ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΟΝΤΟΓΙΩΡΓΟΣ - Μία «εκ βαθέων» εξομολόγηση, με αφορμή την πρόσφατη δισκογραφία του στη Naxos (του Παν. Θεοδοσίου)

[συνέντευξη]

ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΟΝΤΟΓΙΩΡΓΟΣ

Μία «εκ βαθέων» εξομολόγηση, με αφορμή την πρόσφατη δισκογραφία του στη Naxos

Ο Γιώργος Κοντογιώργος, συνθέτης ιδιαίτερης ευαισθησίας, είναι σίγουρα γνωστός στους παλαιότερους από τη συνεργασία του με τους εκπροσώπους του Νέου Κύματος. Από τα πρώτα του βήματα, το 1965, με την βράβευση του ως καλύτερου πρωτοεμφανιζόμενου συνθέτη από τον προεδρεύοντα της Επιτροπής του Φεστιβάλ Ελληνικού Τραγουδιού Μάνο Χατζιδάκι, ως τις ενορχηστρώσεις σε δίσκους του ίδιου συνθέτη το 1970, αλλά και αργότερα ως τις ενορχηστρώσεις «αναφοράς» σε αντίστοιχες δισκογραφικές εκδόσεις του Διονύση Σαββόπουλου - όπως το «Περιβόλι του Τρελού» και ο «Μπάλλος» - περιγράφεται μια πορεία ενιαίου, ειλικρινούς ύφους και επαγγελματικής συνέπειας.
Η μουσική του για το θέατρο, την τηλεόραση, αλλά και η συνεργασία του σε κινηματογραφικές παραγωγές με την ιδιότητα του ενορχηστρωτή και μαέστρου ως τη δεκαετία του ’80, κινούνται σε πορεία αναγνωρίσιμη από την καλλιτεχνική της ποιότητα και αμεσότητα έκφρασης.

Με το Διονύση Σαββόπουλο στα χρόνια εκείνα… 

Αυτά τα στοιχεία ξαναβρίσκουμε ατόφια, αρκετά χρόνια, μετά με την ενασχόληση του συνθέτη με τη λόγια μουσική δημιουργία. Έργα για φωνή και ενόργανο σύνολο («Διέξ’ το Μύρτον»), για φωνή και πιάνο («Η Οδύνη του Έρωτα»), για πιάνο τέσσερα χέρια (Θέμα και Παραλλαγές «Δελφοί, Απόλλων και Δράκοι»), για ορχήστρα εγχόρδων («Τα κατά Μάρκον Πάθη του έρωτα», Εγκώμιο στο Μάρκο Βαμβακάρη, «εις μνήμην» Μάνου Χατζιδάκι), για μαρίμπα και έγχορδα (Μικρογραφίες), κονσέρτο για πιάνο και ορχήστρα («Κονσέρτο του Αιγαίου»), για κιθάρα («Ελεγεία»), για κιθάρα και ορχήστρα («Κονσέρτο για κιθάρα και ορχήστρα») παρουσιάστηκαν επανειλημμένα από σημαντικούς καλλιτέχνες σε Φεστιβάλ και Διαγωνισμούς, στην Ελλάδα και το εξωτερικό (Η.Π.Α., Καναδά, Αγγλία, Ιταλία, Πολωνία, Κολομβία) προσφέροντας στον δημιουργό τους βραβεία και τιμητικές διακρίσεις. 

Η πρόσφατη δισκογραφική παραγωγή του συνόλου των κουαρτέτων για έγχορδα [1^ου “Unicorn” (2006), 2^ου “de Profundis” (2007), 3^ου “Byzantine” (2011)] μαζί με το εξαιρετικής διαύγειας έργο για σόλο βιολί “My Mother’s Violin” (2007) και το “Mixitropia” (2012), μεταγραφή από το αρχικό έργο για έγχορδα, ερμηνευμένα με εξαιρετική βαθύτητα ύφους και δεινή δεξιοτεχνία από το Νέο Ελληνικό Κουαρτέτο και τον Γιώργο Δεμερτζή, σε παραγωγή της εταιρίας NAXOS και τη σειρά “Greek Classics” αποτελεί για το συνθέτη μια ιδιαίτερη καταξίωση με ιδιαίτερο αντίκτυπο στην μοντέρνα δισκογραφία.

