MEDITERRANEO (του Στάθη Γαλάτη)

MEDITERRANEO

(Eνα κείμενο με αφορμή μια σειρά ελληνικών τηλεοπτικών εκπομπών με θέμα την κουλτούρα και τις παραδοσιακές μουσικές των χωρών της Μεσογείου).

....Σ’ αυτή τη θάλασσα που ζουν παιδιά με μαύρα μάτια,
Τρεις ήπειροι υπάρχουν, κι’ αιώνες ιστορίας,
Καλοκαίρια που δεν φοβούνται το φθινόπωρο,
Η μυρωδιά του αίματος που πλέει στις ακτές της,
Και οι πληγωμένες χώρες που κείτονται αντάμα...

(Από την όμορφη μπαλάντα του Georges Moustaki « la Mediterranee» της δεκαετίας του 60)

* * * * * * * * * * * * * * * *

Α. Οι εκπομπές, το ερέθισμα

Συνηθίζουμε στον τόπο μας να μας απασχολεί το λαμπερό, το επιφανειακό, το θορυβώδες, το θέμα γενικά που είναι πιο «ελκυστικό» στους πολλούς, αφήνοντας πολύ συχνά να περάσει απαρατήρητο ένα γεγονός χαμηλών τόνων σε όρους δημόσιας προβολής αλλά εξίσου (ή και περισσότερο) καλλιτεχνικά, αισθητικά και ποιοτικά σημαντικό.

Τέτοια ήταν η περίπτωση μιας σειράς τηλεοπτικών εκπομπών με θέμα τις παραδοσιακές μουσικές πολλών χωρών και τόπων της Μεσογείου, που προβλήθηκαν στο κρατικό κανάλι την περίοδο 2011-2012.

Επειδή η αναφορά του τίτλου των εκπομπών στον μεσογειακό χώρο με προσείλκυσε εξ αρχής λόγω ενός σταθερού ενδιαφέροντος που έχω για αυτόν, παρακολούθησα όλες τις εκπομπές, με επιφύλαξη στην αρχή, αλλά με αυξανόμενο βαθμιαία ενδιαφέρον.

Ήταν μια ευχάριστη έκπληξη για μένα να διαπιστώσω πως, παρά το γεγονός ότι η έρευνα, οι επιλογές, η σκηνοθετική καθοδήγηση και η παρουσίαση έγιναν από νέους ανθρώπους, το τελικό αποτέλεσμα ήταν πολύ πιο σοβαρό και «ψαγμένο», όπως συνηθίζουμε να λέμε, απ’ ό,τι αρχικά διαφαινόταν.

Απλά γιατί το να μιλάς για την Μεσόγειο, σημαίνει να μπορείς να αποκωδικοποιείς ίχνη πανάρχαιων πολιτισμών με πάμπολλες πτυχές και κρυφές διαστάσεις, να ανακαλύπτεις ξανά αξίες καλά κρυμμένες μέσα στη σκόνη της ιστορίας και πάνω απ’ όλα να καταλήγεις σε κοινά σημεία μεταξύ των πολιτισμών αυτών γιατί, εν τέλει, αυτό πρέπει να είναι και το πραγματικό νόημα μιας ιστορικής έρευνας. Κάπου εκεί κινήθηκαν -θέλετε από ένστικτο, διαίσθηση- και οι δημιουργοί της σειράς.

Είμαι σίγουρος πως όσοι τελικά ξαναδούν τις εκπομπές αυτές θα συμφωνήσουν μαζί μου στο ότι οι στόχοι των δημιουργών τους, ως ένα μεγάλο βαθμό πραγματοποιήθηκαν.

Επιφυλάσσομαι λοιπόν να αναφέρω τα ονόματα των συντελεστών της προσπάθειας αυτής στο τέλος του κειμένου, αποδίδοντας όμως από την αρχή τα δικά μου συγχαρητήρια.

Β. Το ταξίδι. Μια πορεία αναψηλάφησης ενός αρχετυπικού πολιτισμού συνυφασμένου με το Φως, τον Λόγο, τον Άνθρωπο, και την αειφόρο γαλάζια αρμύρα της θάλασσας.

