ΔΥΤΙΚΗ ΑΦΡΙΚΗ: ΟΙ ΡΙΖΕΣ
Η Δυτική Αφρική είναι η πατρίδα των περισσότερων νέγρων, που έφτασαν στον Νέο Κόσμο για να πουληθούν σαν δούλοι στους λευκούς γαιοκτήμονες. Είναι γνωστό ότι η Jazz δεν γεννήθηκε στην Δυτική Αφρική και είναι πολύ πιθανόν, αν οι Δυτικοαφρικανοί ακούσουν jazz, κάποιοι από αυτούς ούτε να την καταλάβουν, ούτε να τους αρέσει. Αντιστοίχως και η παραδοσιακή μουσική της Δυτικής Αφρικής θα πρέπει να είναι το ίδιο ακατανόητη και ξένη για τους περισσότερους Αφροαμερικάνους.
Ο λόγος για τον οποίον το ενδιαφέρον των ερευνητών της ιστορίας της jazz, επικεντρώνεται καταρχάς στην Δ. Αφρική, έχει να κάνει με τα στοιχεία μουσικών και άλλων πολιτισμικών παραδόσεων των λαών αυτής της περιοχής, που μεταφέρθηκαν προφορικά στην Αμερική μαζί με τους σκλάβους. Τα στοιχεία αυτά κατόρθωσαν κάτω από εξαιρετικά αντίξοες συνθήκες να επιβιώσουν άλλες φορές αυτούσια και άλλες φορές συγκαλυμμένα και να αναμιχθούν με τις μουσικές και πολιτισμικές παραδόσεις των Ευρωπαίων αποίκων. H ανάμιξη αυτή αποτέλεσε μια μακροχρόνια και πολύπλοκη διαδικασία πολιτισμικών και κοινωνικών αλληλεπιδράσεων, ζυμώσεων και μεταλλάξεων, που πολλές φορές ο ρόλος τους, ο βαθμός τους και τελικά η επίδρασή τους να είναι πολύ δύσκολο να εξακριβωθούν με βεβαιότητα. Ωστόσο τα σπέρματα του Δυτικοαφρικανικού πολιτισμού έπαιξαν τελικά καθοριστικό ρόλο στην δημιουργία, ταυτότητα και εξέλιξη της jazz.
Γενικές πληροφορίες
Ο γεωγραφικός χώρος που εννοούμε ως Δυτική Αφρική, είναι η έκταση των δύο εκατομμυρίων - περίπου - τετραγωνικών μιλίων, που οριοθετείται από την χερσόνησο του Ντακάρ ( βορειοδυτικό άκρο της Σενεγάλης ), την λίμνη του Τσαντ και τις ακτές του Κονγκό. Σε αντίθεση με ότι νομίζει ο περισσότερος κόσμος, οι κάτοικοι της περιοχής αυτής είναι ένα μωσαϊκό φυλών με ξεχωριστές γλώσσες και ανομοιογενείς πολιτισμικές παραδόσεις, που ζούνε σε περιοχές με εντελώς διαφορετικές κλιματολογικές και γεωλογικές συνθήκες. Έτσι λοιπόν συναντάμε κοινωνίες που η διαβίωση τους βασίζεται στην αλιεία, στην αγροτική καλλιέργεια, στην κτηνοτροφία, στο κυνήγι, αλλά και νομάδες που διασχίζουν τεράστιες εκτάσεις με σκοπό την ανταλλαγή αγαθών. Κατά καιρούς εμφανίστηκαν βασίλεια, όπως του Μαλλί της Δαχομέης και της Γκάνας, που ανέπτυξαν αξιόλογους πολιτισμούς και δημιούργησαν ακόμη και αυτοκρατορίες. Πολλά μέλη μικρών φυλών αιχμαλωτιζόντουσαν και πουλιόντουσαν σαν σκλάβοι στους λευκούς δουλέμπορους.
Οι πολιτισμικές παραδόσεις των λαών της Δυτικής Αφρικής είναι προφορικές.
Το 639 μ. Χ. άρχισε η κατάκτηση της βόρειας Αφρικής από τους Άραβες. Είναι πιθανόν – όπως υποστηρίζουν ορισμένοι ερευνητές - κάποια στοιχεία του αραβικού πολιτισμού να ενσωματώθηκαν στις Δυτικοαφρικανικές παραδόσεις. Οι Ευρωπαίοι εξερευνητές – όπως ο Βάσκο ντε Γκάμα – άρχισαν να ανακαλύπτουν την Δ. Αφρική το1433.