  Εξώφυλλο και οπισθόφυλλο της πρόσφατης δισκογραφικής παραγωγής από τη NAXOS

 

Ο Γιώργος Κοντογιώργος μιλά εκ βαθέων στο TaR οδηγώντας μας στα άδυτα της μουσικής του σκέψης: 

1.    Κύριε Κοντογιώργο, μπορείτε να μας προσδιορίσετε την έννοια της μουσικής σύνθεσης  μέσα από την προσωπική σας εμπειρία ως συνθέτη;

Η μουσική εξ’ ορισμού είναι η τέχνη των ήχων. Ασφαλώς, η σύνθεση μουσικής αποτελεί εξειδικευμένη ενεργό διαδικασία που βασίζεται στην επιλογή, το συνδυασμό, τη διαμόρφωση και οργάνωση ηχητικών συμβάντων και δομών. Η μελωδία, η αρμονία και ο ρυθμός κατά τον Πλάτωνα βοηθούν την ψυχή να βρει την ισορροπία της, με άλλα λόγια να επανέλθει «εις την τάξην», δηλαδή να προκαλέσουν ένα ευχάριστο ερέθισμα στον ακροατή.
Προσωπικά θεωρώ ότι η σύνθεση είναι άσκηση θεωρητικών και πρακτικών γνώσεων. Αποτελεί κατά κάποιο τρόπο εφαρμοσμένη επεξεργασία και συστηματική καταγραφή ενός ρέοντος μουσικού υλικού. Το υλικό αυτό προέρχεται από διάφορες πηγές και βρίσκεται καταγραμμένο ανεξίτηλα στις περιοχές μνήμης του εγκεφάλου. Αντλείται από τις γνώσεις μουσικής, που αποκτήθηκαν κατά τη διάρκεια ακαδημαϊκών σπουδών, από τα συσσωρευμένα ηχητικά ερεθίσματα που προήλθαν από το άμεσο περιβάλλον και ασφαλώς από τις επιρροές ακρόασης και μελέτης έργων άλλων συνθετών.
Η σύνθεση επομένως είναι μία καθαρά πνευματική διαδικασία, που βασίζεται στην επιλογή και δόμηση ενός δεδομένου ηχητικού υλικού, το έναυσμα του οποίου μπορεί να αποτελεί μία μελωδική ιδέα ή μία αρμονική σειρά, που στη συνέχεια εξελίσσεται διαδοχικά και κάποια στιγμή ολοκληρώνεται, προσλαμβάνοντας την τελική της μορφή. Το πλέον σημαντικό στοιχείο που προκύπτει ανά πάσα στιγμή και παρεμβαίνει ουσιαστικά στην εξέλιξη της σύνθεσης είναι η λήψη αποφάσεων. Για το συνθέτη, κάθε βήμα στη διαδικασία της σύνθεσης αποτελεί ένα πρόβλημα, που ζητά τη λύση του. Όπως λύνοντας ένα σταυρόλεξο αναζητάς τη σωστή απάντηση, έτσι και η σύνθεση απαιτεί απαντήσεις. Όμως, σε αντίθεση με το σταυρόλεξο, παρότι οι απαντήσεις δεν είναι μοναδικές, πρέπει οπωσδήποτε να δοθούν. Εδώ παρεμβαίνει η διαδικασία της λήψεως αποφάσεως, για τη σωστή επιλογή, απορρίπτοντας παράλληλα τις άλλες εναλλακτικές λύσεις. Η διαδικασία αυτή, που μπορεί να αφορά για παράδειγμα επιλογή μιας αρμονικής διαδοχής ή κατάληξη μιας μελωδικής γραμμής, αποτελεί σημαντικό στοιχείο, για να προχωρήσει η εξέλιξη ενός συμβάντος ή να ακολουθήσει μια καινούργια ιδέα που θα αποτελέσει την έναρξη μιας νέας μουσικής αλληλουχίας.

