[Κλασική Κιθάρα] ΚΙΘΑΡΑ: ΕΝΑ ΟΡΓΑΝΟ ΜΕ… ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΟ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ;
(του Αλέξανδρου Δρυμωνίτη)

ΚΙΘΑΡΑ
Ένα όργανο με… προβληματικό χαρακτήρα;

Το παρακάτω κείμενο του Αλέξανδρου Δρυμωνίτη ανοίγει ορίζοντες για όσους έχουν σκεφτεί τέτοια θέματα γύρω από το ρεπερτόριο της κιθάρας και την επαφή της με το ευρύτερο κοινό της λόγιας μουσικής. Ίσως να θεωρηθεί και αυστηρό, πάντως μπορούμε να πούμε πως θίγει ζητήματα που όλοι, κάποιες φορές έχουμε σταθεί, αλλά τα προσπερνάμε...

Ένας επί χρόνια εκτελεστής κιθάρας θα πρέπει να έχει ακούσει πολλή μουσική. Η κιθαριστική μουσική που έχει ακούσει όμως, είναι αρκετή; Αν κάποιος αναλογιστεί το ρεπερτόριο της κιθάρας –τουλάχιστον αυτό που είναι γνωστό ανάμεσα στους κιθαριστές- θα συνειδητοποιήσει ότι είναι ένα ρεπερτόριο σχετικά περιορισμένο, το οποίο επαναλαμβάνεται στα διάφορα κιθαριστικά δρώμενα, όπως συναυλίες, φεστιβάλ, σεμινάρια κτλ.

Μιλώντας για σύγχρονη μουσική, υπάρχει ένα βασικό ρεπερτόριο το οποίο περιλαμβάνει κομμάτια όπως το ‘Five Bagatelles’ του William Walton, το ‘Tres Piezas Españolas’ ή το ‘Invocacion y Danza’ του Joaquin Rodrigo, το ‘Nocturnal’ του Benjamin Britten, και στην αποκορύφωσή του, τη ‘Sonata’ του Alberto Ginastera. Το να αναφερόμαστε όμως στη μουσική αυτή με τον όρο σύγχρονη είναι λάθος καθώς τα κομμάτια αυτά γράφτηκαν τουλάχιστον τριάντα χρόνια πριν, ενώ η λέξη σύγχρονη σημαίνει κάτι το οποίο συμβαίνει τώρα, και τώρα έχουμε 2009.

Υπάρχει ένα άλλο ‘γκρουπ’ κομματιών γραμμένων από κιθαριστές-συνθέτες, όπως ο Leo Brouwer, ο Roland Dyens, ή ο Nikita Koshkin. Το πρόβλημα με τη μουσική αυτή είναι ότι είναι μουσική πολύ κιθαριστική –βασισμένη κατα πολύ στην τεχνική του συγκεκριμένου οργάνου- αποδεκτή κυρίως από κιθαριστές. Όταν ένας μουσικός από άλλο πεδίο ακούσει αυτή τη μουσική, η αντίδραση και αποδοχή του δε θα είναι το ίδιο καλή με αυτή ενός κιθαριστή. Και αν η απάντηση σε αυτό είναι ότι είναι λογικό να συμβαίνει κάτι τέτοιο, μιάς και ο ακροατής δεν είναι κιθαριστής ενώ η μουσική είναι κιθαριστική, τότε θα μου επιτρέψετε να θεωρήσω την άποψη αυτή τελείως λανθασμένη, καθώς το σκεπτικό αυτό απομακρύνει -ουσιαστικά αποκλείει- την κιθάρα από την υπόλοιπη μουσική οικογένεια, θέτοντάς τη εντός των αυστηρών ορίων της κιθαριστικής μουσικής οικογένειας.

