ΓΡΑΦΟΝΤΑΣ ΜΟΥΣΙΚΗ ΜΕ ΤΟ Finale 2006 (α\' μέρος)

Γράφοντας μουσική με το Finale 2006

Το TaR είναι πάλι κοντά μας! Με την ηλεκτρονική του μορφή, ελπίζουμε πως θα το αγκαλιάσουν και θα το αγαπήσουν –όπως και πριν 20 χρόνια– οι κιθαριστές.
Σε αυτά τα άρθρα θα προσπαθήσω να βοηθήσω με όσο πιο απλό τρόπο γίνεται όσους προσπαθούν να γράψουν μουσική με ένα από τα πιο διαδεδομένα προγράμματα γραφής παρτιτούρας, το Finale 2006 για PC. Σημειώνω πως πρέπει να υπάρχει μια κάποια γνώση της λειτουργίας του PC.
Πιο κάτω γράφω μερικά shortcuts  (συντομεύσεις) γενικά, που ισχύουν για το Finale αλλά και για το 95% των προγραμμάτων για PC.

---

Για το 95% των προγραμμάτων για PC

• Με  Alt και Shift  ταυτόχρονα αλλάζετε γρήγορα γλώσσα του πληκτρολογίου.
• Με Ctrl και Α      ταυτόχρονα επιλέγετε τα πάντα σε ένα έγγραφο.
• Με Ctrl και S      αποθηκεύετε ένα αρχείο.
• Με Ctrl και Ο      ανοίγετε ένα υπάρχον αρχείο.
• Με Ctrl και Ν      ανοίγετε ένα νέο αρχείο.
• Με Ctrl και C       είναι η εντολή copy (αντιγράφει σε ένα εικονικό πρόχειρο ότι έχετε επιλέξει).
• Με Ctrl και V       είναι η εντολή paste (αυτά που έχει το πρόχειρο τα βάζει εκεί που βρίσκεται ο κέρσορας του ποντικιού).
• Με Ctrl και P       είναι η εντολή print (για να τυπώσετε).
• Με Ctrl και Ζ       αναιρείτε την τελευταία ενέργεια (undo).
• Με Ctrl και Υ       αναιρείτε την αναίρεση (redo).
• Με Ctrl και F4      κλείνετε ένα αρχείο.
• Με  Αlt και F4      κλείνετε ένα πρόγραμμα.
• Με το Del            σβήνετε ό,τι είναι δεξιά του κέρσορα.
• Με το Backspace  σβήνετε ό,τι είναι αριστερά του κέρσορα.
• Με το Enter         αλλάζετε σειρά (στο Word).
• Με το Home         πηγαίνετε στην αρχή ενός αρχείου.
• Με το End            πηγαίνετε στο  τέλος  ενός αρχείου.
• Με το page up      πηγαίνετε στην αρχή μιας σελίδας.
• Με το page down  πηγαίνετε στο τέλος μιας σελίδας.

---

Για το FINALE (PC)

Το Finale είναι ίσως το δημοφιλέστερο και "δυνατότερο" πρόγραμμα γραφής παρτιτούρας. Απευθύνεται κυρίως σε χρήστες που έχουν τουλάχιστον στοιχειώδεις γνώσεις μουσικής.
Το Finale έχει δυνατότητα ρυθμίσεων σχεδόν όλων των παραμέτρων του, με πλήθος εντολών μέσα από το πληκτρολόγιο, που μας δίνουν ταχύτητα γραφής και που τα τελευταία χρόνια έχουν εμπλουτιστεί με πολλά και αξιόλογα Plug-ins όπως του Band in the Box , TG και άλλων, κάνοντας τη ζωή των χρηστών του ακόμα πιο εύκολη. Βέβαια, το MIDI editing απέχει πολύ από τις ευκολίες που παρέχουν άλλα προγράμματα όπως το Cubase και άλλα. Με όποιο τρόπο και να γράψετε νότες στο Finale, όσο απλό ή σύνθετο και να είναι το κομμάτι, πάντα πρέπει να φροντίζετε ώστε η εμφάνιση του μουσικού κειμένου να είναι σαφέστατη από μουσικής απόψεως και ευκολοδιάβαστη από τους εκτελεστές.

Ας υποθέσουμε ότι δεν έχετε γράψει τίποτα ώς τώρα και ξεκινάτε σήμερα...