Γιώργος Κοντογιώργος: “Cadenza” για σόλο κιθάρα
(από το κονσέρτο για κιθάρα και ορχήστρα).
Σολίστ: Παύλος Κανελλάκης.

2.    Θα μπορούσατε να περιγράψετε με παρόμοιο (δομικό) τρόπο και τη διαδικασία της ενορχήστρωσης από την προσωπική σας πάντα εμπειρία;

Θεωρώ ότι η ενορχήστρωση αποτελεί μείζον στοιχείο στη σύνθεση ενός έργου. Δεν είναι τυχαίο ότι μεγάλοι συνθέτες οφείλουν τα μέγιστα στην ενορχήστρωση για την ανάδειξη του έργου τους. Η γνώση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών των διαφόρων οργάνων, των ποικίλλων συνδυασμών τους και της ανεξάντλητης παλέττας ηχοχρωμάτων της ορχήστρας, αποτελούν σημαντικά εργαλεία στα χέρια του συνθέτη. Κατά τα ακαδημαϊκά πρότυπα, η σύνθεση αρχίζει με την καταγραφή μιας μελωδίας, την οποία ακολουθεί η εναρμόνιση και τέλος η ενορχήστρωση. Σύμφωνα με τον κανόνα αυτό, η σύνθεση αποτελεί οριζόντια διαδικασία, που όμως δεν ισχύει απαραιτήτως. Πολλές φορές, όμως, όπως συμβαίνει με την κάθετη ανάγνωση της παρτιτούρας από το μαέστρο, έτσι και η σύνθεση μπορεί να έχει κάθετη εξέλιξη και καταγραφή. Στην περίπτωση αυτή, ο συνθέτης οφείλει να ελέγχει ανά πάσα στιγμή την πρόοδο της σύνθεσης και ταυτόχρονα την πορεία της ενορχήστρωσης. Βεβαίως, το πρωτογενές υλικό, που προέρχεται από αυτή τη διαδικασία, θα ελεγχθεί πολλές φορές και θα βελτιωθεί για να καταλήξει στο τελικό αποτέλεσμα.  

3.    Ακούγοντας κανείς τα έργα σας διαπιστώνει άμεσα ότι ανήκετε μάλλον στους νεοκλασσικούς συνθέτες. Είναι αυτό δείγμα της πρόθεσης σας για αμεσότητα στην επικοινωνία με τον ακροατή; Πως αντιμετωπίζετε το ατονικό ιδίωμα ή τις σύγχρονες τάσεις της avantgarde;

Το πρόβλημα της αισθητικής παραμένει κυρίαρχο θέμα για συζήτηση, που αποζητά επίσης απαντήσεις. Είναι διαχρονικό γιατί πάντοτε οι συνθέτες προσπαθούσαν να επινοήσουν τρόπους, ώστε η μουσική τους να είναι γοητευτική για να γίνει εύληπτη από το ευρύτερο κοινό. Δεν υπάρχει μεγαλύτερη ικανοποίηση και ανταπόδοση των κόπων του συνθέτη από το να ακούει μετά το πέρας μιας συναυλίας τους ακροατές να προσπαθούν να σιγομουρμουρίσουν έστω και ένα ψήγμα μελωδικής φράσης που απομνημόνευσαν κατά τη διάρκεια της ακρόασης. Αυτό βέβαια μπορεί να συμβεί συνήθως μετά την ακρόαση ενός κλασσικού έργου. Το γιατί δε συμβαίνει κάτι ανάλογο σε ένα σύγχρονο έργο μουσικής, που βασίζεται για παράδειγμα στην ατονική ή δωδεκαφθογγική γραφή, αποδίδεται στο ότι το ευρύ κοινό δε μπορεί παρακολουθήσει και να καταγράψει εύκολα τη ροή των μουσικών συμβάντων, ώστε να τα απομνημονεύσει.
Έτσι, ο μέσος ακροατής επειδή δύσκολα θέλγεται, παραμένει αποστασιοποιημένος και απρόσφορος, ώστε να μη μπορεί να ανταποδώσει την ανταμοιβή στην αξιόλογη προσπάθεια που καταβάλλουν οι συνθέτες σύγχρονης μουσικής. Αυτό φαίνεται και από το λιγοστό κοινό, που εκτός από σπάνιες εξαιρέσεις παραμένει απρόθυμο να προσέλθει αθρόα για να γεμίσει τις αίθουσες συναυλιών, όταν τα προγράμματα περιλαμβάνουν αποκλειστικά και μόνο έργα σύγχρονης μουσικής.