Γλώσσα
Στις Αφρικανικές φυλές το ύψος και ο τόνος μιας λέξης είναι φορείς σημασίας. Κάτι τέτοιο συμβαίνει βέβαια στα Ελληνικά, καθώς και σε άλλες γλώσσες του Δυτικού κόσμου, αλλά μόνο σε σχέση με τον τόνο της λέξης και όχι με το ύψος της. Σε κάθε περίπτωση πάντως το νόημα που θέλουμε να δώσουμε στην λέξη, προκύπτει από τα συμφραζόμενα. Αντιθέτως, στις Δυτικοαφρικανικές γλώσσες (όπως και σε άλλες π.χ. Κινέζικα), το ύψος στο όποιο εκφωνείται η λέξη, είναι καθοριστικής σημασίας για το νόημα της. Στην νέα τους πατρίδα οι σκλάβοι άρχισαν λίγο-λίγο να μαθαίνουν αγγλικά και να ξεχνάνε την μητρική τους γλώσσα, ωστόσο η συνήθεια της αλλαγής του τονικού ύψους κατά την διάρκεια της ομιλίας ή του τραγουδιού διατηρήθηκε, έστω και αν αυτό δεν επηρέαζε πλέον το νόημα των λέξεων (αν και στην αργκό των νέγρων υπάρχουν κάποια παραδείγματα που δείχνουν το αντίθετο), επηρέασε όμως έντονα το παίξιμο των μουσικών οργάνων γιατί εκεί ο νέγρος μουσικός προσπαθούσε με κάθε τρόπο να μιμηθεί την ανθρώπινη φωνή. Εμφανίστηκαν έτσι νέες τεχνικές, οι οποίες αφού εξελίχθηκαν και παγιώθηκαν, συνεχίζουν να υπάρχουν έως και σήμερα, αποτελώντας πλέον τον καθιερωμένο τρόπο παιξίματος κάποιων οργάνων.
Μουσική
Στην ποικιλομορφία αυτών των πολιτισμών σημαντική θέση κατέχουν ο ρυθμός, ο χορός και η μουσική. Έννοιες που για τους Δυτικοαφρικανούς-σε αντίθεση με τους Ευρωπαίους - είναι ταυτόσημες και άρρηκτα συνδεδεμένες με κάθε δραστηριότητα της καθημερινής ζωής. Συναντάμε τραγούδια που συνοδεύουν την χειρωνακτική εργασία, (τραγούδια της δουλείας) βοηθώντας στον συντονισμό των κινήσεων, αλλά και διασκεδάζοντας συγχρόνως την κούραση. Όλες οι τελετουργίες-θρησκευτικές και μη-συνοδεύονται από τα αντίστοιχα τραγούδια (θρησκευτικά τραγούδια, τραγούδια για την γέννηση, την ενηλικίωση, τον θάνατο, πολεμικά τραγούδια, τραγούδια που αναφέρονται στην ιστορία και τα κατορθώματα της φυλής, τραγούδια για την σοδειά κ.λ.π.). Χαρακτηριστικά στοιχεία της μουσικής τους είναι το σχήμα κλίση-απόκριση και ο αυτοσχεδιασμός. Η μουσική αυτών των λαών δεν είναι συγκερασμένη δεν έχει συγχορδίες και ως εκ τούτου δεν ακολουθεί κάποιο σύστημα αρμονίας . Η αντίληψη του Δυτικού κόσμου για την έννοια του ωραίου, της μελωδίας και του ρυθμού δεν έχουν εδώ καμία θέση. Ο τρόπος με τον οποίον αντιλαμβάνονται και εκφράζουν τον ρυθμό, φαίνεται σε εμάς εξαιρετικά πολύπλοκος και ίσως χαοτικός.
Η ανθρώπινη φωνή χρησιμοποιείται με τρόπους που στα αυτιά ενός Ευρωπαίου θα ακούγονταν σαν άναρθρες κραυγές και ουρλιαχτά.
Ο Δυτικοαφρικανός όμως. μέσα σε αυτήν την ελεύθερη χρήση της φωνής βρίσκει μία μεγάλη ποικιλία εκφραστικών μέσων. Επαγγελματίες μουσικοί με την έννοια που εμείς το εννοούμε δεν υπάρχουν, πλην ορισμένων εξαιρέσεων. Όλα τα μέλη κάθε φυλής συμμετέχουν στις χορευτικές-μουσικές δραστηριότητες. Η διάκριση μεταξύ ταλαντούχου και ατάλαντου-κάτι συνηθισμένο στις Δυτικές κοινωνίες- δεν υφίσταται, αφού η επίδοση όλων είναι αυτή που χρειάζεται για να εξυπηρετούνται οι μουσικές και χορευτικές ανάγκες των διαφόρων εκδηλώσεων.
Τα μουσικά όργανα.
