LORQUIANA -4ο μέρος: Η ΤΡΙΣΗΜΗ ΔΟΜΗ ΣΤΟ ΘΕΑΤΡΙΚΟ ΔΡΑΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΤΟΥ ΦΕΔΕΡΙΚΟ (Του Στάθη Γαλάτη)

LORQUIANA - LA BUSQUEDA

Η ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ (Δ' μέρος)

Η ΤΡΙΣΗΜΗ ΔΟΜΗ ΣΤΟ ΘΕΑΤΡΙΚΟ ΔΡΑΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΤΟΥ ΦΕΔΕΡΙΚΟ

Δεν χωρά αμφιβολία ότι το μεγάλο και πολυσήμαντο θεατρικό δραματολόγιο του Φεδερίκο έχει αναλυθεί, μελετηθεί, μεταφραστεί από τόσους πολλούς ερευνητές, μελετητές, βιογράφους, διεθνώς, που ακόμα μια τέτοια προσπάθεια θα φάνταζε τουλάχιστο δονκιχωτική!

Η δική μου όμως, συγκεκριμένη οπτική γωνία πάνω στο κείμενο που γράφω για το έργο του Φ.Γ.Λόρκα, όπως θα προσέξατε ως τώρα, μου υπαγορεύει να μείνω πιστός σ’αυτήν. Μ’αυτή την σκέψη θέλησα να «ταξινομήσω» το θεατρικό δραματολόγιο του Φεδερίκο, ανάλογα με την δυναμική της πλοκής του έργου και το αποτέλεσμα που θα εγγράψει η εκάστοτε ιστορία του στο θυμικό του κάθε αναγνώστη. Είναι λογικό να αναρωτηθεί κανείς, « Μα,γιατί να γίνει κάτι τέτοιο; Ποιός θα ήταν ο λόγος;»

Η απάντησή μου θα ήταν «..γιατί άραγε γίνεται τόση συζήτηση για το αν ο Μπετόβεν, ο Μπαχ και ο Μότσαρτ εφάρμοζαν τους νόμους της Χρυσής Αναλογίας ή της χρυσής τομής στις συνθέσεις τους;

Και βέβαια θα συμπλήρωνα πως, ναι, οι μεγάλοι αυτοί συνθέτες γνώριζαν τους νόμους της τρισημίας ! Απλά τους εφάρμοζαν ενστικτωδώς, και στα χρονικά σημεία της σύνθεσής τους όπου η επίδραση, κατ’ αυτούς θα ήταν η μέγιστη για το θυμικό του ακροατή!

Η θεώρηση του Φεδερίκο για έναν νοητό οδηγό στην αισθητική αξιολόγηση ενός Αντικείμενου Τέχνης, τον οδήγησε να διακρίνει τρεις κύκλους έμπνευσης, όπως ανέλυσε και στην διάλεξή του : αυτόν του Αγγέλου, της Μούσας και του Ντουέντε.

Στον Πρώτο Κύκλο,

«ο Αγγελος..χαρίζει ακτινοβολία...καθοδηγεί και προικίζει με δώρα...θαμπώνει... πετώντας ανάλαφρα πάνω από το κεφάλι του ανθρώπου...σκορπίζει τη χάρη του, κάνοντάς τον να δημιουργεί, να αγαπά και να χορεύει...»

Μπαίνοντας λοιπόν στην δραματική θεατρολογία του πρώτου κύκλου, αυτόν του Αγγέλου, ας αφιερώσουμε λίγες σκέψεις στο νεανικό θεατρικό του δοκίμιο, γεμάτο βαθείς συμβολισμούς, « μια σύλληψη λεπτής ευαισθησίας και υψηλής ποιότητας» (Τάσος Λιγνάδης)

ΤΑ ΜΑΓΙΑ ΤΗΣ ΠΕΤΑΛΟΥΔΑΣ

(EL MALEFICIO DE LA MARIPOSA)