Φαντασθείτε αυτή την πανέμορφη, αιωρούμενη μπάλα στο Απέραντο Κενό με κυρίαρχο στοιχείο πάνω της το νερό, μια Παν-θάλασσα που ήταν η μόνη κυρίαρχη εδώ και πολλά εκατομμύρια χρόνια, να εμφανίζει αίφνης την πρώτη αναδυόμενη οροσειρά στην επιφάνειά της εδώ και 140.000.000 χρόνια! Πολύ λογικό, ίσως σκεφθείτε, μια και από εκείνα τα μακρά χρόνια η Παν-θάλασσα άρχισε να παραχωρεί την θέση της, βαθμιαία, στην Παν-γαία. Το εκπληκτικό όμως είναι, όπως αναφέρει και η επιστήμη της γεωλογίας, ότι «(... )στις αρχές της κρητιδικής περιόδου, μια γιγαντιαία ανοδική ορογενετική κίνησις ανύψωσε πάνω από τα ύδατα αυτής της πανθάλασσας την Πελαγονική οροσειρά(...) Ητο μια στενή ζώνη ξηράς, η οποία περιελάμβανε την βορειότερη Μακεδονία (Πελαγονία), τον Ολυμπο,την ανατολική πλευρά της μετέπειτα Θεσσαλίας, και την Βόρειο Ευβοια(...) Η νέα(σ.σ: επόμενη) ορογενετική κίνησις αρχίζει 115.000.000 χρόνια μετά, δηλαδή στα 35.000.000 χρόνια , κατά την οποία αναδύονται εκ των υδάτων οι υψηλότεροι όγκοι της γης, όπως τα Ιμαλάια, οι Αλπεις και τα Πυρηναία(...)» ( Ι.Μελέντης, Ιστορία του Ελληνικού Εθνους, τόμος Α, εισαγωγή ).

Να λοιπόν που αποδεικνύεται και επιστημονικά ότι η πρώτη χέρσος γη που αναδύθηκε από τα νερά της παν-θάλασσας και που στην περιοχή της αναπτύχθηκε μια αξεπέραστη μορφή προφορικής επικοινωνίας, μια γλώσσα δηλαδή που προμήνυε έναν υψηλότατο πνευματικό πολιτισμό, δεν ήταν άλλη από αυτήν που όριζε «ο αιπύς και αιγλήεις Ολυμπος» ( Ιλιάδα Ε 868), δηλαδή η ευρύτερη περιοχή του Ολύμπου!

H κατοικία των θεών

Ήταν θέμα χρόνου στη συνέχεια να αρχίζει να σχηματίζεται η Αιγηίς, και να διαμορφώνεται σιγά-σιγά η υπόλοιπη λεκάνη της Μεσογείου. Είναι σημαντικό εδώ να παρατηρήσουμε ότι η διαμόρφωση αυτή, στην περιοχή από την Πελοπόννησο μέχρι την Αίγυπτο, ήταν μια ομοιογενής γεωλογικά περιοχή που εξασφάλιζε μια τροπική κλιματικά χλωρίδα και πανίδα. Στη βάση αυτής της γεωλογικής ομοιογένειας άρχισε πολύ αργότερα να εμφανίζεται και μια πολιτισμική συνέχεια.

Αν και για την ανθρωπογένεση (την πρώτη εμφάνιση του ανθρωποειδούς πάνω στη γη) ερίζουν πολλά σημεία του πλανήτη (Κεντρική Αφρική, Κίνα -άνθρωπος του Πεκίνου- μέχρι το σπήλαιο των Πετραλώνων του Άρη Πουλιανού με το 700.000 ετών κρανίο του Αρχανθρώπου), είναι γενικά αποδεκτό ότι αυτή έλαβε χώρα σε πολλά σημεία της γης. Σκεφθείτε όμως ότι μια ιστορική προτεραιότητα είναι απόλυτα δίκαιο να δοθεί στον άνθρωπο του αρχαιότερου γεωλογικού μετασχηματισμού, δηλαδή τον Μεσογειακό άνθρωπο.

Ποια είναι όμως τα χαρακτηριστικά του Μεσογειακού ανθρώπου ;

Σύμφωνα με την Φυλετική Ανθρωπολογία, μέσα στους κόλπους της Λευκής φυλής διακρίνονται τρία φύλα: το Περιακτικό, το Ηπειρωτικό και το Καυκάσιο. Το Περιακτικό φύλο ήταν εξαπλωμένο σε όλες τις ευρωπαϊκές ακτές, από την Σκανδιναβία μέχρι τις ακτές του Ατλαντικού, από τις ακτές της Μεσογείου μέχρι τον ευρωπαϊκό Εύξεινο Πόντο.

Το φύλο αυτό επεκτάθηκε αργότερα και στην Μέση Ανατολή μέχρι την Ινδία. Από το Περιακτικό φύλο ξεπήδησαν τρεις κλάδοι: α) ο Βόρειος (ή Νορδικός), β) ο Μεσογειακός (ή Μεντιτερρανικός) και γ) ο Ανατολικομεσογειακός (ή Οριενταλικός).