Έχουν μία τεράστια ποικιλία οργάνων που περιλαμβάνει έγχορδα με δοξάρι και νυκτά έγχορδα, που είναι κατασκευασμένα από κολοκύθες ή από ξύλο και έχουν διάφορους αριθμούς χορδών - όπως το κόρα και το μόλο, πνευστά όργανα διαφόρων ειδών όπως το αλγκάϊτα και ο αυλός που κατασκευάζονται από ξύλο και μπαμπού. Επίσης υπάρχουν ξυλόφωνα και μεταλλόφωνα όπως το μπάλα και το μπίρα. Πρωτεύοντα ρόλο όμως παίζουν οι φωνές, το χτύπημα των χεριών και των ποδιών και τα διάφορα κρουστά ειδικότερα τα τύμπανα τα οποία μάλιστα έχουν και τελετουργικό χαρακτήρα.
Θρησκεία
Οι θρησκευτικές πεποιθήσεις των Δυτικοαφρικανών παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον και μάλιστα αυτές που αφορούν την θρησκεία Βουντού. Όπως θα δούμε στα επόμενα κεφάλαια, η συγκεκριμένη θρησκεία που μεταφέρθηκε στις Δυτικές Ινδίες και τον Νέο Κόσμο από τους σκλάβους που προερχόντουσαν από την Δαχομέη (σημερινές περιοχές των Μπενίν, Τόγκο και Νιγηρία ), έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην δημιουργία της jazz. Το Βουντού ή Χουντού χρονολογείται περίπου στο 4.000 π.Χ. ή κατ’ άλλους στο 6.000 π.Χ. Οι οπαδοί του πιστεύουν στην ύπαρξη ενός Υπέρτατου όντος - του Ολορούν, του οποίου ο γιος, ο Ομπατάλα έφτιαξε την γη. Μετά από μάχη μεταξύ τους, ο Ομπατάλα ηττημένος εξορίστηκε και έγινε ένας κακόβουλος θεός - και πολλών αγαθοποιών αλλά και κακοποιών πνευμάτων. Πιστεύουν στην ύπαρξη και αθανασία της ψυχής, στην ύπαρξη πνευμάτων που βρίσκονται δίπλα τους από την γέννηση έως τον θάνατο (κάτι αντίστοιχο με τον «φύλακα άγγελο».των Χριστιανών), στην ύπαρξη ψυχής όχι μόνο στους ανθρώπους, αλλά και στα ζώα και στα φυτά (ανιμισμός), πιστεύουν στα πνεύματα των προγόνων τους (προγονολατρεία), πιστεύουν επίσης, ότι τα πάντα σε αυτόν τον κόσμο αλληλεπιδρούν, ότι ακόμη και τα πιο απλά πράγματα για να γίνουν χρειάζονται την έγκριση των πνευμάτων (μοιρολατρία). Κατασκευάζουν ειδώλια (φετίχ) - από διάφορα υλικά - που πιστεύουν ότι έχουν μαγικές ιδιότητες (φετιχισμός). Οι τελετουργίες που έχουν οργιαστικό - διονυσιακό - χαρακτήρα και απώτερο σκοπό την επίκληση πνευμάτων, κατευθύνονται από ιερείς και ιέρειες και λαμβάνουν χώρα κοντά σε έναν βωμό ο οποίος μπορεί να είναι ένα τραπέζι, ένας βράχος, μια εσοχή σε δένδρο, ή οποιοδήποτε αντικείμενο που μπορεί να παίξει αυτόν τον ρόλο. Τα τρία τελετουργικά τύμπανα (μικρό, μεσαίο, μεγάλο) είναι απαραίτητα σε κάθε τελετή Βουντού. Οι μυημένοι χορεύουν, ακολουθώντας τον έντονο ρυθμό τους και φτάνουν συχνά σε κατάσταση έκστασης. Συνηθισμένο είναι το φαινόμενο της καταληψίας, κατά την διάρκεια του οποίου κάποιο από τα μυημένα άτομα χάνει τις αισθήσεις του και καταλαμβάνεται από το πνεύμα, που έχει κληθεί στην συγκεκριμένη τελετή. Ακολουθεί θυσία κάποιου ζώου (συνήθως κόκορα), για να χορτάσει με το αίμα του το πνεύμα που βρίσκεται προσωρινά στο σώμα του πιστού. Αξίζει να παρατηρήσουμε, την σχηματική ομοιότητα μεταξύ ορισμένων χαρακτηριστικών Βουντού και Ρωμαιοκαθολικής πίστης. Αυτή ακριβώς η ομοιότητα έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην διάσωση και επιβίωση των αφρικανικών πολιτισμικών χαρακτηριστικών, που βρισκόντουσαν υπό καθεστώς διωγμού στον Νέο Κόσμο.