ΓΙΑ ΤΟΝ ΝΙΚΟ ΣΚΑΛΚΩΤΑ [Γεννήθηκε στις 8 Μαρτίου 1904] (Της Έφης Αγραφιώτη)

ΓΙΑ ΤΟΝ ΝΙΚΟ ΣΚΑΛΚΩΤΑ
(Γεννήθηκε στις 8 Μαρτίου 1904)

 

Από την Σπουδή αρ.2 για πιάνο

 

Γεννήθηκε μέσα στη μουσική, στις 8 Μαρτίου 1904 στη Χαλκίδα. Ο πατέρας του Αλέκος ήταν φλαουτίστας στη Φιλαρμονική της Χαλκίδας κι όλοι σχεδόν στην οικογένεια ήταν μουσικοί. Εννέα ετών εγκαταστάθηκε στην Αθήνα και γράφτηκε στο Ωδείο Αθηνών στην τάξη του βιολιού του περίφημου Τόνυ Σούλτσε. Στα 16 του πήρε το δίπλωμά του και κέρδισε υποτροφία του Ιδρύματος Αβέρωφ για να συνεχίσει σπουδές στο Βερολίνο. Έμεινε εκεί 12 χρόνια σπουδάζοντας αρχικά βιολί αλλά σύντομα έδειξε να ενδιαφέρεται κυρίως για την τεχνική και την τέχνη της σύνθεσης, παίζοντας και βιολί σε ελαφρές ορχήστρες για να συμπληρώνει το εισόδημά του. Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στο Βερολίνο έγραψε πάνω από 70 έργα.

 

 

 

Το 1933 οι στερήσεις, τα προσωπικά του αδιέξοδα, μια μάλλον σοβαρή κατάθλιψη αλλά και ο τρόμος εκ του χιτλερικού καθεστώτος οδηγούν τον Σκαλκώτα στην απόφαση να επιστρέψει στην Ελλάδα με μοναδική αποσκευή μια βαλίτσα ρούχα. Επειδή χρωστούσε ενοίκια, η σπιτονοικοκυρά του απαίτησε ως ενέχυρα τη βιβλιοθήκη του και πολλά χειρόγραφα μουσικών του έργων. Όλα αυτά χάθηκαν και καταστράφηκαν αργότερα στους βομβαρδισμούς του Βερολίνου. Κάποια έργα μπόρεσε να τα ξαναγράψει από μνήμης, ελάχιστα βρέθηκαν μετά από χρόνια σε παλιατζίδικα, παλαιοβιβλιοπωλεία, ιδιώτες, μεγάλες βιβλιοθήκες.

 

 

Ιδού τι γράφει ο Αντώνης Σκόκος:
Ήρθε στην Αθήνα το 1934 μ’ ένα ηθικό κλονισμένο, με μια ψυχή τραυματισμένη. Ποιος από εμάς δεν τον αναπολεί να κάθεται στο τελευταίο αναλόγιο των πρώτων βιολιών της ορχήστρας; Μια μελαγχολία, μια θλίψη διεγράφετο πάντα στην ασκητική του μορφή μα και μία εγκαρτέρηση. Πάντα στο τελευταίο αναλόγιο. Να μην προηγηθεί σε θέση. Να μην αδικήσει κανένα συνάδελφο. Και όταν η ορχήστρα εκτελούσε μία σύνθεσή του, ο Νίκος Σκαλκώτας έμενε στη θέση του κι έπαιζε το μέρος του βιολιού του, μεταρσιωμένος στον κόσμο τον ιδανικό, τον κόσμο το δικό του. Μόνο τα χειροκροτήματα του κοινού τον έφερναν στην πραγματικότητα. Και τότε, στις επίμονες απαιτήσεις του κόσμου, συνεσταλμένος, σηκωνόταν και με κάπως νευρικές, σπασμωδικές κινήσεις, ευχαριστούσε για την επιτυχία, που κατ’ αυτόν δεν άξιζε. Το έργο που άφησε στα τελευταία 14 χρόνια είναι τεράστιο. Το μοναδικό πάθος της ζωής του ήταν η σύνθεση. Έφθανε μεσάνυχτα από την ορχήστρα της Λυρικής Σκηνής και άρχιζε, αν και κουρασμένος από τον καθημερινό μόχθο της δουλειάς, τη δημιουργική του εργασία. Συχνά η αυγή τον έβρισκε σκυμμένο στα χειρόγραφά του. Λες και προμάντευε το τόσο γρήγορο, το τόσο αδόκητο τέλος του.
(Α. Σκόκος «Νίκος Σκαλκώτας» περιοδικό ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ, τεύχος 548)