Όσον αφορά και σε ορισμένα ψυχικά χαρακτηριστικά των φύλων αυτών, π.χ του Βορρά και της Μεσογείου, ο Burkhardt αναφέρει τα εξής (η επιλογή είναι δική μου) : «(...) Ο Βόρειος μειονεκτεί στην γλωσσική έκφραση και ιδιαίτερα στην πέραν της λογικής σκέψη, την καθαρά εννοιακή και διαλεκτική(...) ενώ μαγικά αισθήματα και εκστάσεις του είναι συνήθως ξένα(...) Έτσι, υστερεί σε ψυχικές ανατάσεις, καλλιτεχνικά αισθήματα αλλά και στην πέραν της Φυσικής υπερβατική φιλοσοφία(…) Το μεσογειακό φύλο, αντίθετα, εκδηλώνει την εγκεφαλοτυπία του όχι τόσο σε μεθοδικότητα(...) όσο με την πολύ υψηλή ευφυΐα του(... ) Έχοντας, μάλιστα, ισχυρότερη από τον Βόρειο συνείδηση του Εγώ, δεν το αντιπαραθέτει προς το περιβάλλον, αλλά προσπαθεί με την ευφυΐα του να προσαρμοσθεί σ’ αυτό(...) Με κομψή απλότητα παίρνει θέσεις ανάλογες προς τις υφιστάμενες καταστάσεις(...)» ( Burkhardt H. Rassenpsychologie στο Neue Antropologie, 4/1979).

Κατά τον Γερμανό ψυχολόγο Ε. Γενς, «(...) Το Μεσογειακό φύλο υπερτερεί του Βορείου και όσον αφορά στην σύλληψη αφηρημένων εννοιών και τον πλούτο των αισθημάτων. Γι’ αυτό τον λόγο το μεσογειακό πνεύμα υπήρξε πάντοτε πρωτοπόρο στο Πνεύμα και τις Καλές Τέχνες(...)»

Εν τέλει, είναι πλήρως βεβαιωμένο ότι στην Ευρώπη το πρώτο ανθρώπινο φύλο που έγινε λεπτοφυές (gracile), υπήρξε το Μεσογειακό, με ραγδαία μάλιστα εξέλιξη αυτού προς την λεπτοφυία μετά την εμφάνιση του homo sapiens. Κατά τον Πουλιανό μάλιστα, η διαφοροποίηση του μεσογειακού φύλου από τα άλλα ευρωπαϊκά είχε ήδη αρχίσει προ 100.000 ετών. Ακριβώς σ’ αυτό το Μεσογειακό φύλο ανήκει το γένος των Ελλήνων. (αποσπάσματα από το βιβλίο του Δημήτρη Δημόπουλου « Η καταγωγή των Ελλήνων», Ελεύθερη σκέψη, 1995).

Μεσογειακή μαγεία: Νότια Κρήτη, κοντά στο λιβυκό Πέλαγος.

Να, λοιπόν, που αυτός ο λεπτοφυής, ο ευπροσάρμοστος, ο καλλιτέχνης, ο ταξιδιάρης ραψωδός, διασχίζει την μεσόγειο απ’ άκρη σ’ άκρη δημιουργώντας αποικίες-φυτώρια του πολιτισμού και της κουλτούρας του. Προσέξτε τους διαφωτιστικότατους χάρτες που παρουσιάζουμε παρακάτω.

Από τις Συρακούσες μέχρι την Οινούσσα, τις Ακρα Πιτυούσσες ( Βαλεαρίδες) και την Ακρα Οφιούσσα (Περιοχή Λισαβώνας)!

Οι δρόμοι των ονομάτων με κατάληξη -ουσσα (από το «Historia de la Espana Antigua -  Tomo 1, protohistoria», Μaria Blazquez). H απίστευτη σαν διαπίστωση της ροής, της κίνησης του Ελληνικού αποικισμού, μέσα από την ονοματολογία και χωροθέτηση πόλεων με κατάληξη -ουσσα!

Και, ακόμα πιο ουσιαστικά, στον επόμενο χάρτη φαίνεται καθαρά το εύρος του ελληνικού αποικισμού στην Mεσόγειο.

Ο Ελληνικός αποικισμός στην Mεσόγειο.

Γ. Οι σταθμοί.

Με την προηγούμενη αναφορά μου σε χρόνους προ-ιστορικούς, προσπάθησα, κάπως, να τονίσω το τεράστιο ιστορικό, πολιτισμικό και καλλιτεχνικό μέγεθος που αντιπροσωπεύει η Μεσόγειος και οι χώρες που την περικλείουν. Μέγεθος του οποίου οι συνιστώσες χάνονται στα βάθη του ιστορικού χρόνου. Μέγεθος το οποίο οι δημιουργοί των εκπομπών προσέγγισαν με τον προσήκοντα σεβασμό και με μια καθ’ όλα συμβατή διάθεση βαθύτερης έρευνας.

Οι εβδομαδιαίες, ωριαίες σε διάρκεια τηλεοπτικές εκπομπές κάλυψαν ταξίδια σε πολλές τοποθεσίες της Μεσογείου, όπως Σικελία, Σαρδηνία, Κύπρος, Κορσική, Βόρεια Ιταλία, Κρήτη, και συγκεκριμένες πόλεις όπως Λισαβόνα, Βαρκελώνη, Κωνσταντινούπολη, Σεβίλλη, Μασσαλία κ.α.