Βήμα πρώτο
Αφού εγκαταστήσετε το Finale ακολουθώντας τις οδηγίες εγκατάστασης, μπαίνετε στο πρόγραμμα. Πολύ χρήσιμο θα είναι να κάνετε μια περιήγηση στο πρόγραμμα και τις δυνατότητές του, με το Quick Start Videos που υπάρχει στο CD.

Βήμα δεύτερο
Πριν από οτιδήποτε άλλο, δημιουργήστε ένα φάκελο στον σκληρό δίσκο του υπολογιστή σας και ονομάστε τον, π.χ., MUSIC. Σε αυτό το φάκελο θα αποθηκεύετε ό,τι γράφετε στο Finale, ενώ το Finale θα αποθηκεύει εκεί τα αρχεία .MUS .ASV και .BAK, όπως θα δούμε πιο κάτω.

Βήμα τρίτο
Ανοίξτε το Finale και πηγαίνετε εκεί που γράφει Options επάνω αριστερά. Κάνετε αριστερό κλικ πάνω του και θα βγει ένα pull down menu.

Στη συνέχεια...

• Εκεί που γράφει Measurement Units διαλέξτε Centimeters στο πλάι δεξιά..
• Εκεί που γράφει Enharmonic Spelling κάτω από το Measurement Units μην κάνετε τίποτα.
• Πάλι από τα Options του Finale, διαλέξτε program options.
• 1^η επιλογή αριστερά είναι το New. Δεξιά δεν πειράζετε τίποτα. Μόνο εκεί που γράφει Startup action διαλέξτε δίπλα από την μπάρα κύλισης no action.
• Κάτω από το New υπάρχει το Open. Κάνετε κλικ  πάνω του και δεξιά βλέπετε κάτι κουτάκια.
• Τα χωρίς πλαίσιο να είναι τσεκαρισμένα το δεύτερο, το τρίτο και το πέμπτο.  Εκεί που γράφει Number of recent files in File menu γράψτε 20. Αυτά που έχουν πλαίσιο από κάτω μην τα πειράξετε.
• Στο ίδιο παράθυρο κάτω από το Open είναι το Save. Τσεκάρετε και τις τρεις επιλογές αν δεν είναι ήδη και εκεί που γράφει minutes γράψτε 10.
• Στο ίδιο παράθυρο κάτω από το Save είναι το View. Δεξιά να είναι τσεκαρισμένα τα τέσσερα πρώτα, τα άλλα μην τα πειράξετε.
• Μετά έχει το Edit αριστερά. Πρέπει να είναι τσεκαρισμένα τα δύο πρώτα. Τα άλλα μην τα πειράξετε.
• Μετά αριστερά διαλέγετε με κλικ Folders και δεξιά για τις τρεις πρώτες επιλογές και την τελευταία πρέπει να διαλέξετε το φάκελο MUSIC που δημιουργήσατε πιο πριν στον σκληρό δίσκο σας, πατώντας το Browse για τον καθένα ώστε να τον βρείτε. Με αυτές τις επιλογές καθορίζετε πού θα αποθηκεύει το πρόγραμμα τα αρχεία του (.MUS, .ASV και .BAK) και πού θα ψάχνει να τα βρει για να τα ανοίξει.
• Από κάτω γράφει Display colors. Πρέπει να είναι τσεκαρισμένα τα δύο πρώτα κουτάκια. Αργότερα, αν θέλετε, αλλάζετε χρώματα.
• Από κάτω γράφει Palettes and Backgrounds. Διαλέξτε size: small και δίπλα Style: Traditional. Τσεκάρετε τα επόμενα τρία κουτάκια, τα άλλα αφήστε τα όπως είναι.
• Κάτω δεξιά τώρα, κάνετε κλικ στο Εφαρμογή και μετά στο ΟΚ. Για να ισχύσουν αυτές οι ρυθμίσεις πρέπει να κλείσετε το Finale και να το ανοίξετε πάλι.
• Αφού το ανοίξετε πάλι, πηγαίνετε εκεί που γράφει Window πάνω πριν από το Help. Κάνετε κλικ εκεί και θα βγει ένα pull down menu. Έχει τέσσερις ομάδες χωρισμένες με γραμμές. Στην πρώτη ομάδα να είναι τσεκαρισμένα τα τρία πρώτα. Στη δεύτερη  ομάδα το τρίτο, στην τρίτη ομάδα το δεύτερο και στην τέταρτη τίποτα. Κάθε φορά που τσεκάρετε ή ξετσεκάρετε κάτι, θα κλείνει αυτό το pull down menu και θα χρειάζεται να πηγαίνετε ξανά στο Window.
• Πηγαίνετε πάλι εκεί που γράφει Window, κάνετε κλικ πάνω του και θα βγει πάλι το pull down menu. Στην 3^η ομάδα γράφει Menu Toolbars. Κάνετε κλικ εκεί και θα δείτε ένα άλλο menu. Πρέπει να είναι τσεκαρισμένα τα 1, 2, 6 και το τελευταίο.

