούει ένας εκτελεστής, αλλώς ένας συνθέτης και αλλιώς ο απλός ακροατής.

Κατά την γνώμη μου η μουσική κινείται ανάμεσα στην σφαίρα της ψυχής και του πνέυματος. Χρησιμοποιώ το τριμερές σχήμα του Πλάτωνα, το οποίο αλλωστε έχει υποστηριχθεί και απο πολλούς άλλους φιλοσόφους ή στοχαστές, για έναν απλό λόγο. Διότι η έννοια του πνεύματος εμπεριέχει  την έννοια του φιλοσοφικού στοχασμού και του αποδίδει τον οφειλόμενο  ειδικό βάρος  διαχωρίζοντάς τον παράλληλα  από τις τυπικές διανοητικές λειτουργίες. Φυσικά περιττό να πω ότι η διάκριση ανάμεσα στο στοχασμό και τον διαλογισμό σαν ενσυνείδητη πράξη του ατόμου είναι αρκετά δύσκολη, αφού και οι δύο λέξεις αφορούν ενέργειες των οποίων το περιεχόμενο δεν είναι αδιαμφισβήτητο και εύκολα προσδιορίσιμο.

Γιατί τα λέω όλα αυτά;

Γιατί συχνά  ακούμε απόψεις που αποδίδουν στη μουσική ηθικές ιδιότητες  και αγαθοποιές επιδράσεις.  Υπάρχει μια φιλολογία των αγαθών επιδράσεων που ξεκινάει με μύθους  απο το παρελθόν  και καταλήγει σε  σοβαρές μελέτες των νευροφυσιολογικών επιδράσεων  της μουσικής και  των οργανωμένων ήχων γενικώτερα σήμερα.  Έτσι έχουμε ακούσει πλειστάκις βαρετές αναφορές στην αγαθοποιό επίδραση της μουσικής στηριγμένες στην επανάληψη των μύθων του Αρίωνα και του Ορφέα ή του άγνωστου μουσικού που εξημέρωσε τα άγρια θηρία, είτε δια στόματος κάποιου αγανακτισμένου καθηγητή μουσικής στο σχολείο είτε, και αυτό είναι το θλιβερό κατά τη γνώμη μου, σε δημόσιες τοποθετήσεις θεραπόντων της  μουσικής.

Παρόλα αυτά η θέση της μουσικής μέσα στο πολιτιστικό μόρφωμα της Αρχαίας Ελλάδας, θέση οργανικού συστατικού με κοσμολογικές και οντολογικές προεκτάσεις  είναι ένα πολύ ενδιαφέρον πεδίο έρευνας με όλα τα προβλήματα πηγών και προειλημμένων συμπερασμάτων που συχνά εμφανίζονται. Σας δίνω το link μιας ενδιαφέρουσας μελέτης απο την κα  Ζώζη Παπαδοπούλου αρχαιολόγο στην  Εφορεία Αρχαιοτήτων ΥΠΠΟ, Μουσικολόγο της  αρχαίας ελληνικής μουσικής. (Μουσική και ψυχοσωματική αγωγή στην Αρχαία Ελλάδα )

Φυσικά υπάρχουν ενδιαφέρουσες έρευνες σχετικά με την αντίδραση των ζώων και των φυτών σε μουσικά ερεθίσματα.  Παρόμοιες έρευνες γίνονται σχετικά με την νευροφυσιολογία του ήχου και κατ’ επέκταση των μουσικών ειδών και στον άνθρωπο. Εδώ οι επιστημονικές έρευνες σχετικά με την θεραπευτικές ιδιότητες της μουσικής είναι εντυπωσιακές. Υπάρχουν ασθένειες όπως η κατάθλιψη που ορισμένα είδη μουσικής  αποδεδειγμένα μπορούν  να χορηγηθούν σαν φάρμακο.

Στην Αυστρία έχουν οργανωθεί τρία συνέδρια (2006-2008-2010) με τον τίτλο Mozart and Science απο τον οργανισμό  I.M.A.R.A.A., the International Music and Art Research Association, μαζί με το Πανεπιστήμιο εφαρμοσμένων επιστημών  Krems κοντά στην Βιέννη. Mozart and science

Όμως από το σημείο όπου διαπιστώνουμε ψυχοσωματικές μεταβολές στην συμπεριφορά έμβιων όντων και ιδιαίτερα ανθρώπων μέχρι του σημείου του να μπορούμε να διαπιστώσουμε μια αδιαμφισβήτητα αιτιώδη σχέση μεταξύ της μουσικής και της ηθικής συμπεριφοράς του ανθρώπου υπάρχει μεγάλη απόσταση.

