Ο ΜΕΛΟΠΟΙΗΜΕΝΟΣ ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ (α\' μέρος) (του Σταύρου Κουδουνά)

Ο ΜΕΛΟΠΟΙΗΜΕΝΟΣ ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ
(α’ μέρος)

«Ερωτόκριτος και Αρετούσα» - έργο του Λέσβιου λαϊκού ζωγράφου Θεόφιλου

Εισαγωγή
Ο «Ερωτόκριτος» του Βιτσέντζου Κορνάρου, αποτελεί το σημαντικότερο δημιούργημα της ακμής της κρητικής λογοτεχνίας (16^ος -17^ος αιώνας). Το έμμετρο αυτό ερωτικό ποιητικό μυθιστόρημα, γραμμένο σε ιαμβικούς ομοιοκατάληκτους δεκαπεντασύλλαβους στίχους έχει εμπνεύσει κατά το παρελθόν -και συνεχίζει μέχρι και σήμερα- καλλιτέχνες-εκπροσώπους όλων σχεδόν των μορφών τέχνης. Στη συγκεκριμένη εργασία θα γίνει αναφορά σε ορισμένες από τις σημαντικότερες μελοποιήσεις που έχουν κάνει κατά καιρούς αμιγώς παραδοσιακοί μουσικοί της Κρήτης αλλά και μουσικοί πιο σύγχρονοι και με σαφώς πιο έντεχνη χροιά στις συνθέσεις τους. Ο σχολιασμός των συνθέσεων αυτών θα στηριχτεί σε δύο άξονες: εκείνου του σχολιασμού των αποσπασμάτων του έργου που επιλέγονται στην κάθε περίπτωση να μελοποιηθούν καθώς και εκείνου του σχολιασμού της μελοποίησης σε συσχετισμό με τη στιχουργική του ποιήματος. Αξίζει επίσης να αναφερθεί πως στην έρευνα δεν συμπεριλήφθηκαν οι συνθέσεις της λόγιας-δυτικής μουσικής.
 Έτσι, παρακάτω θα καταγραφούν αρχικά παλαιότερες παραδοσιακές εκτελέσεις, ενώ θα γίνει ιδιαίτερη μνεία στις ηχογραφήσεις της δεκαετίας του 1970 όπου με τη φωνή του λυράρη και τραγουδιστή Νίκου Ξυλούρη σε διασκευές των Σταύρου Ξαρχάκου και Χριστόδουλου Χάλαρη ο «Ερωτόκριτος» και ταυτόχρονα η χαρακτηριστική παραδοσιακή κρητική μελωδία που τον συνοδεύει από τότε στις περισσότερες των περιπτώσεων, κοινωνήθηκαν στο ευρύ κοινό. Στα χαρακτηριστικά αυτά μοτίβα κινήθηκαν έκτοτε και οι περισσότεροι Κρητικοί μουσικοί με την περίπτωση του Ψαραντώνη (Αντώνη Ξυλούρη, αδελφού του Νίκου Ξυλούρη) να παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον σε ό,τι αφορά στην ερμηνεία-αφήγηση των στίχων. Τέλος, δε θα μπορούσαν να μην αναφερθούν οι μελοποιήσεις των Λουδοβίκου των Ανωγείων και Νίκου Ξυδάκη που κινούνται σε λιγότερο παραδοσιακούς δρόμους.

Γιάνης Σκαλίδης - Δέσποινα Παπαδάκη (1966)

Παραδοσιακές ενορχηστρώσεις
Ο ‘‘παραδοσιακός’’ «Ερωτόκριτος» σώζεται σε ποικίλες ηχογραφήσεις με την πιθανότατα παλαιότερη σωζόμενη να είναι εκείνη του λυράρη Νικολή Κατσούλη (‘‘Κουφιανού’’) από τη δεκαετία του 1930. Με την ακρόαση και άλλων παραδοσιακών ηχογραφήσεων, όπως εκείνων των Ευστράτιου Καλογερίδη μαζί με τον Α. Κνωσίου και την Στέλλα Αντωνίου στο τραγούδι (σε δίσκο που χρονολογείται περίπου στο 1952), του Κώστα Παπαδάκη (‘‘Ναύτη’’), της βιολίστριας Ασπασίας Παπαδάκη (δεκαετία του 1960), του Γιάννη Σκαλίδη με τη Δέσποινα Παπαδάκη στο τραγούδι (1966), του Σπύρου Σηφογιωργάκη (σε πολλές ηχογραφήσεις συμμετέχει και η σύζυγός του Χρυσούλα Ασκοξυλάκη), του Ιωσήφ Παναγιωτάκη και άλλων, παρατηρείται αμέσως πως η χαρακτηριστική πασίγνωστη συνοδευτική μελωδία διατηρείται από τότε έχοντας στην κάθε περίπτωση ορισμένες μικρές παραλλαγές.