 

Στο καφενείο, στην οδό Ιάσονος, στην Αθήνα

 

Στην Αθήνα στάθηκαν σκληροί και εχθρικοί οι Καλομοιρικοί και οι περί τον Φαραντάτο και τον Φιλοκτήτη Οικονομίδη. Ο μουσικολόγος και βιογράφος του Σκαλκώτα Γ. Γ. Παπαϊωάννου (Γ.Γ.Παπαϊωάννου, «Νίκος Σκαλκώτας, μία προσπάθεια είσδυσης στο μαγικό κόσμο της δημιουργίας του», εκδ. Παπαγρηγορίου-Νάκας, Αθήνα 2004), αποκαλεί τη συμπεριφορά τους απέναντι στον Σκαλκώτα «μεγάλη συμπαιγνία», Μας το έλεγε συχνά εξ άλλου, φοβόντουσαν ότι το πληθωρικό του ταλέντο θα τους επισκίαζε και βεβαίως ίσως οι καρέκλες τους άρχισαν να τρίζουν. Περιέργως πώς, ήταν εχθρικός προς τον Σκαλκώτα τότε και ο Δημήτρης Μητρόπουλος.

Από το 1935 και ως το 1945 στις δύσκολες συνθήκες της ζωής του είχε γράψει περίπου 100 έργα. Ο Μίνως Δούνιας στήριζε και έδινε δύναμη στον συνθέτη, του θύμιζε ότι θα είναι ο μελλοντικός ιδιοφυής δημιουργός μουσικής. Ο ίδιος υποστήριζε ότι αν ο Σκαλκώτας είχε φύγει στην Αμερική, όπως ο Σαίμπεργκ, ο δρόμος του θα ήταν ακόμα πιο επιτυχημένος κι από αυτόν του Σαίμπεργκ. Πολύ πριν τον Δούνια, μιλούσε για την ιδιοφυία του Σκαλκώτα ο Εμμανουήλ Μπενάκης στον οποίον ο Έλληνας συνθέτης χρωστούσε την δεύτερη υποτροφία του.

 

 

Ιδού δείγματα κριτικών :
29.11.1930, κριτική της Σοφίας Σπανούδη. ″Η υπομονετική αδιαφορία και η απογοήτευση του κοινού είναι ο ασφαλέστερος γνώμων της «μη αξίας» των έργων αυτών. Ο Σκαλκώτας είνε απλώς μια περίπτωσις, πολύ συνηθισμένη μάλιστα περίπτωσις στους καιρούς μας του πλήρους μουσικού εκτροχιασμού και της αρνητικής ισοπεδώσεως της τέχνης. Είνε ένας αιρετικός διά την αγάπην της αιρέσεως, και προ παντός διά την άρνησιν της μουσικής ορθοδοξίας. Αν προσθέσωμεν σ' αυτό και την απόλαυσιν της εκζητήσεως του καινοφανούς και του καινοτρόπου για να ξαφνίσει τους αγαθούς αστούς και τους ανίδεους μουσόφιλους, έχομεν πλήρη τον χαρακτηρισμόν του Σκαλκώτα″

Στη Καθημερινή της 30ής Νοεμβρίου σε ανυπόγραφο κείμενο για τη συναυλία της 23ης Νοεμβρίου, το έργο του Σκαλκώτα χαρακτηρίζεται ως ″εισβολή των βαρβάρων″ την ″οποία αρνούμεθα να παρακολουθήσωμεν μετά τινός σοβαρότητος και παραιτούμεθα παντός άλλου σχολίου επί του τερατουργήματός του″. Το κείμενο αποδίδεται στον Καλομοίρη ο οποίος όμως έκανε και προσπάθειες να γράψει με συμπάθεια για την περίπτωση του Σκαλκώτα.