Από όλους αυτούς τους σταθμούς της πλούσιας διαδρομής του οδοιπορικού της τηλεοπτικής σειράς επέλεξα να σχολιάσω μόνο μερικούς που εγώ θεώρησα σημαντικούς, λαμβάνοντας υπόψη το ιστορικό και πολιτισμικό πλαίσιο, αρχής γενομένης από την Βαρκελώνη.

Η Sagrada Familia, μνημείο θρησκευτικής ανάτασης και υπερβατικής αρχιτεκτονικής, του ιδιοφυούς Antoni Gaudi, εμβληματικό σημείο αναφοράς της πόλης.

1. Βαρκελώνη.

Το μεγάλο λιμάνι της Καταλονίας, στο σημείο που υπήρχαν δυο σημαντικές ελληνικές αποικίες, βρίσκεται σε μια θέση που εποπτεύει οτιδήποτε κινείται στη μεγάλη θάλασσα, από τις στήλες του Ηρακλή στο Γιβραλτάρ μέχρι την κυματόεσσα Κύπρο. Πρόκειται για αρχαία πολιτεία σε σταυροδρόμι εμπόρων, αποίκων ή κατακτητών (Ελλήνων, Φοινίκων και Ρωμαίων), ένα κράμα από κουλτούρες, ήχους και χρώματα που «χωνεύουν» την παράδοση δημιουργώντας νέες φόρμες. Ο πολεοδομικός ιστός της πόλης χαρακτηρίζεται από φαρδιές λεωφόρους και πλατείες, με προεξάρχουσες τις περίφημες ramblas, που κατά τον Hemingway αποτελούν τα πιο ελκυστικά paseo στον κόσμο. Σωστά ο σκηνοθέτης της εκπομπής ζητά να πιάσει τον σφυγμό της πόλης με πλάνα από την καθημερινή ζωή σ’ αυτούς τους δρόμους, τους γεμάτους από τουρίστες, φοιτητές, καλλιτέχνες, μουσικούς του δρόμου, με μια αύρα ελευθερίας απόλυτα εναρμονισμένης με την βαθειά δημοκρατική παράδοσή της.

Επόμενο λοιπόν είναι οι μουσικές αναζητήσεις της εκπομπής να ψάχνουν σε μια μεγάλη γκάμα ήχων, από τους γλυκούς ήχους του μαροκινού magreb, μέχρι το ανδαλουσιάνικο flamenco και την rhumba catalana.

Πολύ σωστά επίσης η εκπομπή παρουσιάζει καλλιτέχνες όπως η Amparo Sanchez με τους Transadelica, o Manu Chao, o Dani “ Macaco”, και, φυσικά, οι “Ojos de Brujo” -ίσως η πιο πετυχημένη fusion μπάντα μέχρι σήμερα που καταφέρνει να δώσει μια νέα διάσταση στην live συναυλία του flamenco.

Χωρίς να διακρίνεται ιδιαίτερα για τους παραδοσιακούς ήχους της, η καταλάνικη χώρα αποτελεί το σημείο δημιουργικής επαφής πολλών ήχων από τις χώρες που περιτριγυρίζουν τη Μεσόγειο, μένοντας πιστή στην δημοκρατική της παράδοση. Αυτή που τίμησαν καλλιτέχνες όπως ο Pablo Picasso, o Joan Miro, η Monserat Caballe και τόσοι άλλοι.

Η ιεροτελεστία της μεσογειακής, πανάρχαιας ταυρομαχίας: ο matador de toros Cagancho, σε ένα δύσκολο πέρασμα Από το ‘‘Death in the afternoon’’, του Εrnest Hemingway.

2. Λισαβόνα: Ο « Ιανός» της μεσογειακής κουλτούρας.

Η όμορφη Λισαβόνα.

Σαν επόμενο σταθμό επέλεξα την Λισαβόνα στην Πορτογαλία και την ονόμασα «Ιανό» της μεσογειακής κουλτούρας διότι, ενώ ευρίσκεται αναπόσπαστα -μουσικά, γλωσσικά, ανθρώπινα- δεμένη με τις υπόλοιπες μεσογειακές χώρες, ατενίζει παράλληλα δυτικά προς τον Μεγάλο Ωκεανό, σαν μια σιλουέτα γυναίκας που όρθια πλάι στο κύμα που σκάει, ασπροντυμένη, μετρά τη μοίρα της που χάνεται στους θρύλους και τις παραδόσεις του μεγάλου προκατακλυσμιαίου πολιτισμού...