Έτσι κάνατε τις βασικές ρυθμίσεις του προγράμματος. Αυτές είναι οι ρυθμίσεις που δουλεύω εγώ. Αργότερα, όταν θα αποκτήσετε λίγη εμπειρία με το πρόγραμμα, θα μπορείτε να κάνετε τις ρυθμίσεις που θα βολεύουν εσάς. 

Αρχίζουμε με ένα παράδειγμα:
Ας πούμε ότι θέλετε να γράψετε κάτι για φωνή και κιθάρα.

1.  Ανοίγετε το Finale και πατάτε Ctrl και Ν ταυτόχρονα. Σας βγάζει ένα παράθυρο, διαλέγετε Α4 (το μέγεθος του χαρτιού που θα τυπώσετε το κομμάτι) και από κάτω διαλέγετε Portrait ή Landscape, αν θέλετε να τυπώσετε τη σελίδα κατά πλάτος. Κάνετε κλικ στο επόμενο χωρίς να γράψετε τίτλο συνθέτη κ.λπ. Θα τα γράψετε αργότερα, γιατί αν τα γράψετε τώρα δεν θα γραφούν με ελληνική γραμματοσειρά. Αν όμως είναι στα αγγλικά ο τίτλος του κομματιού και ο συνθέτης, μπορείτε να τα γράψετε και τώρα και να κάνετε κλικ στο επόμενο.
2. Βλέπετε τώρα ένα παράθυρο με τρεις στήλες. Αριστερά είναι οι οικογένειες των οργάνων. Διαλέγετε Plucked strings. Στη μεσαία στήλη βρίσκετε Guitar. Επιλέγετε με το ποντίκι Guitar, πατάτε Add και αυτό θα πάει στη δεξιά στήλη.
3. Μετά, στην αριστερή στήλη επιλέγετε Chorus, στη μεσαία στήλη επιλέγετε Soprano, πατάτε Add και πήγε και η Soprano στη δεξιά στήλη.
4. Από κάτω στο score order διαλέγετε choral για πάει η φωνή πάνω και η κιθάρα κάτω. Πατάτε επόμενο.
5.  Διαλέγετε μέτρο. Αν αυτό που θέλετε δεν υπάρχει από τα έτοιμα που έχει, πατάτε τα ερωτηματικά και βγαίνει ένα παράθυρο με δύο μπάρες. Πειράξτε τις και είναι εύκολο να καταλάβετε αυτά τα μεικτά και σύνθετα μέτρα.
6. Αφού φτιάξετε το μέτρο που θέλετε, διαλέγετε μετά αν η τονικότητα θα είναι ματζόρε ή μινόρε και δίπλα τον οπλισμό με την μπάρα κύλισης. Πατάτε επόμενο.
7. Η επιλογή Specify initial tempo marking βάζει μαζί το Allegro, Adagio κ.λπ. που θα γράψετε από κάτω μαζί με το νούμερο του μετρονόμου που θα γράψετε πιο κάτω. Διαλέγετε τώρα αν αρχίζετε με ελλιπές μέτρο. Στη συνέχεια διαλέγετε τη γραμματοσειρά στην οποία θα γράφετε νότες. Αν διαλέξτε Maestro θα γράφετε με τις γνωστές νότες. Αν διαλέξτε Jazz θα γράφετε σαν να είναι χειρόγραφο. Δοκιμάστε και δίπλα θα δείτε το παράδειγμα. Πατήστε τέλος.
8.  Τώρα βλέπετε μια σελίδα με κενά πεντάγραμμα.  Επάνω βρίσκονται κουμπάκια (εργαλεία) που κάνουν διαφορετικές δουλειές το κάθε ένα.
9.  Υπάρχουν διάφοροι τρόποι για να εισάγουμε νότες στο Finale. Καλό θα είναι να ανατρέξτε στο Quick Start Videos που θα βρείτε στο Help του Finale για να δείτε όλους αυτούς τους τρόπους .
10.  Ένας από τους πιο διαδεδομένους τρόπους είναι με το Speedy Entry tool, το κουμπί που δείχνει μια νότα να τρέχει. Το επιλέγετε και εμφανίζεται ένα πλαίσιο στο πρώτο μέτρο. Μπορείτε να γράφετε σε τέσσερα Layers που το καθένα έχει δύο Voices.
11. Για να επιλέξετε Layer, ή επιλέγετε με το ποντίκι ένα από τα τέσσερα κουμπιά στο κάτω αριστερό μέρος της οθόνης σας, ή πατάτε ταυτόχρονα Shift και ”. Για να αλλάξετε Voice πατήστε  ‘ ( το πλήκτρο δίπλα από το Enter). 
12. Αν έχετε MIDI keyboard συνδεδεμένο με την κάρτα ήχου σας, πρέπει να είναι τσεκαρισμένο το Use a MIDI Keyboard for input, από το pool down του Speedy Entry tool στο πάνω μέρος της οθόνης σας.  Αν δεν έχετε midi keyboard τότε θα εισάγετε τις νότες από το πληκτρολόγιό σας χωρίς όμως να είναι τσεκαρισμένο το Use a MIDI Keyboard for input.
13. Υπάρχει ένας cursor μέσα στο πλαίσιο, με τη μορφή παύλας, που τον μετακινείτε με τα βέλη ή με τα γράμματα  του πληκτρολογίου. Εκεί λοιπόν που βρίσκεται ο cursor, πατήστε από το 1-7 του πληκτρολογίου  και θα γράψετε μια νότα.  Οι αντιστοιχίες πληκτρολογίου και αξιών είναι: (Ctrl+0=128^ο, 1=64^ο, 2=32^ο, 3=16^ο, 4=4^ο, 5=μισό, 6=ολόκληρο, 7=διπλό ολόκληρο).
14. Αν γράφετε με MIDI keyboard, τότε κρατήστε πατημένη τη νότα ή τη συγχορδία που θέλετε και ταυτόχρονα πατήστε στο πληκτρολόγιο την αξία της, όπως ακριβώς θα γράφατε με το πληκτρολόγιο.

