ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΗ - Για το βιβλίο του μουσικοκριτικού Διονυσίου Γιατρά Η Μουσική Ευρώπη (του Νότη Μαυρουδή) | TAR - Μουσικό διαδικτυακό περιοδικό με αφορμή την κιθάρα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Στις 14 του μηνός Ιανουαρίου 2013, έγινε η παρουσίαση του βιβλίου του μελετητή και μουσικοκριτικού Διονυσίου Γιατρά (1908-2000) με τον τίτλο: «Η Μουσική Ευρώπη», στα γραφεία των εκδόσεων Γαβριηλίδης. Ένα βιβλίο που δεν πρέπει να λείπει από τις βιβλιοθήκες των μουσικών, των μουσικόφιλων και των ανθρώπων του βιβλίου γενικότερα.
Ομιλητές της βραδιάς ήταν ο Νίκος Λούντζης, ο Νότης Μαυρουδής και η Μαίη Σεββαστοπούλου (θα ήταν και η Έφη Αγραφιώτη που όμως ένα ξαφνικό ταξίδι απέτρεψε την παρουσία της).
Το βιβλίο περιλαμβάνει σημαντικές πτυχές που ετέθησαν στο στόχαστρο του Δ. Γιατρά από τις δεκαετίες του ’70 και ’80, να στηρίξει γνώσεις-εμπειρίες και γεγονότα, ώστε να μας παρουσιάσει σήμερα ένα βιβλίο εμπεριστατωμένο γύρω από το ζήτημα της Μουσικής Ευρώπης.
Θα ακολουθήσει η ομιλία του Νότη Μαυρουδή που μαζί με την Έφη Αγραφιώτη πρωτοστάτησαν στην έκδοση του βιβλίου.

ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΗ
(άλλη μια σκέψη για τον μεγάλο κήπο της κριτικής)

Πάντα βρίσκω τον εαυτό μου διστακτικό και αμήχανο όταν διαβάζω ή αναφέρομαι στην κριτική. Δεν μπορώ να προσδιορίσω ακριβώς το αντικείμενο της αμηχανίας μου. Αναγνωρίζω πως η δημοσιευμένη κριτική, ως επάγγελμα, θεσμοθετήθηκε για να υποβοηθάει έναν ερμηνευτή, πάνω σε έργα, σε εποχές, σε σχολές, σε ιδιώματα. Κανείς δεν φανταζόταν πως η κριτική θα έπαιζε πολλές φορές καθοριστικό ρόλο, ακόμα και στην επιβολή ονομάτων, ρευμάτων ή και λόμπυ.
Ε, δεν είναι και τόσο αθώο πράγμα οι επιβολές γενικότερα από την εξουσία του Τύπου και πολλοί γνωρίζουν τέτοια κόλπα, επομένως, στο πλαίσιο μιας διαπλεγμένης εποχής, ακόμα και μια μουσικοκριτική, μπορεί κάλλιστα να παίξει έναν τέτοιο ρόλο και να συμβάλει, έστω σαν λιθαράκι, σε επιβολές που έχουν να κάνουν με την κοινή γνώμη και τη χειραγώγησή της. Το βλέπω αυτό πιο έντονα σε θεατρικές και κινηματογραφικές παραστάσεις. Εάν μεταφερθούμε όμως στη μουσική, θα συνειδητοποιήσουμε την επιβολή πολλών τραγουδιστών σε στιλ…κακοφωνίξ, να καταλαμβάνουν ερτζιανά και άλλες μιντιακές συχνότητες και να κατέχουν τις «δοξασίες» (και την κατανάλωση) τού πόπολο… Άδικες και επιδερμικές τοποθετήσεις πολλών ακατάλληλων ευνοημένων από δισκογραφικές εξουσίες ή από ποικίλα λόμπυ που υπάρχουν, για συγκεκριμένα συμφέροντα.