Γιατί πώς να εξηγήσουμε την φιλόμουση διάθεση του Ναζί διοικητή μίας Kommandantur που του επέτρε να συγκινείται το βράδυ στο άκουσμα μελωδιών του Σούμπερτ ενώ το πρωϊ με απαράμιλλη συνέπεια είχε βασανίσει και ενδεχομένως διατάξει την εκτέλεση αιχμαλώτων. Άλλωστε οι σχέσεις των Ναζί με την καλή μουσική ήσαν γνωστές. Φυσικά με τη μουσική που αυτοί ενέκριναν, με εκλεκτούς τους Ludwig van Beethoven, Richard Wagner, και Anton Bruckner.

Το ζήτημα της  επίδρασης της μουσικής δεν πρέπει να σχετίζεται με το ζήτημα των ηθικών επιλογών ως εάν η ακρόαση της μουσικής per se  επιδρά καθοριστικά στην διαμόρφωση της ηθικής στάσης  του ακροατή, όπου η επίδραση αυτή συναρτάται με  ευγενική και πολιτισμένη συμπεριφορά κλπ. Τα αισθητικά γούστα και πρότυπα δεν συναρτώνται  με την συμπεριφορά και τις πράξεις μας παρά την βολική για τους μυημένους στην καλή μουσική αυτοεπιβεβαιωτική άποψη.

Η Ορχήστρα του Άουσβιτς

Η μουσική είναι μία συγκεκριμένη έκφανση του ανθρώπινου πολιτισμού.  Οι αισθητικές επιλογές εντάσονται σε υπερκείμενα πολιτισμικά και πολιτιστικά πλαίσια. Μην ξεχνάμε πώς οι  Ναζί που εκθείαζαν την Γερμανική μουσική κληρονομιά ενθουσιαζόντουσαν  εξίσου με  εμβατήρια που σε εμάς φέρνουν ρίγη αλλά σε αυτούς ήσαν απαραίτητα για την ιδεολογικο- συναισθηματική τους συσπείρωση. Αξίζει να διαβάσετε απο το περιοδικό Music and Politics  το κείμενο  Music in concentration camps (1933-1945) .

Ετσι η άποψη που απλουστευτικά αποδίδει στην μουσική ηθικοπνευματικά οφέλη είναι κατ ουσίαν  μία ιδεαλιστική προσέγγιση κλειστού τύπου. Εξίσου κλειστή με την τάση ολοκληρωτικών καθεστώτων να έχουν απόψεις αισθητικής καθαρότητας.

Η  απαγόρευση δοκιμών εκτέλεσης ελαφρών τραγουδιών που επέβαλαν οι παλαιές δασκάλες πιάνου στους αρχάριους μαθητές τους, για τον φόβο μην μολυνθούν απο τα ακατάλληλα  ακούσματα και συνηθίσουν σε αδόκιμους τρόπους παιξίματος, έκρυβε πίσω της την αγνή πρόθεση της προστασίας του αδιαμόρφωτου παιδιού.  Όταν όμως ξεκινάμε με διαδικασίες “κλειστής” αισθητικής και ελέγχου,  τότε μάλλον το παιχνίδι θα χαθεί.

Λογικά λοιπόν θα μπορούσαμε να απαντήσουμε στο ερώτημα εάν  η μουσική  έχει αγαθή   επίδραση,   με ένα δυνητικό ΝΑΙ συμπληρώνοντας: είναι αγαθή  για λόγους νευροφυσιολογίας. Ταυτόχρονα όμως πρέπει να επισημάνουμε  πώς η  de facto  αιτιώδης σχέση παραμένει ακόμα μια καλοπροαίρετη επιθυμία υπεράσπισης ενός αγαθού που οι ίδιοι πιστεύουμε.

Ευτυχώς υπάρχει ακόμα πολύ μυστήριο και μαγέια γύρω απο τη μουσική και την Τέχνη γενικώτερα. Ας ελπίσουμε να παραμείνει. Πιστέψτε με θα είναι καλύτερα.