Kωμωδία σε δύο πράξεις και έναν πρόλογο

«...Μια τραυματισμένη πεταλούδα, με πανέμορφα χρώματα, πέφτει στη γη, ανήμπορη να πετάξει, ανάμεσα σε μια φωλιά από μεγάλα έντομα.... Μοιραία, το εξ ύψους αυτό κάλλος, το αγγελικό πλάσμα του ουρανού αναστατώνει την έρπουσα, σκοτεινή ζωή των εντόμων....Ενα από τα έντομα ερωτεύεται την πεταλουδίτσα μας, αλλά του είναι αδύνατο να την ακολουθήσει στις ομορφιές του ουρανού...γιατί δεν έχει τα φτερά!

Με γιατρεμένα φτερά η πεταλούδα ξαναγυρίζει στον ουρανό, αφήνοντας το έντομο στη γη, συντριμμένο και καταδικασμένο να μην αφθεί της ομορφιάς που διδάχτηκε από τα μάγια της...»

Συνοπτικά θα λέγαμε ότι η η κεντρική ιδέα του έργου είναι η ρήξη της ψυχής με την πραγματικότητα, κάτι που ταλάνιζε τον Φεδερίκο παιδιόθεν.

Η Παράσταση ήταν μια πλήρης αποτυχία ! Εκτός από φίλους του Φεδερίκο, κανένας άλλος δεν χειροκρότησε!Δείχνοντας έτσι ότι η μεσοαστική αντίληψη για ένα έργο τέχνης δεν είχε αλλάξει.

Η περιπέτεια της όμορφης πεταλουδίτσας, εμπνευσμένη από τον Αγγελο της ομορφιάς που πετά ανάλαφρα γύρω απ’ τους ανθρώπους ,κατεβαίνει στη γη σκορπίζοντας αγάπη....αλλά, μη μπορώντας να συμβιβαστεί με την γήινη ασχήμια, ανεβαίνει ξανά στον λευκό ουρανό της

ΟΙ ΜΑΡΙΟΝΕΤΤΕΣ ΤΟΥ ΚΑΤΣΙΠΟΡΡΑ

(LOS TITERES DE CACHIPORRA)

Για το έργο αυτό, του οποίου το κείμενο παρέμεινε άγνωστο, οι ερευνητές συμφωνούν ότι οι ρίζες του βρίσκονται στο παραδοσιακό κουκλοθέατρο.

Tραγικωμωδία του Δον Κριστόμπαλ και της κυρα- Ροζίτας.

«....Ο πατέρας της Ροζίτα θέλει να την παντρέψει με τον Δον Κριστόμπαλ, πλούσιο ηλικιωμένο, ενώ εκείνη αγαπά έναν φτωχό νέο... Υποκύπτει τελικά από ανάγκη στον γάμο αυτό. Την ημέρα του γάμου όμως, εμφανίζεται ο παιδικός της φίλος Κουρίτο, ο οποίος την διεκδικεί. Εξαλλος ο Δον Κριστόμπαλ τον καταδιώκει, αλλά...κουράζεται όντας θεόρατος με μεγάλη κοιλιά και ξύλινο κεφάλι, πέφτει κάτω και... σκάει! Ετσι αποδεικνύεται πως δεν ήταν άνθρωπος, αλλά... ο φόβος των ανθρώπων. Ετσι, οι δυό εραστές ενώνονται για πάντα μαζί...»

Mε τον Αγγελο να κυριαρχεί και εδώ, βάζοντας το χιούμορ, την εξυπνάδα και την δύναμη της αγάπης να θριαμβεύουν.

Στην ίδια ατμόσφαιρα, αυτή του κωμειδύλλιου, πάντα συμβολικού, γράφτηκαν και τα πιο κάτω θεατρικά του:

---Η ΘΑΥΜΑΣΤΗ ΜΠΑΛΩΜΑΤΟΥ

(LA ZAPATERA PRODIGIOSA)

---ΤΑ ΜΟΝΟΠΡΑΚΤΑ (TEATRO BREVE)

---Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΔΟΝ ΚΡΙΣΤΟΜΠΑΛ

( RETABLILLO DE SAN CRISTOBAL)

O Chano Lobato por Alegrias….στον κύκλο του « Αγγελου»

Στον Δεύτερο Κύκλο,..στον Κύκλο της Μούσας.