Γιώργος Κοντογιώργος: Κουαρτέτο Εγχόρδων “Byzantine”,
2^ο μέρος: Adagio,
ερμηνεύει το σύνολο “The Bridge Quartet”.  

Το πρόβλημα είναι παγκόσμιο και παρότι έχουν παρέλθει πολλές δεκαετίες μετά τους Anton Webern και Arnold Schoenberg και από την επανάσταση της avant-garde, το χάσμα μεταξύ συνθέτη και ακροατή παραμένει λίγο - πολύ αγεφύρωτο. Η προγραμματική μουσική, η κυκλική φόρμα, καθώς και ο μινιμαλισμός αποτελούν επινοήσεις που προσπαθούν να βοηθήσουν τον ακροατή να το προσεγγίσει ευκολότερα. Στην προγραμματική μουσική ο περιγραφικός τίτλος ενός έργου στοχεύει στην εισαγωγή του ακροατή στην ατμόσφαιρα του ακροάματος που πρόκειται να ακολουθήσει, ενώ η επανάληψη στην κυκλική φόρμα και στο μινιμαλισμό αποσκοπεί στο να επενεργήσει στο υποσυνείδητο, ώστε να καταγραφεί και να αφομοιωθεί ευκολότερα ένα μουσικό συμβάν. Συνηθίζω να δίνω ένα επεξηγηματικό τίτλο σε κάθε έργο μου και να συντάσσω ένα βραχύ εισαγωγικό σχόλιο, προσπαθώντας να ξεναγήσω τον ακροατή στην αόρατη διαδρομή της δομής του έργου. Παράλληλα, παραθέτω προσωπικά στοιχεία, ενίοτε αυτοβιογραφικά, που είτε με οδήγησαν στη σύνθεση του έργου ή προέκυψαν εκ των υστέρων. Με τον τρόπο αυτό δημιουργώ ένα περίγραμμα, που θεωρώ ότι βοηθά τον ερμηνευτή να αποδώσει καλύτερα το έργο, καθώς και τον ακροατή, ο οποίος καλείται να το διερευνήσει ευκολότερα, να κινηθεί δηλαδή πάνω σε ένα υποθετικό καμβά για να συμπληρώσει τα κενά του ή ακόμα να δημιουργήσει το δικό του σκηνικό χώρο.

Γιώργος Κοντογιώργος: Κουαρτέτο Εγχόρδων “Unicorn”,
1^ο μέρος: Adagio,
ερμηνεύει το σύνολο “The Bridge Quartet”.

Θεωρώ ότι η μουσική που γράφω ανήκει στον ευρύ χώρου του νεοκλασσικού ή του μεταμοντέρνου. Επομένως, το αισθητικό αποτέλεσμα αποτελεί σημαντικό κριτήριο επιλογής. Αποτελεί κατ’ εξοχή τονική μουσική, αλλά χαρακτηρίζεται από ελευθερία επιλογών και επιρροών από ποικίλα μουσικά ρεύματα, παραδοσιακά ή μοντέρνα, καθώς και από τη χρήση εκτεταμένων τεχνικών των μουσικών οργάνων.
Ενίοτε, χρησιμοποιώ δωδεκαφθογγικά, ατονικά ή ακόμα και αλεατορικά στοιχεία, τα οποία όμως δεν είναι αυτόνομα, αλλά εντάσσονται στις δυνατότητες ευρείας καταγραφής και επεξεργασίας του υλικού. Βεβαίως, η σύγχρονη μουσική είναι δύστροπη ακόμα και για μυημένους ακροατές. Αποτελεί όμως πρόκληση, γιατί προσφέρει ευρύ πεδίο ελευθερίας για άσκηση και πειραματισμό. Έτσι, χωρίς να παραμένω μονολιθικά προσκολλημένος στην αποκλειστική χρήση μοντέρνων στοιχείων, ενδίδω στην πρόκληση επειδή είμαι πεπεισμένος ότι χωρίς πειραματισμό τίποτα δεν προχωρά ούτε εξελίσσεται. Ασφαλώς, με ενδιαφέρει πρωτίστως η αντίδραση του ακροατή, χωρίς όμως να με απασχολεί το μορφωτικό ή πολιτιστικό του επίπεδό, ούτε να διαπραγματεύομαι με το κατά πόσο μπορεί να επικοινωνήσει μαζί μου. Άλλωστε, η μακρά θητεία μου στο τραγούδι μου έχει διδάξει ότι η μουσική δεν αποτελεί «λειτουργία μηχανής στο κενό» αλλά «λειτουργία επικοινωνίας με το κοινό».