Μια άλλη πτυχή της κιθάρας είναι ότι το όργανο αυτό είναι πολύ δεξιοτεχνικό. Έχει δύσκολη τεχνική, εστιάζοντας πολύ στη λεπτομέρεια. Επίσης, το κοινό έχει άμεση οπτική επαφή με τον εκτελεστή και τα χέρια του -τα οποία κάνουν μεγάλα πηδήματα στην ταστιέρα- και τα δάχτυλά του, δίνοντας στην κιθάρα ένα χαρακτήρα ‘σόου’, το οποίο αντικαθιστά πολλές φορές μέρος της ουσιαστικής μουσικής. Αποτέλεσμα αυτού είναι ότι αρκετοί κιθαριστές εστιάζουν στην τεχνική και πολλές φορές ξεχνούν την ίδια τη μουσική.

ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ

Τα τέσσερα αυτά γεγονότα τα οποία αναφέρονται παραπάνω, είναι οι κυριότεροι λόγοι –κατά τη γνώμη μου- για τους οποίους η κιθάρα έχει περιθωριοποιηθεί, δημιουργώντας το δικό της στενό κύκλο, ένα κύκλο του οποίου είναι δύσκολη, τόσο η είσοδος, όσο και η έξοδος. Η είσοδος στον κύκλο αυτό είναι δύσκολη καθώς η κιθαριστική μουσική αναφέρεται και ενδιαφέρει κυρίως τους κιθαριστές, αφήνοντας τους υπόλοιπους αδιάφορους για το ρεπερτόριο αυτό. Ακόμη κι αν κάποιος μη κιθαριστής θελήσει να μπει σε αυτό τον κύκλο, οι άλλοι τρεις λόγοι (επανάληψη ρεπερτορίου, έλλειψη σύγχρονου ρεπερτορίου, ‘σόου’) θα τον απωθήσουν. Η έξοδος από τον κύκλο της κιθάρας δεν είναι εύκολη γιατί κάποιος, ως κιθαριστής, γνωρίζει την κατάσταση όπως είναι μέσα στον κύκλο. Το περιορισμένο ρεπερτόριο του οργάνου είναι αυτό το οποίο γνωρίζει, και μαθαίνει ό,τι αυτό είναι σύγχρονο (κι ας έχει γραφτεί πάνω από τριάντα χρόνια πριν) και ότι αυτή είναι καλή μουσική (κι ας βασίζεται στην τεχνική του οργάνου, αντί να βασίζεται στη μουσική αυτή καθ’ αυτή). Αποκτώντας μια τέτοια κιθαριστική νοοτροπία, ο κιθαριστής ούτε βρίσκει λόγο, ούτε έχει και τη διάθεση να βγει από τον κύκλο της κιθάρας.

Σε αυτό προστίθεται το γεγονός ότι η κιθάρα δεν είναι ορχηστρικό όργανο, ενώ παράλληλα έχει έλλειψη ρεπερτορίου μουσικής της κλασσικής περιόδου, πράγμα που την καθιστά όχι ιδιαίτερα δημοφιλή ανάμεσα στους μουσικούς, κυρίως της δυτικής μουσικής. Αυτό οδηγεί σε μια κατάσταση όπου οι συνθέτες δε θεωρούν το όργανο αυτό αρκετά σημαντικό. Θέλοντας να συνεργαστεί ένας κιθαριστής με συνθέτες, το πιθανότερο είναι ο αριθμός των τελευταίων να είναι περιορισμένος, μη δίνοντας προτεραιότητα σε αυτή τη συνεργσία, καθώς άλλα ‘μεγαλύτερα’ projects προέχουν.