«...Η Μούσα εμπνέει και που και που υπαγορεύει...Τα όσα μπορεί να κάνει είναι σχετικά λίγα γιατί εξαντλείται γρήγορα.....

Οι ποιητές που εμπνέονται απ’αυτήν, ακούν φωνές χωρίς να ξέρουν από που προέρχονται... Η μούσα ξυπνάει την εξυπνάδα και φέρνει μαζί της τοπία με κολόνες και μια ψεύτικη γεύση δάφνης....»

Δεν χρειάζεται, νομίζω ιδιαίτερη προσπάθεια για να κατατάξει κανείς την « Μαριάνα Πινέδα» σαν εμπνευσμένη από την Μούσα!

----ΜΑΡΙΑΝΝΑ ΠΙΝΕΔΑ ( MARIANA PINEDA)

Λαική μπαλλάντα σε τρεις εικόνες

Το θέμα της Μαριάννας Πινέδα αναπτύσσεται μέσα στο περιβάλλον των επαναστατικών ιδεών, που οδήγησαν στις αρχές του 19^ου αιώνα στην εξέγερση για την εκθρόνιση του βασιλιά της Ισπανίας Φερδινάνδου. Η Μαριάννα αγαπά τον ηγέτη των δημοκρατικών και για χάρη του φιλοτεχνεί την επαναστατική σημαία Η επανάσταση όμως καταπνίγεται και, ενώ οι επαναστάτες διαφεύγουν, η Μαριάννα συλλαμβάνεται. Η άρνησή της να προδώσει το πρόσωπο που αγαπά την οδηγεί στο θάνατο. ...

Ο Φεδερίκο δεν προβάλλει την Μαριάννα σαν σύμβολο μιας δημοκρατικής εξέγερσης. Οπως ο ίδιος εξηγεί, (“ El Sol”, 1927), η ηρωίδα μπαίνει σ’έναν τέτοιο αγώνα, επειδή ο έρωτας για ένα συγκεκριμένο πρόσωπο της το επέβαλε... « Είμαι η ελευθερία γιατί ο έρωτας το θέλησε..»

Πάντα με τον Ερωτα στο επίκεντρο , στον Κύκλο της Μούσας, συνυπάρχει και...

----Ο ΕΡΩΤΑΣ ΤΟΥ ΔΟΝ ΠΕΡΛΙΜΠΛΙΝ ΜΕ ΤΗΝ ΜΠΕΛΙΣΑ ΣΤΟΝ ΚΗΠΟ ΤΟΥ

(AMOR DE DON PERIMPLIN CON BELISA EN SU JARDIN)

Εδώ το πλούσιο γεροντοπαλλήκαρο, νυμφεύεται την πανέμορφη και τσαχπίνα Μπελίσα... που,όμως, μετά τον γάμο, την ακολουθούν και οι...πέντε εραστές της! Ο Περλιμπλίν τότε, στην απελπισία του, αποφασίζει να γίνει ο ανώνυμος θαυμαστής της, γράφοντας της φλογερά ερωτικά γράμματα! Η Μπελίσα, κολακευμένη, αγωνιά να συναντήσει τον ανώνυμο εραστή της.. Κι’αυτός εν τέλει, εμφανίζεται τυλιγμένος με μπέρτα---που, ανοίγοντάς την αποκαλύπτεται ο Δον Περλιμπλίν, με ένα μαχαίρι στο στήθος, ξεψυχώντας μπροστά της!

Είναι ο πεθαμένος νικητής που δίνει στην Μπελίσα αυτό που της έλειπε : την ψυχή του!