Για τις αρνητικές κριτικές που δεχόταν διαρκώς, κάποια στιγμή ο Σκαλκώτας αντέδρασε: ″Δεν κρίνεται δηλαδή, το έργον τέχνης αυτό καθ' εαυτό, κρίνεται ο συνθέτης μόνον, και βέβαια ανάλογα με την προσωπική του ιδιοσυγκρασία! Κανείς απ' τους μουσικοκριτικούς μας δεν εμελέτησε, ούτε καν αντίκρυσε εκ του πλησίον έργον δικό μου. Και γεννάται το ερώτημα: πως είναι δυνατόν σε πρώτην ακρόασιν πολυπλόκου συγχρόνου έργου, να παρακολουθή ή τάδε κυρία ή ο κ. τάδε ανίδεος κριτικός αλανθάστως και να σχηματίση αποφασιστικήν επ' αυτού γνώμη;.Δεν μπορούν, λοιπόν, τοιούτου είδους φιλολογικαί εξάρσεις να ονομασθούν και κριτικαί. Θα μπορούσαν ίσως να φέρουν το όνομα των επιπολαίων και επιφανειακών εντυπώσεων. Αλλά, εντύπωσις δεν είναι κριτική. Σκοπός και αποστολή της κριτικής, είναι να κρίνη το έργον τέχνης αυτό καθ' εαυτό και όχι να διατυπώση την πνευματικήν τάσιν αυτού. Οι περισσότεροι των κριτικών ενδιαφέρονται και ασχολούνται μόνον με το τελευταίο. Αλλού πάλι γράφει ο Σκαλκώτας:" είναι παράξενο αλλά έξω αισθάνθηκα αγάπη και βρήκα μια κανονική ζωή πολύ πιο απλά απ' ότι εδώ. Δυστυχώς εδώ έχω χάσει τα πάντα, μ' έχουν πραγματικά, χωρίς υπερβολή, ληστέψει, αν δε μ' έχουν λασπώσει απ' τα νύχια ως την κορυφή. Ίσως και τα δύο.. το μόνο που μπορεί να κάνει οποιοσδήποτε αξιοπρεπής άνθρωπος στη θέση μου, είναι να επαναλαμβάνει ξανά και ξανά μια μόνο φράση: «να φύγω...»

Τρία σπίτια στέγασαν στην Αθήνα την απογοήτευση, τη δημιουργικότητα, την έμπνευση, τη μοναξιά αυτού του λεπτοκαμωμένου και ευαίσθητου γίγαντα της μουσικής. Τα δυο πρώτα, στο Μεταξουργείο (Θερμοπυλών 35 και Ιάσονος 33^α), το τρίτο στην οδό Καλλιδρομίου 45, μεταξύ Εμ.Μπενάκη και Ζωοδόχου Πηγής, στα Εξάρχεια.

Στις 22 Οκτωβρίου 1949, περίπου ένα μήνα μετά το θάνατό του, ο μουσικοκριτικός Μίνως Δούνιας έγραφε στην εφημερίδα «Η Καθημερινή», «..Παραμένει εκπληκτικό το γεγονός ότι οι μουσικοί ηγέται και τα καλλιτεχνικά ιδρύματα του τόπου μας τόσο λίγο ενδιαφέρθησαν να προσφέρουν πνευματική υποστήριξη, θετική, ουσιαστική βοήθεια σ’ ένα ταλέντο τόσο ιδιότυπο, το σπανιότερο ίσως που έχει αναδείξει ως τώρα ο τόπος μας…