Ένας άλλος λόγος για τον οποίο κάποιοι συνθέτες δεν δίνουν προτεραιότητα στην κιθάρα είναι ότι, όπως το εκφράζουν και οι ίδιοι, δεν τολμούν να κάνουν κάτι τέτοιο, καθώς το όργανο αυτό έχει μία ιδιαίτερα ιδιότροπη τεχνική η οποία είναι πολύ δύσκολο να την προσεγγίσει κανείς. Αυτό έχει εκφραστεί ακόμη και απο τον Alberto Ginastera, στον πρόλογο του στην παρτιτούρα της σονάτας του για κιθάρα. Ο ίδιος λέει ότι, ενώ επι σειρά ετών του είχε ζητηθεί επανειλημένα να συνθέσει για κιθάρα, δεν το έκανε γιατί το θεωρούσε εξαιρετικά δύσκολο. Του πήρε πολλά χρόνια να το αποφασίσει, ενώ καταλήγει λέγοντας ότι με τις κριτικές που πήρε η σονάτα του μετά την πρεμιέρα, συνειδητοποίησε ότι άξιζε αυτή η αναμονή πολλών χρόνων. Με σωστή καθοδήγηση, όσον αφορά την τεχνική, ένας συνθέτης μπορεί να εκπλήξει ακόμη και τον εαυτό του με ένα κομμάτι για κιθάρα που θα συνθέσει. Αυτό το είδα κι εγώ προσωπικά να συμβαίνει με συνθέτες με τους οποίους συνεργάστηκα κατά τη διάρκεια της έρευνας που έκανα, την οποία αναφέρω παρακάτω. Είναι απλά ζήτημα ώθησης για έναν συνθέτη να γράψει για αυτό το ιδιότροπο όργανο.

ΠΕΡΙ ΕΡΕΥΝΑΣ

Κατά τη διάρκεια της μεταπτυχιακής μου σπουδής στο Κονσερβατόριο του Άμστερνταμ, μου ζητήθηκε, όπως και από όλους τους μεταπτυχιακούς φοιτητές, να κάνω μία έρευνα. Σκεπτόμενος όλα τα παραπάνω, το αντικείμενο πάνω στο οποίο αποφάσισα να κάνω την έρευνα αυτή ήταν η σχέση μεταξύ συνθέτη και εκτελεστή, πώς μπορεί να αποδώσει καλύτερα ανανεώνοντας το ρεπερτόριο της κιθάρας με σύγχρονη μουσική, ενώ παράλληλα ήταν μια προσπάθεια να διευρύνει τον κύκλο του οργάνου.

Στην αρχή της έρευνας είχα την εντύπωση πως το ρεπερτόριο της κιθάρας –ειδικά το σύγχρονο- ήταν αρκετά περιορισμένο. Προς μεγάλη μου έκπληξη, κατά τη διάρκεια της εργασίας μου, μου γνωστοποιήθηκε μία online βιβλιοθήκη η οποία περιλαμβάνει σημαντικό αριθμό κομματιών σύγχρονης μουσικής για την κιθάρα (http://www.sheerpluck.de/). Όσο περίεργο κι αν ακούγεται, τα κομμάτια κλασσικής κιθάρας που περιλαμβάνονται στη βιβλιοθήκη αυτή, είτε σόλο, είτε μουσικής δωματίου, αυτή τη στιγμή είναι 13.804 από συνθέτες από όλο τον κόσμο. Σε εκείνο το σημείο συνειδητοποίησα ότι η ποσότητα της μουσικής δεν είναι πρόβλημα, είναι ότι η μουσική αυτή δε φτάνει στην επιφάνεια. Από τους λόγους για τους οποίους συμβαίνει αυτό άλλοι μου ήταν γνωστοί εκ των προτέρων κι άλλοι φανερώθηκαν ενώ εξελισσόταν η έρευνά μου. Κάποιοι λόγοι πιθανότατα να είναι ευρέως γνωστοί και κάποιοι άλλοι όχι. Κάποιοι λόγοι συμβάλλουν μόνο στο γεγονός ότι μεγάλο κομμάτι του σύγχρονου ρεπερτορίου παραμένει στη σκιά, ενώ κάποιοι άλλοι δημιουργούν περαιτέρω προβλήματα.