Στην μοναδική τελετουργία της Solea de Alcala, με τον ιεροψάλτη Manolito el de la Maria, να εκφράζει μελαγχολία και ελπίδα....για τον Κύκλο της Μούσας

ΣτονΤρίτο Κύκλο, αυτόν του Ντουέντε, εντάσσεται από μόνη της η περίφημη « Τριλογία της Υπαίθρου:

-----ΜΑΤΩΜΕΝΟΣ ΓΑΜΟΣ (BODAS DE SANGRE)

-----ΓΕΡΜΑ (YERMA), Ποίημα τραγικό σε τρεις πράξεις

-----ΤΟ ΣΠΙΤΙ ΤΗΣ ΜΠΕΡΝΑΡΝΤΑ ΑΛΜΠΑ

-----( La casa de Bernarda Alba)

Δράμα με θέμα τη ζωή των γυναικών της υπαίθρου

Στον Κύκλο του Ντουέντε κυριαρχεί αμείλικτα, αδυσώπητα, ανεπανόρθωτα, η ρήξη με την πραγματικότητα. Το ανθρώπινο ον, που στην δραματουργία του Φεδερίκο είναι Η Γυναίκα, ακούγοντας μετά από δισταγμούς, φαντασιώσεις, απογοητεύσεις το φτερούγισμα της καρδιάς , αποφασίζει να γκρεμίσει στερεότυπα, αρχέτυπα, κοινωνικούς προσδιορισμούς, παραδόσεις...τα πάντα.

Και βέβαια αυτός είναι ο εκστατικός ρόλος του Ντουέντε... «...Στην σκέψη, στον ήχο, και στην κίνηση, το Ντουέντε σπρώχνει τον δημιουργό σε μια αντρίκια, τίμια πάλη στο χείλος του γκρεμού...Και ενώ ο Αγγελος κι’ η Μούσα αποσύρονται με το βιολί ή τον διαβήτη τους, το Ντουέντε πληγώνει, γιατί δεν εμφανίζεται αν δεν δει κάποια πιθανότητα Θανάτου... Και σαυτή την πληγή που δεν κλείνει βρίσκεται η ρίζα ό,τι πρωτόγνωρου και θαυμαστού κρύβει το έργο ενός ανθρώπου..» (Φ. Γ. Λόρκα)

Στον Ματωμένο Γάμο, η νύφη, όντας ακόμα ερωτευμένη με τον Λεονάρντο, παντρεμένο και πατέρα ενός παιδιού, και ενώ τις δύο οικογένειες τις χωρίζει πραγματική βεντέττα, προχωρά στο γάμο... Το πρωί της τελετής την επισκέπτεται ο Λεονάρντο, αλλά η νύφη αρνείται τις προτάσεις του προσπαθώντας να πιαστεί από τον γάμο σαν σανίδα σωτηρίας, γιατί φοβάται τον εαυτό της. Με το τέλος όμως της γαμήλιας τελετής υποκύπτει στο πάθος της. Το Στοιχειό—Ντουέντε τηνκυριεύει...και φεύγει μαζί με τον Λεονάρντο. Με λαβωμένη την τιμή του ο γαμπρός τους ακολουθεί, συναντά το ζευγάρι στο δάσος...

Οι δυό άντρες αναμετριούνται με μαχαίρια και σκοτώνονται και oi δυό…Δεν μένει παρά ο θρήνος των γυναικών, της μάνας, της πεθεράς, της νύφης και των μοιρολογητριών, των planidores, (από το λατινικό plango, που σημαίνει χτυπιέμαι), η και seguidores, η και seguidillas, (δηλαδή αυτές που ακολουθούν σε μια σειρά, όπως ακριβώς οι παραδοσιακές μοιρολογήτρες της Μάνης!). Από εδώ πιθανότατα και ο όρος siguiriyas, για αυτόν τον σημαντικό κλάδο του Cante Jondo.