Σωστά η εκπομπή, μετά από μερικά όμορφα πλάνα αυτής της γραφικής πρωτεύουσας, εστιάζει σε μια συνέντευξη με την Cristina Branco, μια αξιόλογη fadista της νέας γενιάς, η οποία είτε από διαίσθηση είτε από γνώση, θίγει τα εξής σημαντικά:

«(...) Ναι, η πατρίδα μου, πράγματι, έχοντας την πλάτη γυρισμένη στις άλλες μεσογειακές χώρες, ατενίζει τον Μεγάλο Ωκεανό, δυτικά, σαν το ηλιοτρόπιο που ζητά την επαφή με τον ζωοδότη  ήλιο, αναζητώντας τα σπασμένα δεσμά με τη μοίρα της (Fatum- fado) προς την  Ατλάντεια ομορφιά(...) το μυστικιστικό fado βγάζει συναισθήματα σκοτεινά, ταιριαχτά με τα απρόβλεπτα πηγαινε-έλα των κυμάτων. Συνώνυμος με την λέξη saudade (μελαγχολική διάθεση), ο θρήνος του fado λυτρώνει μέσα από την ίδια την τελετουργία του(…) Κάποτε, πριν πολλά-πολλά χρόνια, υπήρχε ένας ενιαίος μουσικός πολιτισμός, που αργότερα μεταστοιχειώθηκε σε πολλούς άλλους, όπως το fado, το flamenco, τo πολυφωνικό των ορεσίβειων κλ.π(...)»
(Μια πραγματικά συγκλονιστική δήλωση που δείχνει πόσο η καλλιτέχνις αυτή, ίσως και διαισθητικά, νοιώθει ότι είναι απότοκος ενός ενιαίου πανάρχαιου πολιτισμού, κομμάτια του οποίου επέζησαν των μεγάλων κατακλυσμών).

Πολύ σωστά στη συνέχεια η εκπομπή εστιάζει σε μια προικισμένη καλλιτεχνική προσωπικότητα, η οποία με την δημιουργική φωνή της κατάφερε να κάνει γνωστό το, μέχρι τότε « περιθωριακό», λαϊκό, fado σε όλο τον κόσμο με μεγάλη επιτυχία.

Πολύ περισσότερο δε, ότι κατάφερε να πείσει μεγάλους ποιητές να γράψουν στίχους στα μουσικά μέτρα του παραδοσιακού saudade, ξεφεύγοντας από τον δεδομένο λυρισμό του.

Amalia Rodriguez είναι το όνομά τής ιδιαίτερης αυτής τραγουδίστριας που έφερε το fado στα χείλη όλου του κόσμου, την ίδια εποχή περίπου που ο γλυκύτατος Federico Garcia Lorca οργάνωνε στη Cordoba τον πρώτο διεθνή διαγωνισμό του Cante Jondo και ο απολλώνιος Μάνος Χατζιδάκις έδινε την ιστορική του διάλεξη για το ελληνικό ρεμπέτικο.

Τρεις διαφορετικές περιθωριακές μορφές λαϊκής Τέχνης -με ρίζες στην μυητική τελετουργία- γίνονται πλέον κτήμα των πολλών, μέσα σε μερικές δεκαετίες...

Σωστά και πάλι η εκπομπή εστιάζει σε μια συνέντευξη με την αδελφή της μεγάλης Amalia, την Celeste Rodriguez η οποία την παρομοιάζει με «τυφώνα» που επί 60 χρόνια αναμόρφωσε το fado και το έφερε στην διεθνή μουσική σκηνή από τα καπηλειά της Λισαβόνας.

Πετυχημένη σκηνοθετικά επίσης η βόλτα στα Casas de fado στα λοφάκια της πόλης. Μικροί, ζεστοί χώροι, που θυμίζουν έντονα τις δικές μας μπουάτ του 60, όπου άτομα κάθε ηλικίας ζουν έντονα το μελωδικό αυτό τραγούδι «ο ένας πλάι στον άλλο» και όπου ο καλλιτέχνης αισθάνεται την ανάσα του κοινού δίπλα του και τραγουδά με περισσό μεράκι και έκφραση.

Ακούγονται καλλιτέχνες όπως η Raquel Tavares, η Cuca Roseta, η αισθαντική Teresa Salgueiro, αλλά και ο εκφραστικότατος Duarte, που τον είχα ακούσει πριν από χρόνια σε μια μουσική σκηνή στην Αθήνα. Επαναλαμβάνω: θαυμάσιες επιλογές, σωστή και ουσιαστική παρουσίαση.

Την ατμόσφαιρα και το κλίμα των μικρών αυτών μουσικών σκηνών, των casas de fado, πέτυχε να αποτυπώσει σωστά ο τηλεοπτικός φακός, κάνοντάς με να αναπολήσω τους μουσικούς χώρους που άνθιζαν στην Αθήνα την δεκαετία του 60, και μοιραία, να μελαγχολήσω.

3. Kρήτη.

Κρήτη: η Μονή του Αρκαδίου.