ΣΥΝΘΕΣΗ ΚΑΙ ΕΚΤΕΛΕΣΗ

Πολλοί μουσικοί θέλουν η μουσική να είναι μία τέχνη διαφορετική από τις άλλες, άποψη η οποία έχει εκφραστεί και από διακεκριμένους μουσικούς. Η άποψη αυτή σίγουρα ισχύει ως προς μία πτυχή. Είναι μία τέχνη στην οποία η σύνθεση και η πραγματοποίησή της (στην προκειμένη περίπτωση, η εκτέλεση) είναι δύο διαφορετικές διεργασίες, οι οποίες πολλές φορές γίνονται από διαφορετικούς ανθρώπους –ιδιαίτερα στη σύγχρονη μουσική- αντίθετα από τέχνες όπως η ζωγραφική ή η γλυπτική. Δημιουργείται έτσι μία κατάσταση χάσματος μεταξύ συνθετών και εκτελεστών. Εξ’ ορισμού, ο συνθέτης γράφει μουσική με μοντέρνο ύφος, αν και η λέξη μοντέρνο είναι όχι και τόσο σωστή αφού μπορούμε να πούμε ότι η μόδα δεν επηρεάζει και τόσο τη μουσική αυτή. Ο εκτελεστής έχει τη δυνατότητα επιλογής μεταξύ διαφόρων ειδών και εποχών. Αυτό δημιουργεί αυτόματα μια διαφορά μεταξύ των δύο (συνθετών-εκτελεστών) όπου αναλογικά, πολύ λιγότεροι εκτελεστές ασχολούνται με τη μουσική που γράφουν οι συνθέτες της εποχής τους. Οδηγεί και σε μια έλλειψη κατανόησης τόσο από τους μεν όσο κι από τους δε. Οι συνθέτες πολλές φορές δεν κατανοούν ότι κάποιες τεχνικές δυσκολίες δεν είναι εύκολο να ξεπεραστούν, ή μπορεί να είναι ακόμη και αδύνατο να γίνει αυτό. Άλλες φορές έχουν απαίτηση από τον εκτελεστή να έχει υποκριτική ερμηνευτική ικανότητα, και διάφορα άλλα. Οι εκτελεστές από την άλλη, πιθανότατα να μην πείθονται από τη μουσική του συνθέτη, ή να αντιτίθενται στα δύσκολα τεχνικά προβλήματα που προκύπτουν από έλλειψη τεχνικής γνώσης του δημιουργού (πολύ συχνό φαινόμενο στην περίπτωση της κιθάρας), χωρίς όμως να σκεφτούν ότι με καλή θέληση και δουλειά, για τα πάντα υπάρχει λύση.

ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ

Η διαφοροποίηση της σύνθεσης και της εκτέλεσης, πέραν της έλλειψης κατανόησης και από τους δύο παράγοντες, δημιουργεί μια τελείως διαφορετική αντίληψη της μουσικής από τη μία και από την άλλη πλευρά. Ένας εκτελεστής λογικό είναι να ασχολείται ως επι τω πλείστω με το συγκεκριμένο μουσικό όργανο το οποίο παίζει. Κάποιες φορές ασχολείται και με κάποιο δεύτερο, ή μαθαίνει για άλλα όργανα από μουσικά σύνολα στα οποία συμμετέχει. Κι εδώ όμως η γενικότερη αντίληψη παραμένει εντός του πλαισίου αυτής των εκτελεστών. Ακόμη, έναν εκτελεστή τον βαραίνει η παράδοση του οργάνου του, όπως και το συνθέτη η παράδοση της σύνθεσης. Η παράδοση ενός οργάνου όμως αφορά ρεπερτόριο, ενώ η παράδοση της σύνθεσης αφορά το προσωπικό ύφος και το στίγμα του κάθε συνθέτη ξεχωριστά. Ο συνθέτης, ως ερευνητής προσωπικού ύφους και τεχνικής της μουσικής (και όχι κάποιου συγκεκριμένου οργάνου) ασχολείται με μια πληθώρα μουσικών οργάνων και παραμένει ανοιχτός σε νέους δρόμους και ήχους. Ένα μουσικό όργανο μη συνηθισμένο ή καινούργιο, ένας ‘ανορθόδοξος’ καινούργιος ήχος ενός παραδοσιακού οργάνου, ή ακόμη και ο υπολογιστής ως μουσικό όργανο, είναι πολύ περισσότερο αποδεκτά από τους συνθέτες από ότι από τους εκτελεστές. Ενισχύεται έτσι η έλλειψη πειθούς της μουσικής ενός συνθέτη για έναν εκτελεστή, η οποία αναφέρεται παραπάνω, και μεγαλώνει το κενό μεταξύ των δύο.