Η Γέρμα (επίθετο της ισπανικής γλώσσας, από το λατινικό eremus, που, φυσικά, δεν είναι άλλο από το ελληνικό «έρημος», και μεταφορικά στο θηλυκό γένος γίνεται Yerma, δηλαδή η Ερημη, η άγονη ,η στέρφα γυναίκα), νέα γυναίκα, παντρεμένη, γίνεται στόχος κουτσομπολιού στο χωριό επειδή δεν μπορεί να κάνει παιδιά ..Απελπισμένη και βυθισμένη στην μελαγχολία, έχοντας υποστεί πιέσεις και ταπεινώσεις, βλέποντας να χάνονται τα όνειρά της για ένα παιδί, βλέποντας τον άντρα που η εκκλησία ευλόγησε για να της το χαρίσει, μέσα στο μυαλό της να καρφώνεται η ιδέα ότι εκείνος δεν το θέλει, επιλέγει να τον σκοτώσει, λέγοντας: «σκότωσα το παιδί μου!..»

Μέσα στην τρέλλα του Ντουέντε, του Δαιμόνιου, που, λυσσασμένο, τινάζεται να σπάσει το αδιέξοδο του πρέπει και του θέλω, έρχεται και εδώ η ρήξη με την πραγματικότητα. Το πανάρχαιο γονιμικό αίτημα ζωής, σε κόντρα με την απαγόρευση του απόλυτου χριστιανικού « πρέπει»... Ο θάνατος αποκαθιστά ξανά την τάξη των πραγμάτων.. Η προδομένη φύση εκδικήθηκε.

Στο « Σπίτι της Μπερνάρντα Αλμπα» εκτυλίσσεται στο ζενίθ της, η Λορκική Θεατρική δραματολογία. Το έργο ολοκληρώθηκε τον Ιούνιο του 1936 . Τον Αύγουστο της ίδιας χρονιάς ο ποιητής δολοφονήθηκε!

Στην Ελλάδα πρωτοπαίχτηκε το 1954 σε μετάφραση Γκάτσου και σκηνοθεσία Π.Κατσέλη, και το 1962 στο «Εθνικό Θέατρο» με την μεγάλη Κατίνα Παξινού... ( Ημουν 18 χρόνων όταν είδα την παράσταση κι ακόμα θυμάμαι την τεράστια, υποβλητική της σκηνική παρουσία).

Η οικογένεια της χήρας μάνας με τις πέντε ορφανές κόρες πενθεί τον χαμό του αφέντη του σπιτιού, και σύμφωνα με το σκληρό έθιμο, το σπίτι θα μείνει κλειστό για πολλά χρόνια!

Οι αδελφές όμως, μέσα στον δυσβάστακτο αυτόν εγκλεισμό, ανταγωνίζονται, αλλες φανερά, άλλες φαντασιακά, για τον έρωτα του ίδιου αρσενικού, του Pepe el Romano, προκαλώντας, εν τέλει μια άγρια μεταξύ τους σύγκρουση.! Τότε η Μάνα παρεμβαίνoντας, πυροβολεί τον έφιππο Αρσενικό που θα της διέλυε το Σπίτι!.... Αλλά η αδελφή η μικρότερη, νομίζοντας πως ο Pepe δεν ζεί πια, αυτοκτονεί, κάνοντας τη μάνα να φωνάξει:

«..Η θυγατέρα μου πέθανε παρθένα.Φτάνουν πια τα κλάματα...Τώρα σιωπή!...»

Ετσι, το αγαπημένο θέμα του Φεδερίκο, η ρήξη με την πραγματικότητα, εννοιολογικά δηλαδή η έλευση του Σκοτεινού Ντουέντε, ζωντανεύει με «αντίστροφο» τρόπο, κάνοντας τη μάνα να εγκλεισθεί στο απόρθητο σπίτι με τις « μαύρες γυναίκες», κόντρα στον Ερωτα—πειρασμό που καραδοκεί μέσα στον ανδαλουσιάνικο Αύγουστο.. «.Ο άνομος πόθος που έρχεται να μολύνει την επιτέλεση ενός ιερού, παραδοσιακού χρέους...» (Λιγνάδης).