Όμως, δεν μπορούμε να φορτώσουμε στους μουσικοκριτικούς όλες αυτές τις προαναφερόμενες κακοδαιμονίες, γιατί ασφαλώς δεν διαθέτουν τόση δύναμη, αφού, τουλάχιστον στον χώρο της λόγιας κλασικής μουσικής, το κοινό που ακολουθεί είναι μικρό σε σχέση με τα άλλα μουσικά ιδιώματα, και αδύναμο να απαιτήσει επιβολές.
Ανάμεσα στη μουσικοκριτική, παρεισέφρησαν και «κριτικοί γραφειάδες» που τους γέννησε το ίδιο το σύστημα των ΜΜΕ, αφού οι σύγχρονες ανάγκες απαίτησαν βοηθήματα της δισκογραφίας και του Star System, των celebrities που με την αφελή «κριτική» εξαχρειωμένων προσώπων, ήταν φανερό πως θα επιβάλλονταν στον πολύ κόσμο!
Η βραδιά αυτή όμως, καθώς και το πρόσωπο στο οποίο αναφερόμαστε δεν έχει να κάνει με την παραμόρφωση της κριτικής γραφής «στο πόδι» αλλά, κρίνοντας τη μουσική, να καταλήγει (η γραφή) σε νέες σκέψεις, σε προτάσεις, σε δημιουργικές υποδείξεις, τέλος, σε θεωρητικές καταθέσεις για έναν ολόκληρο κόσμο. Μακριά από τα εκφυλιστικά (τις περισσότερες φορές) φαινόμενα των «προωθητών», των «ποικίλων μάνατζερ», κονδυλοφόρων των αστέρων της νυχτερινής πίστας που εξυπηρετεί την ελαφρότητα του σύστηματος (βλέπε: Star System). Εξ’ άλλου, τις παραμορφώσεις ενός κλάδου τις συναντάμε σε κάθε επαγγελματική τάξη: από τους γιατρούς, τους δικαστές, τους αστυνομικούς, τους πολιτικούς, τους εκκλησιαστικούς, τους εφοριακούς και ο κατάλογος τελειωμό δεν έχει…

Ο Διονύσης Γιατράς υπήρξε από τους αταλάντευτους στυλοβάτες της μουσικής κριτικής στην Ελλάδα και μέσα από τα βιβλία του αποκαλύπτεται ένας σοφός άνθρωπος που με την μουσική του αυτογνωσία κατάφερε να συνδυάσει τη μουσική γνώση, με το μουσικό κριτήριο.
«Το κριτήριο είναι τέχνη και γι' αυτό δεν αμφισβητείται» » ισχυρίζεται ο Γιατράς. Προσέξατε τι είπε; Στο κριτήριο αναφέρθηκε, όχι στην κριτική. Εγώ το επεκτείνω και λέω πως αφού το κριτήριο είναι τέχνη, θα πρέπει με την συνδρομή της, να βοηθά τις άλλες τέχνες. Τις εικαστικές, τη μουσική, το Θέατρο, τον κινηματογράφο, τη λογοτεχνία, το δοκίμιο, την ποίηση κλπ. Ως προς τη μουσική, η τέχνη του κριτηρίου είναι προορισμένη να αποκαλύπτει τις κρυφές αποχρώσεις που ενυπάρχουν μέσα στο σώμα ενός έργου, μιας ερμηνείας. Να ανακαλύπτει τις αρετές και να επισημαίνει τυχόν τεχνικές δυσκαμψίες , διαφορετικές μορφολογικές αντιλήψεις, ανατροπές στον τρόπο γραφής τού χρόνου γέννησης του έργου, ρυθμολογικές «αταξίες», υπερβατικές ελευθερίες της φόρμας και άλλα πολλά. Όλα υπόκεινται στο προσωπικό κριτήριο, αλλά ο μουσικοκριτικός δεν μπορεί να αναλάβει τον ρόλο του Προκρούστη. Η κάθε ακρόαση ενός ρεσιτάλ, μιας συναυλίας θα πρέπει να είναι αφορμή, αφετηρία για έναν γόνιμο προβληματισμό που θα ανοίξει ορίζοντες για σκέψεις-θέσεις-απόψεις που θα βοηθήσουν τόσο τον δοκιμαζόμενο ερμηνευτή (ή ορχήστρα), όσο και το αναγνωστικό κοινό που θα ενδιαφερθεί να διαβάσει τη γνώμη, την κριτική τού μουσικοκριτικού. Μόνο έτσι ο μουσ/κός θα φτιάξει «γέφυρες» για να επικοινωνούν οι άνθρωποι (το κοινό) με τα έργα και τις ερμηνείες.
Ο Γιατράς αυτό έπραττε. Τα βιβλία του αναφέρονται σε σημαντικά θέματα γύρω από μουσικούς προβληματισμούς, όχι μόνο στα χρόνια από το 1972, έως το 1984 που εξέδωσε εν ζωή τα βιβλία του, αλλά και πολλά άλλα θέματα που χαρακτήριζαν τις παλαιότερες εποχές μιας Ελλάδας τόσο διαφορετικής και τόσο ορφανής από βιβλιογραφία, σχετικής με μουσικά θέματα και προβληματισμούς.
Ας θυμίσω τα έως τώρα εκδομένα βιβλία του που, κατά τη γνώμη μου, δεν πρέπει να λείπουν από τις μουσικές βιβλιοθήκες.

-ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΜΟΥΣΙΚΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΥ, (Δίφρος, 1972)

-Η ΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ (Δωδώνη, 1982)

-ΜΟΥΣΙΚΟΙ -ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΑΠΟΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΙ, (Δωδώνη, 1984)

-ΤΟ ΑΤΤΙΚΟ ΠΛΗΡΕΣ ΔΡΑΜΑ (Εστία, 1991)

Σήμερα μαζευτήκαμε εδώ για να αναφερθούμε σε ένα καινούργιο βιβλίο, που ο σπουδαίος μουσικολόγος είχε στο συρτάρι του. Ξεχασμένο υλικό, με τις χειρόγραφες σελίδες του να κιτρινίζουν από τον χρόνο που γλιστράει με ταχύτητες εξωφρενικές. Είχα την τύχη να γνωρίσω αναπάντεχα τον γιο και την κόρη τού εκλιπόντος. Ένιωσα συγκίνηση όταν βρέθηκα με τους απογόνους ενός συγγραφέα επί της μουσικής, τον οποίον είχα διαβάσει και θαύμαζα. Ενός μελετητή, αρθρογράφου. Στις συζητήσεις μας αναφέρθηκε πως ο μακαρίτης είχε μουσικό και συγγραφικό έργο στα συρτάρια του, καλά φυλασσόμενο. Χάρηκα, γιατί είναι λογικό ένας άνθρωπος με μουσικό κριτήριο, να προέρχεται από τη μήτρα της μουσικής γνώσης. Να παίζει πιάνο, να συνθέτει! Όταν μου ειπώθηκε πως είχε ένα ολόκληρο θέμα για τη μουσική Ευρώπη, το καμπανάκι μου χτύπησε! Ποιος ξέρει-σκέφτηκα-τι θα γράφει αυτός ο σοφός περί Ευρώπης, σε μια εποχή που γνωρίζαμε πολύ λίγα για την δική μας ευρωπαϊκή εξέλιξη… Ζήτησα τις σελίδες και πρόθυμα μου τις έδωσαν. Εκεί βρήκα θέματα που πραγματικά μου άνοιξαν πόρτες και παράθυρα, για να μπει ένα φως που δεν γνώριζα… Ζήτησα από την φίλη Έφη Αγραφιώτη να διαβάσει τα κείμενα και να δουλέψουμε πάνω στην έκδοση του βιβλίου. Όπως πάντα, η Έφη ήταν πρόθυμη.
Η «Μουσική Ευρώπη» είναι ένα βιβλίο που πραγματεύεται μουσικά ρεύματα της ευρωπαϊκής πραγματικότητας, που υπάρχουν από χρόνια. Με τους σημαντικότερους συνθέτες τής ονομαζόμενης κλασικής περιόδου, αλλά και με τα αξιόλογα συμφωνικά έργα ως αντικείμενο προβληματισμών και ανάπτυξης σκέψεων, ώστε να κατανοηθεί βαθύτερα το κατά πόσο η μουσική κουλτούρα της μουσικής Ευρώπης μπορεί να είναι πόλος έλξης της σημερινής πραγματικότητας. Θεωρώ πως ο Γιατράς, ως συγγραφέας, επιχείρησε να αναλύσει και να καταθέσει τους προβληματισμούς του από τότε! Από μια περίοδο που -επαναλαμβάνω-δεν ήταν εύκολο να διανοηθούμε τις σημαντικές εξελίξεις μιας Ευρώπης με νέες ισορροπίες, διαφορετικά σύνορα, νέα οικονομικά δεδομένα, νέο νομίσμα και, τέλος ανυποψίαστες εξελίξεις της δισκογραφίας και της πληροφόρησης, με τη μουσική τής κατανάλωσης τής μάζας να χτυπάει κόκκινο από τον λαϊκισμό, με την τεχνολογία να ανατρέπει όλα τα δεδομένα…
Το βιβλίο τού Γιατρά περιέχει προφητικές σκέψεις και μας προτείνει να σκεφτούμε διαφορετικά τα έργα και τις ερμηνείες τους. Φρονεί-πολύ σωστά-πως η μουσικοκριτική δεν βαδίζει μόνο με τους κανόνες και τη γνώση της μουσικής τέχνης, αλλά και με τη διαμόρφωση του κοινού κατά περιόδους. Υποστήριζε συχνά πως: «Κοινό είμαστε εσύ και εγώ». Δηλαδή πως και ο μουσικοκριτικός, είναι μέρος του κοινού. Σας παραθέτω ένα σύντομο απόσπασμα περί του θέματος από το βιβλιαράκι του «Η ΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ»

