ISTVAN (STEPHEN) HELLER
1813-1888
Ο συνθέτης που δεν ηχογράφησε η Ρένα Κυριακού
Μου τον ανέφερε η Ρένα Κυριακού επειδή της έκανε εντύπωση ότι ο δάσκαλός μου Χαράλαμπος Κρητικός (συμμαθητής της ένα διάστημα στο Παρίσι και φίλος της για δεκαετίες) μου δίδαξε απλές και δύσκολες σπουδές του. Η Ρένα Κυριακού μου εξήγησε, ανατρέχοντας σε συγκεκριμένα παραδείγματα, ότι οι σπουδές του Heller είναι μουσικές, παιδαγωγικά απαραίτητες, κρύβουν μέσα τους την ευφυΐα του Czerny και την μουσικότητα του Mendelssohn.
«Δυστυχώς αν και ήταν στο μυαλό μου, δεν ηχογράφησα τα έργα του. Πάντα στην επιθυμία μας κάτι μπορεί να επέμβει… Κρίμα για έναν σημαντικό μουσικό να πεθαίνει χωρίς σχεδόν κανείς να τον εκτίμησε. Έτσι πέθανε ο Heller,πρέπει κάποιος να κάνει κάτι όμως. O Bizet που είχε εντυπωσιαστεί από τις αυθόρμητες αλλά όχι τυχαίες αρμονικές γραμμές του (lignes spontanées mais pas au hasard), είχε συνθέσει εντυπωσιακές παραλλαγές πάνω σε θέμα του Heller και βέβαια του το είχε αφιερώσει» είναι τα λόγια της. Έχω επίσης σημειώσει: να βρω τις τέσσερις Σονάτες, τις Ταραντέλλες, τις Μαζούρκες, τις Παραλλαγές σε θέματα του Σούμαν και του Μπετόβεν, τις Φαντασίες και τις παραλλαγές πάνω σε θέματα από όπερες, αλλά να ξέρω ότι συνέθεσε και πολύ όμορφες Παιδικές Σκηνές, σαν αυτές του Σούμαν.
Georges Bizet: απόσπασμα από τις Παραλλαγές πάνω σε ένα θέμα του Heller
Γεννημένος στην Πέστη στις 15 Μαΐου 1814, ο Heller έδειξε από πολύ μικρός την πιανιστική του φύση. Ήταν εννέα ετών όταν έπαιξε το Κοντσέρτο για δύο πιάνα του Dussek με τον καθηγητή του Franz Bauer, που δίδαξε τα έργα του Σούμπερτ και του Μπετόβεν στον ταλαντούχο μαθητή του.
Η φτωχή του οικογένεια προσπάθησε να εξασφαλίσει χρήματα για να στείλει το παιδί να μελετήσει στη Βιέννη, όπου κατάφερε για ένα χρονικό διάστημα να μελετήσει με τον Carl Czerny. Περισσότερα χρήματα για την αμοιβή του μεγάλου αυτού παιδαγωγού δεν μπορούν να εξευρεθούν και αναγκάζεται με λύπη να αλλάξει δάσκαλο, επιλέγοντας τον Antoine Halm, που είχε καλή φήμη δασκάλου και επιπλέον ήταν φίλος του Μπετόβεν. Στην ηλικία των 13 ετών, ο Heller εισέπραξε τη χαρά των καλών κριτικών από τις εκεί συναυλίες του και την τύχη να μπορεί να πραγματοποιήσει τις πρώτες περιοδείες. Η συνθετική του δραστηριότητα ξεκινά στα 19 του και στην απόφαση να εκδώσει έργα του βοήθησε πολύ ο ζεστός και επίμονα θετικός λόγος του Σούμαν. 
Το 1837, ο Kalkbrenner μετά από μια συναυλία, ενθουσιασμένος, πείθει τον εικοσιπενταετή Heller να εγκατασταθεί στο Παρίσι όπου η μουσική ζωή είναι πολύ ζωντανή και οι δυνατότητες να παρακολουθήσει την εξέλιξη της σύνθεσης μεγαλύτερη. Θα μπορούσε και να μελετά ρεπερτόριο μαζί του. Έτσι ο νέος σολίστ και συνθέτης πείθεται. Τα οικονομικά θέματα και πάλι τον αναγκάζουν σύντομα να σταματήσει τα μαθήματα και να αποφασίσει να μελετήσει πλέον μόνος του.