Κατά μια αξιόπιστη πληροφορία, η ιστορία αυτή συνέβη στην πραγματικότητα, στη γενέτειρα του Φεδερίκο, και μάλιστα σε γειτονικό σπίτι, όταν ο ποιητής ήταν μόλις οκτώ ετών!

Ετσι, όταν η Margarita Xirgu, η αγαπημένη του πρωταγωνίστρια τον ρώτησε αν, μετά από τις επιτυχίες που είχαν μέχρι τότε, θα της έδινε και κάποιο « κακό» ρόλο, η φαντασία του Φεδερίκο πέταξε σ’εκείνο το τραγικό συμβάν που σίγουρα θα του είχε εντυπωθεί...

Siguiriyas…. Με την Fernanda de Utrera και την κιθαριστική συνοδεία του Diego del Gastor, σε μια μουσική απεικόνιση του θρηνητικού Ντουέντε.

****************

Σκέψεις ΙΙ

«..Περπατώντας στην αυλή της Huerta de San Vicente, όπου οι ευωδιαστές γλαστρούλες μιλούν με τα πευκόδεντρα....

Τρίζουν τα βοτσαλάκια απ’το κυνηγητό της Isabel με τον Paco και την Conchita…. Kι’ ο Federico να μιμείται τις γκριμάτσες τους σκασμένος στα γέλια....»

******************

Επιλεγόμενα

----Θα μπορούσε να είχε γραφτεί ένα μεγάλο βιβλίο για για αυτή την ιδιαίτερη, πολυχαρισματική καλλιτεχνική προσωπικότητα, όχι σαν άλλη μια ακόμα βιογραφία, αλλά σαν μια διεισδυτική ματιά στο πνεύμα που τόσο αναίτια σταμάτησε να δημιουργεί, την ώρα που το έργο του ήδη λατρεύονταν στην Ισπανόφωνη Ν. Και Β. Αμερική αλλά και στην μισή τουλάχιστον Ευρώπη !

----Εγραφε ο Vicente Aleixandre (Hora de Espana, 1937):

« Το κάθε τι στον Λόρκα ήταν υποβολή. Η ζωή του βρισκόταν σε εντελώς αρμονική ανταπόκριση με το έργο του...ήταν ένας θρίαμβος της ελευθερίας..»

----Και ο Pablo Neruda (Antologia Selecta de F.G.Lorca,1937):

«....Από τον Lope de Vega είχαμε να δούμε στην Ισπανία ποιητή που να ξελογιάζει. Κάθε τι που άγγιζε, το αισθανόταν με ιδιαίτερη δόνηση...χωρίς να χάνει τίποτα από την μυστική σύσταση του κάλλους..Το αρχαίο Ισπανικό δράμα ανανεώνεται στους στίχους του... Ο Θάνατος (La muerte) κι’ο Ερωτας, ( El amor) αντικρυστά, σε έναν άγριο χορό…

-----Αύγουστος του 1937. Ο ποιητής, μαζί με έναν δάσκαλο και δύο ταυρομάχους εκτελούνται χωρίς δίκη. Οι στασιαστές τους θάβουν ομαδικά στο Βιθνάρ, περίχωρα Γρανάδας. Το έγκλημα του ποιητή : Ηταν ομοφυλόφιλος.

-----Δυό χρόνια αργότερα, στο τέλος του Ισπανικού Εμφύλιου, σκοτώνεται σε μάχη κατά των στασιαστών ο σύντροφός του και πρώην γραμματέας της Barraca, Rafael Rodriguez Rapun.

-----Η Γρανάδα αντιστάθηκε στους στασιαστές του Φράνκο. Οσο αυτό ήταν δυνατό.

-----Η όμορφη, χρωματοπλουμισμένη πεταλουδίτσα, η Mariposa, που ήρθε, γεμάτη περιέργεια, να δει πως περνούν στη γη, έφυγε ξανά στον ουρανό...Για πάντα..

**********************

Ευχαριστώ όλους τους φίλους που με βοήθησαν να ξεπεράσω τους αρχικούς δισταγμούς μου....εδώ και ενάμισυ χρόνο...

Η Barraca