Το Finale στην αρχή σάς βγάζει κάποια μέτρα για να γράψετε. Αν θέλετε περισσότερα, κάνετε κλικ έχοντας πατημένο το Ctrl επάνω στο κουμπί Measure Tool, που δείχνει ένα μέτρο με μια παύση. Θα εμφανιστεί ένα παράθυρο που θα σας ρωτά πόσα μέτρα θέλετε να προσθέσει. Γράφετε πόσα θέλετε και πατάτε ΟΚ.

Μπορείτε να γράφετε σε scroll view (ένα πεντάγραμμο, ή πεντάγραμμα, που συνεχίζονται νοητά στα δεξιά της οθόνης σας) ή σε page view (όπου θα βλέπετε σελίδα). Η εναλλαγή από scroll view σε page view γίνεται πατώντας ταυτόχρονα τα πλήκτρα Ctrl και Ε.  Αν πατήσετε Shift Ctrl και Ε θα μπείτε σε Studio view όπου θα δείτε δεξιά κάποια virtual (εικονικά) μηχανήματα ελέγχου του ήχου. Εκεί μπορείτε να αλλάξετε όργανα, εντάσεις ήχου, pan (για το αν θα ακούγεται το συγκεκριμένο όργανο από το δεξί ή το αριστερό ηχείο), να κάνετε mute (να σιωπήσει το όργανο), solo (να παίζει μόνο αυτό το όργανο), να ηχογραφήσετε κ.λπ.