Ίσως οι φίλοι αναγνώστες αναρωτηθούν γιατί επέλεξα την συγκεκριμένη τηλεοπτική εκπομπή που αναφέρεται στην Κρήτη, ενώ υπήρχαν τόσοι άλλοι ενδιαφέροντες σταθμοί όπως, Κορσική, Σαρδηνία, Κύπρος, Ισραήλ, ακόμα και η Κωνσταντινούπολη. Γιατί προτίμησα να μην σχολιάσω, φερ’ ειπείν, το πολυφωνικό τραγούδι της Κορσικής και της Σαρδηνίας (που τόσο πολύ φέρνουν στο δικό μας ηπειρώτικο), ή το σούφικο μοιρολόι τού μαχαλά της Πόλης, ή την σεφαρδίτικη μελαγχολία της ισραηλινής Yashmin Levy, αλλά και το υπέροχα τραγουδιστό κυπριακό ιδίωμα σ’ εκείνο τον παραδοσιακό γάμο στο Παραλίμνι με τα πειραχτικά στιχάκια, τόσο χαρακτηριστικά του μεσογειακού ταμπεραμέντου (βλ. τις κρητικές μαντινάδες ή τα σπανιόλικα piropos).

Ο λόγος, φίλοι αναγνώστες του TAR, δεν είναι άλλος από μια απίστευτη αίσθηση περιδίνησης μέσα στον ιστορικό χρόνο που ένοιωσα ακούγοντας/παρακολουθώντας αυτόν τον Κρήτα (Κουρήτα) ραψωδό, βάρδο, μύστη, ιεροφάντη των μυστικών του Δία-πατέρα, τον ασκητικό Ψαραντώνη. Η επιλογή της εκπομπής αυτής, που ξετυλίγει την ιεροτελεστία του ιδιαίτερου τραγουδιστή (συνοδεία του γιου του, Ψαρογιώργη στο λαούτο και της κόρης του, Νίκης Ξυλούρη στο τύμπανο), οδήγησε μοιραία το θυμικό μου σε παραστάσεις και έννοιες καλά κρυμμένες, που δύσκολα ομολογούνται, όπως ακριβώς κρατιέται η «ομερτά» των μυημένων στις ιερουργίες των μυστηρίων επί ποινή θανάτου, προκαλώντας μια εμπειρία απ’ αυτές που σε σφραγίζουν για πάντα!

Ο Ψαραντώνης, σ’ αυτή την πεντάλεπτη μυσταγωγία ανασταίνει την παράδοση των αρχαίων Κουρητών που, όπως ίσως σε πρώτο άκουσμα οι περισσότεροι γνωρίζουν, ήσαν οι πολεμιστές-φύλακες του νεογέννητου Δία, οι οποίοι, για να μην ακούγονται τα κλάματα του βρέφους, χόρευαν τον κυκλικό πολεμικό χορό τους με την κλαγγή των όπλων και τα χτυπήματα των ποδιών στη γη.

Το τραγούδι –μέθεξη του Κρήτα βάρδου, μου δημιούργησε συνειρμούς αλλά και αναμνήσεις από το τελευταίο ταξίδι στην μεγαλόνησο. Μια διαδρομή που στάθηκε αφορμή για περισσότερη και βαθύτερη έρευνα γύρω από την πολυχιλιετή ιστορία αυτού του μαγικού χώρου -και αναφέρομαι φυσικά στην άγνωστη ιστορία, αυτή που δεν διδάσκεται δυστυχώς στα σχολεία-.

Οι συνειρμοί αυτοί με οδήγησαν στην παράδοση και τον αρχαίο μύθο, γύρω από το όνομα, την καταγωγή και την αποστολή των Κουρητών, αυτής της ιδιαίτερης κάστας των ασκητών, εκπολιτιστών και ιερέων, στους οποίους η Κρήτη οφείλει πιθανότατα το όνομά της.

Για τον σκοπό αυτό θα ήθελα να παραθέσω πάρα κάτω μια σειρά από στοιχεία ιστορικά, που θα μας βοηθήσουν να έχουμε μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα από την προϊστορία της μεγαλονήσου.

Κατά μια ευτυχή συγκυρία, ψάχνοντας στο youtube, βρήκα το τραγούδι – ραψωδία του βάρδου Ψαραντώνη από την εκπομπή αυτή της ΕΤ1, ανεβασμένο από κάποιον άλλον έλληνα «αγγελοκρουσμένο».

Μετά από την παράθεση των ιστορικών στοιχείων, σας το χαρίζω, για να «ονειρευτείτε» κι εσείς με την σειρά σας.

Κρήτη: Φραγκοκάστελλο κι Ελαφονήσι. Η «απόκοσμη» νότια παραλία.

Ο πολιτισμός της κοιλάδας του Ινδού και η εκστρατεία του Διονύσου.