Το χάσμα μεταξύ συνθετών και εκτελεστών είναι καταλυτικός παράγοντας του γεγονότος ότι μεγάλος αριθμός κομματιών παραμένει στη σκιά. Ανάμεσα στους κιθαριστές παραμένει πολλές φορές άγνωστο ότι μεγάλοι συνθέτες του 20^ου αιώνα, όπως ο Luciano Berio ή ο Elliott Carter, έχουν συνθέσει για κιθάρα. Αλλά κι αυτοί (οι γνωστοί συνθέτες που συνέθεσαν για κιθάρα) είναι λίγοι στον αριθμό. Αυτό όμως δε σημαίνει απαραίτητα κάτι. Το ότι ένας συνθέτης δεν είναι γνωστός ανάμεσα στους μουσικούς δε σημαίνει ότι δεν είναι καλός, και υπάρχουν πολλοί συνθέτες -των οποίων τα ονόματα ίσως να μην έχει ακούσει κανείς- που έχουν γράψει μουσική για κιθάρα. Μερικοί από αυτούς μάλιστα έχουν γράψει πολλά κομμάτια, και η μουσική τους είναι πολύ καλή. Θα μπορούσε για παράδειγμα κάποιος συνθέτης να είναι ακόμη φοιτητής, όπως έγινε και στην περίπτωση της έρευνάς μου. Το ότι ένας μουσικός όμως είναι ακόμη σπουδαστής, δε σημαίνει ότι δεν είναι ώριμος. Το ότι η μουσική και το ύφος ενός συνθέτη είναι ακόμη σε στάδιο εξέλιξης δε θα έπρεπε να κάνουν έναν εκτελεστή να έχει ενδοιασμούς. Αυτά παραμένουν σε στάδιο εξέλιξης καθ’ όλη τη διάρκεια της δημιουργικής πορείας ενός καλλιτέχνη. Επίσης, ο αριθμός των μουσικών είναι τόσο μεγάλος που είναι φύσει αδύνατο όλοι οι καλοί μουσικοί να είναι ευρέως γνωστοί. Όταν κάποιος ασχολείται με σύγχρονη μουσική πρέπει να διατηρεί ανοιχτό μυαλό και να δίνει ευκαιρίες σε νέες προτάσεις.