1. Με το + (πάντα στο Speedy Entry και το πληκτρολόγιο στα αγγλικά), βάζετε δίεση ή διέσεις σε μια νότα. (Στα notebook μαζί με το Shift).
2. Με το – βάζετε ύφεση ή υφέσεις σε μια νότα.
3. Για να γράψετε μια συγχορδία χωρίς MIDI keyboard γράφετε μια νότα της και μετά με τα βελάκια του πληκτρολογίου πηγαίνετε τον κέρσορα εκεί που θέλετε να προσθέσετε νότα και πατάτε enter.
4. Για να διαγράψετε μια νότα ή μια συγχορδία ολόκληρη, πατάτε το Delete.
5. Για να διαγράψετε μια νότα από μια συγχορδία πηγαίνετε πάνω από τη νότα αυτή με τον κέρσορα και πατάτε backspace. Αν πατήστε πάλι backspace, η συγχορδία θα μετατραπεί σε παύση ίσης αξίας.
6. Για να βάλετε σύζευξη διαρκείας πατάτε το =.
7. Για να αλλάξτε τη φορά της σύζευξης πατήστε Ctrl ταυτόχρονα με το F.
8. Για να γράψετε μια παύση, γράψτε μια νότα ίσης αξίας με την παύση και μετά πατήστε backspace.
9. Για να εμφανίσετε ή να εξαφανίσετε μια νότα, πατήστε το Η.
10. Για να βάλετε στίξη σε μια νότα ή παύση, πατήστε την τελεία του πληκτρολογίου.
11. Για να φαίνεται ή να μη φαίνεται δίεση ή ύφεση, πατήστε *.
12. Για να βάλετε ή να βγάλετε μια παρένθεση σε μια δίεση ή ύφεση, πατήστε Ρ.
13. Για να μετατρέψετε μια νότα σε εναρμόνιά της, πατήστε 9.
14. Για να αλλάξτε την κατεύθυνση της ουράς μιας νότας, πατήστε L.
15. Για να ενώσετε η όχι δύο ή περισσότερες νότες με γραμμές, πατήστε /.
16. Για να κάνετε μια νότα μικρή (Grace), πατήστε το ερωτηματικό (;).
17. Για να βάλετε μια γραμμή στη μικρή νότα, πηγαίνετε πάνω της και πατήστε το  ερωτηματικό (;).
18. Για να αλλάξετε οπλισμό χρησιμοποιήστε το κουμπί Key Signature Tool, που έχει ένα πεντάγραμμο με δύο υφέσεις, και κάνετε διπλό κλικ πάνω στο μέτρο που θέλετε να αλλάξτε οπλισμό.
19. Για να αλλάξετε μέτρο χρησιμοποιήστε το κουμπί Time Signature Tool, που έχει ένα πεντάγραμμο με 4/4, και κάνετε διπλό κλικ πάνω στο μέτρο που θέλετε να αλλάξετε μέτρο.
20. Για να αλλάξτε κλειδί χρησιμοποιήστε το κουμπί Clef Tool, που έχει πάνω του ένα κλειδί φα, και κάνετε διπλό κλικ πάνω στο μέτρο που θέλετε να αλλάξτε κλειδί.
21. Για να βάλετε articulations (staccato, accents, δάκτυλα κ.λπ.) χρησιμοποιήστε το κουμπί Articulation Tool, που έχει μια νότα με ένα accent πάνω της, στο πάνω μέρος της οθόνης.
22. Για να σημειώσετε δυναμικές (p, mp, mf κ.λπ.), χρησιμοποιήστε το κουμπί Expression Tool, που έχει το mf.
23. Για να σημειώσετε legati, τρίλιες, δυναμικές με ψαλίδια, χρησιμοποιήστε το κουμπί Smart Shape Tool, που έχει μια καμπύλη σαν legato, και κάνετε διπλό κλικ πάνω στο μέτρο ή τη νότα που θέλετε και σύρετε το ποντίκι.
24. Για να γράψετε τρίηχα, τετράηχα κ.λπ., με το Speedy Entry tool κρατήστε πατημένο το Ctrl και πατήστε ταυτόχρονα το νούμερο που θέλετε από το πληκτρολόγιο. Στο πάνω δεξί μέρος του πλαισίου του μέτρου θα δείτε το νούμερο που πατήσατε. Τώρα εισάγετε τις νότες όπως και πριν.
25. Για να γράψετε τον τίτλο του κομματιού και το συνθέτη (σε page view) πρέπει να πατήσετε το κουμπί με το γράμμα Α (Text tool) στο πάνω μέρος της οθόνης. Μετά κάνετε διπλό αριστερό κλικ και εμφανίζεται ο κέρσορας να αναβοσβήνει. Μετά πηγαίνετε εκεί που γράφει Text  στο πάνω μέρος της οθόνης, κάνετε κλικ και βγαίνει ένα pull down menu. Εκεί διαλέγετε τη γραμματοσειρά, το μέγεθος και όλα τα υπόλοιπα. Αν θέλετε να γράψετε ελληνικά πρέπει στο κάτω δεξί μέρος του παραθύρου αυτού, εκεί που γράφει script, να διαλέξετε Ελληνική από την μπάρα κύλισης. Αργότερα θα δούμε πώς μπορούμε να ρυθμίσουμε το κάθε κομμάτι να το κάνει αυτό αυτόματα από την επιλογή Document Options.
26. Για να μεταφέρετε ένα ή περισσότερα μέτρα (σε page view) από ένα πεντάγραμμο στο από κάτω από αυτό ή στο από πάνω, πατάτε το κουμπί που έχει ένα τρένο στο πάνω μέρος της οθόνης. Αυτό είναι ένα από τα πιο χρήσιμα εργαλεία του Finale και ονομάζεται Mass Edit Tool. Όταν είναι λοιπόν πατημένο, με το ποντίκι κάνετε κλικ στο μέτρο που θέλετε να πάει στο από κάτω πεντάγραμμο π.χ. και αυτό αλλάζει χρώμα. Τότε πατάτε το προς τα κάτω βέλος του πληκτρολογίου και το μέτρο θα μετακινηθεί. Μπορείτε, αν θέλετε να πατήσετε ταυτόχρονα το Ctrl και το Μ και θα δείτε ένα παράθυρο που σας επιτρέπει κάποιες επιλογές, δηλαδή σε όλο το κομμάτι (αφού έχετε επιλέξει όλο το κομμάτι), κάθε πεντάγραμμο να έχει συγκεκριμένο αριθμό μέτρων, να βάλει τα επιλεγμένα μέτρα σε ένα πεντάγραμμο κ.λ.π). Με το ίδιο εργαλείο μπορείτε να αντιγράψετε ένα μέτρο ως εξής: επιλέγετε το μέτρο και αλλάζει χρώμα. Τότε κρατάτε πατημένο το αριστερό πλήκτρο του ποντικιού και σύρετε το μέτρο που έχετε επιλέξει στο κενό μέτρο που θέλετε να πάει. Θα σας ρωτήσει πόσες φορές να το αντιγράψει. Εσείς θα πληκτρολογήσετε το νούμερο που θέλετε και θα πατήσετε το ΟΚ.
27. Για να διαμορφώσετε τις σελίδες που θέλετε να τυπώσετε, πηγαίνετε στα Options, στο πάνω μέρος της οθόνης. Κάνετε κλικ πάνω του και θα βγει ένα pull down menu. Διαλέγετε page format και μετά από δίπλα Score… Από το παράθυρο που θα εμφανιστεί θα κάνετε τις ρυθμίσεις.