Στη βορειοδυτική Ινδία, στα σύνορα με το Πακιστάν, απλώνεται η κοιλάδα του Ινδού ποταμού με τους πέντε βραχίονες, η Ινδική Punjab, ή Πενταποταμία στα Ελληνικά. Εκεί έχουν βρεθεί τα ερείπια δύο σπουδαίων προϊστορικών πόλεων, της Mohenzo Daro και της Harappa, χρονολογημένων γύρω στο 6.000 π.Χ. Τα ευρήματα αποκάλυψαν εξελιγμένα συστήματα εξαερισμού, αποχέτευσης, δημόσια λουτρά, αγάλματα και πινακίδες. Ο πολιτισμός τους αποτελεί ένα μυστήριο όσον αφορά την ταυτότητά τους.

Η περιοχή της Πενταποταμίας-κοιτίδα πολιτισμού

Ένα όμως γεγονός που συνέβη εκείνη την εποχή, σ’ εκείνη την περιοχή, καλυμμένο μέσα στον μανδύα του μύθου, ίσως μπορεί να λύσει το μυστήριο. Πρόκειται για την άφιξη του Διονύσου στην Βορειοδυτική Ινδία, με πλήθος βακχικού στρατεύματος, όπως μαρτυρεί ο Αρρριανός στην ‘‘Ινδική’’ του. Εκεί ο Διόνυσος έχτισε πόλεις, θέσπισε νόμους, δίδαξε την όρχηση, μουσική, το σατυρικό δράμα, την χρήση των όπλων, καθώς και τα μυστήρια του Βάκχου. Έτσι η Πενταποταμία γίνεται ένα από τα κύρια λατρευτικά κέντρα της κοιλάδας του Ινδού ποταμού...

Ο Varapadre στο βιβλίο του ‘‘History of Indian Theater’’, τονίζει ότι μεταξύ των λαών που εισήλθαν στην Ινδία, « μόνο οι Ελληνες είχαν αναπτύξει πλήρως την δραματική τέχνη».

Οι φυλές της Ριγκ Βέδα και οι Κουρήτες.

Η Ριγκ Βέδα είναι το αρχαιότερο σανσκριτικό κείμενο. Κατά πολλούς ερευνητές (Muller, Gladys Davis), δεν πρόκειται για ινδουιστικό κείμενο. H γλώσσα των ύμνων, οι μύθοι, τα ονόματα των θεών, οι θεολογικοί όροι «ταυτίζονται με την ορφικοδιονυσιακή παράδοση» ( Davis, “ The Asiatic Dionysos”). Ο καθηγητής Kenneth Chandler υποστηρίζει πως η Ριγκ Βέδα, που ανάγεται στην 3^η χιλιετία π.Χ ως προφορική παράδοση, «ενσωματώνει την δόξα της αρχαίας Ελλάδας».

Ένα από τα πολλά στοιχεία που μας προσανατολίζουν ως προς τον προσδιορισμό του χρόνου και του τόπου προέλευσής της είναι και οι φυλές που αναφέρει, οι οποίες εν συντομία είναι:

-Οι Bhrigu (το‘‘bh’’ προφέρεται ως παχύ ‘‘φ’’), ένα από τα προεξάρχοντα βεδικά ιερατικά γένη, συνδεδεμένο άρρηκτα με το πυρ. Και ποια άλλη φυλή θα μπορούσε να είναι το alter ego αυτού του γένους εκτός από τους Φρύγες, των φυλών που μετανάστευσαν από την Θράκη στην Μ. Ασία και των οποίων το όνομα προέρχεται από το ρήμα ‘‘φρύγω’’ και αναφέρεται στο θυτήριο μυστήριο του πυρός; Την ταύτιση αυτή την επιβεβαιώνει και ο Ινδός ερευνητής, Jijith Nadumuri.

-Άλλο γένος είναι οι Panchas, άριστοι και υποδειγματικοί τελεστές μυστηρίων, κορυφαίοι θαλασσοπόροι αλλά και ρήτορες που ανέπτυξαν τον προφορικό λόγο σε ύψιστο επίπεδο, με τους βασιλείς τους να ενθρονίζονται κατόπιν τελετουργικής χειροτονίας

-Το τρίτο γένος της Ριγκ Βέδα, αυτό που μας ενδιαφέρει περισσότερο είναι οι Kurus. Σύμφωνα με την Ιστορία της Ινδίας του Cambridge, το γένος αυτό, στον βεδικό ύμνο RV, 7,18, αποκαλείται γένος βασιλικό, προερχόμενο από την φύτρα του θείου υιού. Στην προσπάθειά μας να εντοπίσουμε την προέλευση των Kurus, θα εξετάσουμε μια υπάρχουσα εκδοχή, εκείνη του Jijith Nadumuri που ταυτίζει τους Kurus με τους Κουρήτες της Μινωικής Κρήτης :

 
Ένας από τους συσχετισμούς των Κουρητών και των βραχμάνων ιερέων της Πενταποταμίας : η χαρακτηριστική κουρά, που φαίνεται στο μινωικό ειδώλιο αριστερά, αλλά και στο γλυπτό κεφάλι του ιερέα δεξιά, στην περιοχή Nevali Gori (9^η ως 6^η χιλιετίαπ.Χ.).