«Ο κριτικός δεν είναι ούτε δικαστής, ούτε εμπειρογνώμονας. Εκείνο που μπορεί να προσφέρει στο κοινό είναι απλώς να το βοηθήσει να ξεκαθαρίσει τις αντιδράσεις του, μπροστά στο ερέθισμα που του προκάλεσε ένα έργο τέχνης ή μια αισθητική εμπειρία και γνώσεις που θα του επιτρέψουν να συγκρίνει και να κρίνει.»

Δεν χωράει καμία αμφιβολία πως η διαμόρφωση του κοινού, ορίζει πολλές φορές και το είδος της κριτικής και τις επιλογές του αντικειμένου. Σ’ αυτό, να προσθέσουμε και το είδος του Μέσου που καθορίζει και το είδος του κριτικού που θα αναλάβει την αποστολή. Είναι διαφορετικό να γράφεις σε μια εφημερίδα όπως η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, από το να δημοσιεύεις τις κριτικές στο διαδίκτυο. Ο ίδιος ο χώρος δημοσίευσης επιβάλλει τρόπους γραφής και θεματικής που δεν επιτρέπουν την ίδια αντιμετώπιση σκέψης.
Ο συγγραφέας που έζησε από το 1908 έως το 2000, στην περίοδο της συγγραφής του, δεν υπολόγισε τη δύναμη (και την κατακτητικότητα) του internet και της ταχύτατης εισβολής στους πολίτες και στις συνειδήσεις στο διαρκώς αυξανόμενο εύρος της κοινωνίας. Η ιντερνετική Ευρώπη και οι χώρες, από τις οποίες αντλήθηκε ο κύριος κορμός της δυτικής μουσικής κουλτούρας, διοχετεύουν πλέον με άνεση τα πνευματικά τους προϊόντα (πέρα από τα άλλα καταναλώσιμα) καί χάρη της ευκολίας που παρέχει το διαδίκτυο, χρόνια τώρα. Η πληροφορία και η γνώση της παλαιότερης μουσικής φόρμας, της προκλασικής, της μπαρόκ και της συμφωνικής, έχει εισχωρήσει πλέον σε μεγαλύτερα τμήματα πληθυσμού. Η μουσική μπορεί να είναι πια κοινό εργαλείο καθημερινής χρήσης, ανεξάρτητα από το αν τα ρεύματα τής καταναλωτικής κοινωνίας δημιούργησαν και αντίστοιχα μουσικά κατασκευάσματα… Σε μια τέτοια εποχή λοιπόν, η ανάγκη τής κριτικής στη μουσική, φαίνεται ακόμα περισσότερο αναγκαία, αφού η αποστολή της είναι να φωτίζει συνεχώς το αδιάκοπα μεταβαλλόμενο περιβάλλον. Ο ρόλος της μουσικοκριτικής είναι να προσαρμοστεί σ’ αυτό ακριβώς το περιβάλλον, με τις σκέψεις και τις απόψεις που μπορούμε να διαβάσουμε στα βιβλία του Γιατρά, ενός ανθρώπου που δεν έζησε το …έπος του διαδικτύου… Φαντάζει σχήμα οξύμωρο;
Κι όμως, το καινούργιο βιβλίο του, μας μιλάει για τη μουσική Ευρώπη με τόση σαφήνεια, που θαρρείς και το έγραψε σήμερα, παρ’ όλο που τα περισσότερα από τα κείμενά του αντλήθηκαν από δημοσιευμένες επιφυλλίδες σε σημαντικές εφημερίδες…

(Διαβάστηκε στις 14/1/2013, στην παρουσίαση του βιβλίου του Διονυσίου Γιατρά: Η ΜΟΥΣΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ, (Εκδόσεις Γαβριηλίδης 2013), στο βιβλιοπωλείο Γαβριηλίδης

Νότης Μαυρουδής
(Ιανουάριος 2013)

Επιμέλεια σελίδας Κώστας Γρηγορέας