Γιώργος Κοντογιώργος: Πιάνο τρίο “Flowing Memories”,
2^ο μέρος: Adagio,
από το “EVMELIA II, International Music Festival”.

  
Με τον συνθέτη Χρήστο Χατζή σε στιγμιότυπο συναυλίας

4.    Ποιο είναι το ζητούμενο στην μουσική σύνθεση; Τι καθορίζει την αισθητική του μουσικού λόγου; Και πολύ περισσότερο το «προσωπικό» ύφος ενός συνθέτη;

Αναγκαστικά μιλώντας για μουσική σύνθεση αναφερόμαστε στην αισθητική, η οποία αποτελεί θεμελιώδες και ζητούμενο στοιχείο της σύνθεσης. Όμως, όπως συμβαίνει σε όλες τις άλλες μορφές τέχνης, έτσι και στη μουσική, η αισθητική, δηλαδή ομορφιά - «το κάλλος» του ήχου δεν είναι αποτελεί στατικό στοιχείο που παραμένει αναλλοίωτο διαχρονικά. Παρακολουθώντας τα τρέχοντα δρώμενα, που είτε διαμορφώνονται εξελικτικά ή επιβάλλονται από το κοινωνικό ή ακαδημαϊκό περιβάλλον, τα κριτήρια της αισθητικής προσαρμόζονται ανάλογα, ώστε να εκφράζουν με διαφορετικό τρόπο κάθε εποχή.
Τι σημαίνει όμως αισθητική στη μουσική; Όπως όλες οι τέχνες, έτσι και η μουσική εκφράζει την επιθυμία του ανθρώπου να δραπετεύσει από την καθημερινότητα, να υπερβεί τον εαυτό του και να μεταπηδήσει προσωρινά σε ένα ιδεατό κόσμο. Έτσι, η μουσική οφείλει να του χαρίσει τη συγκίνηση και ομορφιά, που η καθημερινότητα αδυνατεί να του προσφέρει. Αναμφισβήτητα, η ζωή μας χαρίζει κατά καιρούς σπουδαίες και έντονες συγκινήσεις, αλλά παράλληλα βρίθει από ασχημίες, ανήθικες και απεχθείς καταστάσεις. Όμως, η αισθητική συγκίνηση μέσα από την τέχνη είναι εντελώς διαφορετική. Αποτελεί το απαύγασμα της ομορφιάς και γοητείας που προκύπτει από τη μετουσίωση των εκφραστικών μέσων, ενώ παράλληλα αποκαλύπτει ένα κόσμο μαγικό, που φαίνεται έστω και πρόσκαιρα εντελώς αληθινός.

Γιώργος Κοντογιώργος: “Luigi Montanari 1904”
από το ντοκυμαντέρ του Douglas DaSilva: “My Dad’s Violin”,
που ερμηνεύει η Katarzyna Bryla.