-Οι Κουρήτες ήταν ιερατικό στρατιωτικό γένος, θεματοφύλακες των ιερών μυστηρίων της Μεγάλης μητρός Ρέας –Κυβέλης.

-Αναγνωρίστηκαν ως ευεργέτες των ανθρώπων αφού επινόησαν την χρήση του πυρός, την μελισσουργία και την εξημέρωση των ζώων.

-Ρύθμισαν τις ανθρώπινες κοινωνίες με νόμους. Είχαν το χάρισμα της μαντείας και της μουσικής.

-Ζούσαν ασκητικά στα δάση και στα φαράγγια και ετιμώντο ως ήρωες.  

 -Τελειοποίησαν την κατασκευή των όπλων, αλλά και την πολεμική τελετουργική όρχηση που καλείται ‘‘Πυρρίχιος’’. Ο χορός αυτός ετελείτο γύρω από το ιερό πυρ ή τον βωμό, συμβολίζοντας τον κοσμολογικό χορό των ουρανίων σωμάτων γύρω από το νοητό πυρ.

Ο ‘‘Πυρρίχιος’’ σώζεται ακόμη στον Πόντο ως πολεμικός χορός, ενώ στην Κρήτη διατηρείται η μετεξέλιξή του σαν ‘‘Πεντοζάλης’’ και ‘‘Μαλεβιζιώτης’’.

Εδώ δεν χρειάζεται να σχολιάσω, η λεζάντα τα εξηγεί όλα. Προσέξτε την εκπληκτική κίνηση των Κουρητών πολεμιστών ενώ ορχούνται στον Πυρρίχιο, στην φωτογραφία 3. Δεν είναι σαν να χορεύουν πεντοζάλη;

Ας κλείσουμε όμως εδώ αυτή την παρένθεση. Οι συσχετισμοί ανάμεσα στα γεγονότα, τις λέξεις και την ετυμολογία τους είναι πάρα πολλοί και ανακαλύπτονται ξανά και ξανά ακόμα και τώρα. Σε ορισμένες περιπτώσεις οι διαπιστώσεις είναι εκπληκτικές.

Όσο και αν η επίσημη ιστορία σιωπά ακόμα, η εναλλακτική ιστορική έρευνα μπορεί και θεμελιώνει την εικόνα αυτής της πρωτοελληνικής διείσδυσης στην Ανατολή μέχρι την Ινδία, με στοιχεία πολιτισμού (ευρήματα στο Mohenzo-Darro και στο Nevali Gori) από την 8^η χιλιετία μέχρι τον Αλέξανδρο και τους επιγόνους του!

Όλοι αυτοί οι συνειρμοί γεννήθηκαν και με βασάνισαν ως τώρα, ακούγοντας ή, καλύτερα, συλλειτουργώντας, με τον ασκητή Κουρήτα (Κρήτα) ιερέα της Μητέρας θεάς, Ψαραντώνη από τα Ανώγεια, στην ωδή προς τον Δία. Είμαι σίγουρος ότι, παρακολουθώντας το θα αισθανθείτε κι εσείς το ρίγος που αισθάνθηκα κι εγώ.

Επίγραμμα.

-Στην εκπομπή της Κρήτης, οι πληροφορίες και οι φωτογραφίες που παρατίθενται ανήκουν σε δύο θαυμάσιες μελέτες-έρευνες που δημοσιεύθηκαν στο περιοδικό Τρίτο Μάτι, και συγκεκριμένα, στο «Αναζητώντας τα ίχνη της Προιστορικής έλευσης των Ελλήνων στην Ινδία» της κας. Β. Δερουκάκη (τεύχος 201), και « Τα τέσσερα παγκόσμια Ιερατεία», του κ. Πάνου Πενταρίτσα, (τεύχος 202). Ελπίζω οι εν λόγω ερευνητές να συγχωρήσουν την συρραφή που επεχείρησα.

-Στην τηλεοπτική σειρά εκπομπών με τίτλο «Μεσόγειος», την σκηνοθετική επιμέλεια είχε ο Πάνος Καρκανεβάτος με κύριο παρουσιαστή τον νέο συνθέτη-τραγουδοποιό, Κωστή Μαραβέγια. Και οι δύο, όπως και η ερευνητική ομάδα, ανταποκρίθηκαν με επιτυχία στις απαιτήσεις του θέματος.

Στάθης Γαλάτης
galatielen@ath.forthnet.gr
Μάρτιος 2013

Τεχνική επιμέλεια σελίδας Κώστας Γρηγορέας