Από τη βοήθεια του Finale (Help) επιλέγετε User Manual και μετά Keyboard Shortcuts. Εκεί θα βρείτε όλα τα Shortcuts και τα Special Mouse Cliks του Finale. Αν θέλετε, τυπώνετε αυτές τις σελίδες και ανατρέχετε σε αυτές όταν χρειάζεται.
Αυτές είναι κάποιες γενικές οδηγίες για να αρχίσει κάποιος να γράφει με το Finale. Το πρόγραμμα έχει άπειρες δυνατότητες και σε επόμενα άρθρα θα αναλύσουμε διεξοδικά τι ακριβώς λειτουργία κάνει το κάθε εργαλείο του.

Πειραματιστείτε χωρίς φόβο και θα ανακαλύψετε αρκετές λειτουργίες του προγράμματος.
Αν έχετε απορίες, μη διστάσετε να μου στείλετε ένα e-mail και σίγουρα θα σας απαντήσω.

Καλή σας αρχή…

                                                  Θοδωρής Παναγόπουλος
panagoth@tar.gr

                                                               (Σεπτέμβριος 2006)

---

Διαβάστε ή κατεβάστε το κείμενο σε μορφή pdf
Πατώντας τον παραπάνω σύνδεσμο μπορείτε να το διαβάσετε online με το Acrobat Reader, εφόσον έχετε γρήγορη σύνδεση (ADSL).
Εάν έχετε αργή σύνδεση, κάντε δεξί κλικ στο σύνδεσμο και επιλέξτε "αποθήκευση ως" ("save target as") για να το κατεβάσετε στον σκληρό σας δίσκο.