 

 

Έφυγε πολύ νωρίς, μέσα στη μελαγχολική μοναξιά που ανάγκασε τον εαυτό του να ζήσει. Πέθανε σε ηλικία 45 ετών, από περίσφιγξη παραμελημένης κήλης. Ένα ολόκληρο βράδυ υπέφερε φρικτά και για να μη ξυπνήσει την γυναίκα του, την πιανίστα Μαρία Παγκαλή, έγκυο και μάλιστα ετοιμόγεννη τότε στο δεύτερο παιδί τους, τον Νίκο, μετέπειτα πρωταθλητή στο σκάκι, περίμενε να ξημερώσει για να πάει στο νοσοκομείο για πρώτες βοήθειες. Ο Γιώργος Χατζηνίκος γράφει: τα λίγα χρήματά του χρειάζονταν να πληρώσει θέση στο μαιευτήριο, όπου την επόμενη μέρα θα έκανε εισαγωγή η σύζυγός του για να γεννήσει το δεύτερο παιδί τους. Ο μικρός Νίκος δεν πρόλαβε όμως να συναντήσει το μεγάλο πατέρα του.

Στην Nürnberger Str.19 στο Βερολίνο, (στη συνοικία Charlottenburg) όπου έζησε και εργάστηκε από το 1929 μέχρι το 1933 οι Γερμανοί ανάρτησαν το 2010 πλάκα ανάμνησης και τιμής κι εδώ που τα λέμε τον τίμησαν και τον τιμούν πάντα.

 

 

Μετά από τον θάνατο του συνθέτη (1949), ο Γ. Γ. Παπαϊωάννου, η οικογένεια Σκαλκώτα και οι φίλοι και υποστηρικτές της ζωής του, Μίνως Δούνιας, Γιάννης Κωνσταντινίδης και Νέλλη Ασκητοπούλου - Ευελπίδη, δημιούργησαν το "Αρχείο Σκαλκώτα και έκαναν μεγάλες προσπάθειες για την συγκέντρωση και την παρουσίαση στο κοινό του έργου του συνθέτη, την έκδοση μεγάλου μέρους των συνθέσεών του από διεθνείς μουσικούς εκδοτικούς οίκους, τη φύλαξή του, τη μελέτη του, τη συγγραφή άρθρων και λημμάτων σε σοβαρά μουσικά λεξικά. Κατά τον εορτασμό της πεντηκονταετηρίδας του Ν. Σκαλκώτα, πραγματοποιήθηκε χάρη στις άοκνες προσπάθειες του Γ.Γ. Παπαϊωάννου η μεγάλη Έκθεση "Νίκος Σκαλκώτας" στο Βερολίνο,το1999 και στην Χαλκίδα, το 2001.

Ανήκω σε αυτούς που με την προτροπή και την υποστήριξη του Γ.Γ. Παπαϊωάννου έπαιξα από τα χειρόγραφα  συνθέσεις για πιάνο του Νίκου Σκαλκώτα στην Ευρώπη και στην Ελλάδα και ηχογράφησα επίσης. Αισθάνομαι την ανάγκη να ευχαριστήσω για μια ακόμα φορά για την μοναδικής αξίας εμπειρία.

Οφείλουμε τέλος μια αναφορά στις εργασίες, στις εκπομπές, στη διδασκαλία του Γιώργου Χατζηνίκου και στο βιβλίο του ιδίου για τον Νίκο Σκαλκώτα (εκδόσεις Νεφέλη), με τίτλο «Νίκος Σκαλκώτας: Μια ανανέωση στη προσέγγιση της μουσικής σκέψης και ερμηνείας».

Έφη Αγραφιώτη
Effie.tar@gmail.com
Μάρτιος 2016

Τεχνική επιμέλεια σελίδας Κώστας Γρηγορέας
(Η επιμέλεια του κειμένου είναι ευθύνη του αρθρογράφου)