ΕΞΕΙΔΙΚΕΥΣΕΙΣ

Πέραν της μουσικής υπάρχουν και άλλες τέχνες των οποίων η δημιουργία χωρίζεται σε σύνθεση και πραγματοποίηση, όπως το θέατρο ή ο χορός. Επομένως η μουσική δεν είναι η μόνη τέχνη η οποία έχει αυτό το χαρακτηριστικό διαφορετικό από τις άλλες. Πολλοί μουσικοί παρ’ όλα αυτά συνεχίζουν να θέλουν η τέχνη τους να είναι διαφορετική, ξεχωριστή. Η νοοτροπία αυτή της διαφοροποίησης όμως συμβάλλει στην αποξένωση, καθώς αποκόβεται η μουσική από τις υπόλοιπες τέχνες και τους υπόλοιπους καλλιτέχνες με τον ίδιο τρόπο με τον οποίο αποξενώνονται οι μουσικοί μεταξύ τους. Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται σε πάμπολλες ομάδες ανάμεσα στους μουσικούς, όπως μεταξύ συνθετών και εκτελεστών, μεταξύ εκτελεστών διαφορετικών εποχών, μεταξύ οργάνων ορχηστρικών και μη. Η εξειδίκευση της διαφοροποίησης δημιουργεί μικρές ομάδες αποκομμένες η μία από την άλλη, ενισχύοντας την έλλειψη επικοινωνίας, βασικό στοιχείο της έμπνευσης και της δημιουργίας. Και όσον αφορά την οικογένια της κιθάρας, αυτή τη μικρή αυτάρκης ομάδα, το φαινόμενο αυτό παρατηρείται εντονότατα. Αν οι τέχνες είναι ένας πλανήτης, τότε η μουσική είναι ένας πλανήτης δορυφόρος του πλανήτη ‘τέχνες’ και η κιθάρα είναι ένας πλανήτης δορυφόρος του πλανήτη ‘μουσική’. Η συμβίωση όλων αυτών είναι ζωτικής σημασίας, και η έλλειψη της συμβίωσης αυτής είναι τροχοπέδη στη δημιουργία.

Για να καταλήξω θα ήθελα να αναφέρω κάποιους από τους συνθέτες των οποίων τα κομμάτια έχω παίξει και οι οποίοι δεν είναι ιδιαίτερα γνωστοί ανάμεσα στους κιθαριστές. Ο Rodrigo Tascón και η Natalia Domínguez Rangel, οι συνθέτες οι οποίοι συνέθεσαν για την έρευνά μου, τα κομμάτια των οποίων μπορείται να ακούσετε στη σελίδα του myspace [(Rodrigo Tascón: Transmutation Cyc-1, http://profile.myspace.com/index.cfm?fuseaction=user.viewprofile&friendid=154163733)

(Natalia Domínguez Rangel: Rain without Rain, http://www.myspace.com/nataliadominguezrangel) δυστυχώς οι ηχογραφήσεις είναι αρκετά πρόχειρες]. Ο Jacob Gotlib με τον οποίο έχω συνεργαστεί μετά το πέρας των σπουδών μου (δεν υπάρχει ακόμη διαθέσιμη ηχογράφηση). Ο  Daniel Goeritz, ο Helmut Oehring, ο Fausto Romitelli, ο Maurizio Pisati, ο Etienne Rolin, η Cathy van Eck, και ο Robert Juidam. Αυτοί είναι μόνο λίγοι από τους συνθέτες που έχουν ήδη γράψει για κιθάρα, ενώ σίγουρα υπάρχουν και άλλοι πολλοί οι οποίοι ακόμη δεν έχουν δοκιμάσει να συνθέσουν για το όργανο αυτό, παρ’ όλο που πολύ θα το ήθελαν.

Το συμπέρασμα που βγαίνει από αυτή την ανάπτυξη ιδεών είναι ότι εξαρτάται από εμάς τους κιθαριστές το αν θα ανανεωθεί το ρεπερτόριο του οργάνου με νέα κομμάτια, ή αν θα βγουν στην επιφάνεια μερικά από τα χιλιάδες που ήδη υπάρχουν. Εξαρτάται από εμάς αν θα παίξουμε μουσική και όχι ‘δακτυλισμούς’, αν θα παίξουμε σύγχρονη μουσική η οποία είναι σύγχρονη με την πραγματική έννοια της λέξης και όχι μόνο και μόνο επειδή φερει αυτόν τον τίτλο.

Αλέξανδρος Δρυμωνίτης
adrymonitis@hotmail.com
(κιθαριστής - συνθέτης)
Μάρτιος 2009

Επιμέλεια σελίδας και επιλογή εικόνων Κώστας Γρηγορέας