Στην πόλη αυτή η κλειστή και πολύ σεμνή του φύση δεν τον βοήθησε να αποκτήσει ευρύτερες παρέες, να μπει στα σαλόνια και να γνωριστεί στα στέκια όπου σύχναζαν οι οργανωτές καλλιτεχνικών εκδηλώσεων και οι καλλιτέχνες. «Αν έγραψε τόσο ουσιώδη τεχνικά έργα για πιάνο», λέει η Ρένα Κυριακού, «αυτό οφείλεται στο ότι έμαθε πιάνο με αξιόλογους πιανίστες και μετά σκέφτηκε πώς θα μάθουν και οι άλλοι απ αυτόν. Αν δεν καθίσεις να βρεις τρόπο, όσα και να σου πουν δεν εφαρμόζονται από μόνα τους. Αυτό έκανε με τις σπουδές του, βρήκε τρόπο και τον προετοίμασε να τον χρησιμοποιήσουν οι μαθητές. Επίσης αν και ήταν μοναχικός, είχε συναναστροφές σοβαρές, με τον Σαιν Σανς, τον Μαρμοντέλ και τον Μπιζέ. Άκουγε λοιπόν σοβαρές συμβουλές, μάθαινε και έπαιρνε ιδέες για να εμπνευστεί. Δυστυχώς κάπου πεντακόσιες συνθέσεις δεν παίζονται και υπάρχουν εκεί μέσα πρωτότυπες και ενδιαφέρουσες ιδέες για το πιάνο. Ο Heller επηρέασε όχι μόνο τον Φωρέ αλλά και τον Σαμπριέ που αυτόν τουλάχιστον τον έπαιξα…».
Επιστολή του Heller στον Jules Massenet
Ένας άγγλος που γεννήθηκε στη Γερμανία ανακαλύπτει την αξία των έργων του Heller, ο Charles Hallé ο οποίος τα έπαιξε σε συναυλίες και απέσπασαν άριστες κριτικές. Αυτός είναι ο πρώτος πιανίστας που έπαιξε στο Λονδίνο και σε άλλες βρετανικές πόλεις όλες τις σονάτες του Μπετόβεν (1850-1861). Γεννήθηκε το 1819 στο Hagen της Βεστφαλίας. Αλλά μετά την εγκατάστασή του στην Αγγλία, άλλαξε το όνομά του σε Charles Hallé δίνοντας στο κοινό του την εντύπωση ότι είναι Γάλλος. Υπήρξε φίλος του Listz και του Chopin.
Prof. Charles Hallé
Ο ίδιος στάθηκε συμπαραστάτης στα σοβαρά προβλήματα υπερκόπωσης και νευρικής εξόντωσης που χρειάστηκε να αντιμετωπίσει ο Heller και που για χρόνια τον διέλυαν κάθε φορά που έπρεπε να παίξει στο κοινό. Λίγο αργότερα προστέθηκαν και οι οξείς ρευματικοί πόνοι που τον κρατούσαν ανήμπορο για μήνες και τον οδήγησαν στην αναγκαία απόφαση να σταματήσει τη συναυλιακή εργασία και να αφοσιωθεί στη σύνθεση και τη διδασκαλία. Το 1883 έχασε σε μεγάλο ποσοστό την όρασή του. Χάρη στο ενδιαφέρον του Charles Hallé κι αυτή τη φορά, ανέλαβαν να τον συντηρούν άγγλοι λόρδοι μουσικόφιλοι, που είχαν παρακολουθήσει τις συναυλίες του duo Heller- Hallé στο Λονδίνο.
Έτσι λοιπόν πέρασε στην αιωνιότητα ένας συνθέτης που ζητάει ακόμα σήμερα εκτιμητές. Το πόσο καλύτερη θα ήταν η συνθετική εικόνα του αν η Ρένα Κυριακού στη δεκαετία του 1950 υλοποιούσε την επιθυμία να ηχογραφήσει τα άπαντά του, ασφαλώς δεν το γνωρίζουμε αν και βέβαιο είναι ότι κάτι θα ήταν καλύτερο. Μπορούμε όμως εμείς οι σημερινοί να ερευνήσουμε όσο το δυνατόν την εργογραφία του. Οι πηγές σήμερα είναι εύκολα προσβάσιμες σε αντίθεση με την εποχή που η Κυριακού συγκέντρωσε πληροφορίες και παρτιτούρες των συνθέσεων του Heller.
Κοιμητήριο Père Lachaise- Παρίσι
Έφη Αγραφιώτη
Effie.tar@gmail.com
Μάρτιος 2018
Τεχνική επιμέλεια σελίδας Κώστας Γρηγορέας
(Η επιμέλεια του κειμένου είναι ευθύνη του αρθρογράφου)