Όταν συνθέτω, θεωρώ ότι κάνω ένα είδος προσφοράς και κατάθεσης ψυχής. Ανοίγω διάπλατα τις πόρτες του εσωτερικού μου κόσμου και εξωτερικεύω τα συναισθήματά μου. Αισθάνομαι κάπως σαν παιδί που κλείνεται στο δωμάτιό του για να κάνει την προσευχή του και να επικοινωνήσει με ειλικρίνεια με το Θεό. Έτσι κάπως, ως συνθέτης που αποκαλύπτει τη δύναμη της ψυχής του, θεωρώ ότι είμαι έτοιμος να επικοινωνήσω με ειλικρίνεια με το κοινό. Γι’ αυτό, επειδή είμαι εκτεθειμένος δημόσια οφείλω να είμαι ανοιχτός στο να δεχθώ την οποιαδήποτε κριτική. Ασφαλώς αποδέχομαι την καλόπιστη κριτική, παράλληλα όμως είμαι έτοιμος να καταγράψω και να αξιολογήσω την αρνητική κριτική.
Συνθέτοντας, αναγκαστικά διαμορφώνω ένα προσωπικό ύφος, που απορρέει από τα στοιχεία του μουσικού υλικού που επιλέγω και από τον τρόπο με τον οποίο τα επεξεργάζομαι. Πολλές φορές όμως προσκρούω στο εξής ερώτημα: Τι σημαίνει στ’ αλήθεια προσωπικό ύφος; Τι είναι αυτό που κάνει το συνθέτη αναγνωρίσιμο μέσα από τη μουσική του; Μήπως είναι αποτέλεσμα των προσωπικών του εμμονών, που σχετίζονται με τις συχνές επαναλήψεις σειράς φθόγγων, αρμονικών διαδοχών ή προσφιλών καταλήξεων; Μοιάζει κάπως ανάλογο με την επιλογή της χρωματικής παλέττας, των χρωστήρων, του φωτισμού, της θεματογραφίας και της τεχνικής που αρέσκεται να χρησιμοποιεί συχνότερα ένας ζωγράφος. Δεν ξέρω τι άλλο μπορεί να υπεισέρχεται στην διαμόρφωση του προσωπικού ύφους ενός συνθέτη, αλλά έστω και αν δεν έχω τη σωστή απάντηση, δε μπορώ με τίποτα να πάψω να γράφω μουσική!

Με το κουαρτέτο “Tyrona”

 

Γιώργος Κοντογιώργος: Κουαρτέτο Εγχόρδων “Unicorn”,
4^ο μέρος: Alegro vivace,
ερμηνεύει το σύνολο “The Tyrona Quartet”.   

5.    κ. Κοντογιώργο, αφού σας ευχαριστήσω για την συνέντευξη που μας παραχωρήσατε  θα θέλατε να μας μιλήσετε σχετικά με τα σχέδια σας για το μέλλον;

Εργάζομαι εντατικά για να μπορέσω να ηχογραφήσω σύντομα έργα μου, που πρόκειται να εκδοθούν σε CD. Πρόκειται για έργα για μαρίμπα με το Μαρίνο Τρανουδάκη, για σαξόφωνο και πιάνο με το Στάθη Μαυρομάτη και τη Χριστίνα Παντελή, για κιθάρα με τον Παύλο Κανελλάκη, και για πιάνο τρίο και συνδυασμούς των οργάνων αυτών, με νέους μουσικούς της Σχολής Julliard, που ζουν και εργάζονται στη Νέα Υόρκη. Εκκρεμούν επίσης έργα μου που έχουν ήδη ηχογραφηθεί με την Ορχήστρα των Χρωμάτων, ενώ παράλληλα είμαι σε επαφή με ορχήστρες του εξωτερικού για να ηχογραφήσω συμφωνικά έργα, όπως το «Κοντσέρτο για κιθάρα» και οι «Μικρογραφίες».

Υ.Γ.: Ο Γιώργος Κοντογιώργος παράλληλα με τη μουσική επέδειξε ευδόκιμη πρακτική, ακαδημαϊκή και ερευνητική δραστηριότητα ως Ιατρός - Παθολογοανατόμος. Τα τελευταία όμως έτη έχει αφοσιωθεί αποκλειστικά στη σύνθεση.

Παναγιώτης Θεοδοσίου
panagiotis.theodossiou@gmail.com
Σεπτέμβριος 2014

Τεχνική Επιμέλεια σελίδας Κώστας Γρηγορέας