ΑΚΟΥΣΤΕ ΕΔΩ ΔΕΙΓΜΑ ΑΠΟ ΣΠΑΝΙΑ ΗΧΟΓΡΑΦΗΣΗ ΤΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΚΑΤΣΟΥΛΗ (ΚΟΥΦΙΑΝΟΥ)

Νικόλαος Κατσούλης (Κουφιανός)

Σπύρος Σηφογιωργάκης

Σε ό,τι αφορά τα μέρη του έργου που ο κάθε μουσικός διάλεγε να τραγουδήσει/ απαγγείλει, οι ηχογραφήσεις και κατά κύριο λόγο οι μαρτυρίες σχετικά με το ζήτημα αυτό είναι ποικίλες και δεν επιτρέπουν σε ουδεμία περίπτωση την εξαγωγή οριστικών συμπερασμάτων. Σύμφωνα όμως με τον Σπύρο Σηφογιωργάκη (γεννηθείς το 1930) ο οποίος είχε γυρίσει πληθώρα χωριών της Κρήτης συλλέγοντας τις εκτελέσεις του «Ερωτόκριτου», τα πιο αγαπητά μέρη ήταν εκείνο του Χαρίδημου, του Κρητικού μαυροφορεμένου πολεμιστή του δευτέρου μέρους του έργου, καθώς και εκείνο του πέμπτου μέρους, κατά το οποίο ο Ερωτόκριτος όντας μεταμορφωμένος δοκιμάζει την αγάπη της Αρετούσας και σταδιακά της αποκαλύπτει την πραγματική του ταυτότητα. Η ταύτιση των ντόπιων με τον πολεμιστή Χαρίδημο είναι αυτονόητη, πόσο μάλλον όταν το μαυροφορεμένο και επιβλητικό του παρουσιαστικό έχει άμεση σχέση με το παρουσιαστικό των ίδιων των Κρητικών του παρελθόντος.
Κρίνοντας επίσης και από τα μέρη που έχουν ηχογραφηθεί στις παλαιότερες προαναφερθείσες ηχογραφήσεις και τα περισσότερα εξ αυτών είναι και στις μέρες μας αγαπητά και επιλέγονται να τραγουδηθούν από αμιγώς ή μη παραδοσιακούς μουσικούς, μπορούμε να υποστηρίξουμε πως αρκετά δημοφιλή -αν όχι εξίσου- ήταν και αποσπάσματα από την αρχή του έργου, το τραγούδι του Ερωτόκριτου μαζί με το φίλο του Πολύδωρο στην Αρετούσα και την αποστολή αντρών του βασιλιά για τη σύλληψή τους (από το πρώτο μέρος επίσης), καθώς και από το τρίτο μέρος η αναγγελία στην Αρετούσα από τον Ερωτόκριτο της απόφασης του πατέρα της να τον εξορίσει.
Η επιλογή των παραπάνω μερών μόνο τυχαία δεν είναι καθώς πρόκειται για σκηνές μεγάλης έντασης και συναισθηματικής φόρτισης (πλην εκείνης του Χαρίδημου) όπου δοκιμάζεται η αγάπη των ηρώων και δίνονται όρκοι αιώνιας πίστης. Άλλωστε παρά τις πλούσιες θεματολογικές του προεκτάσεις, ο «Ερωτόκριτος» αποτελεί κατά βάσιν μία ερωτική ιστορία που αφορά τη γέννηση του έρωτα μεταξύ των δύο ηρώων και την τελική ένωσή τους μετά από μία σειρά σκληρών δοκιμασιών.

Κώστας Παπαδάκης (Ναύτης)

Συσχετίζοντας τώρα το χαρακτηριστικό λαϊκό συνοδευτικό μοτίβο με τη στιχουργική του «Ερωτόκριτου» και με βάση ορισμένες παρατηρήσεις του Στυλιανού Αλεξίου¹, εξάγεται το συμπέρασμα πως, ούτως ή άλλως, η ακρίβεια και η δυναμική που διακρίνει τη γλώσσα του Κορνάρου, μπορούν κάλλιστα να παραπέμψουν στις δοξαριές της κρητικής λύρας (σε ορισμένα σημεία και τις γρήγορες δοξαριές, τις λεγόμενες ‘‘όρτσες’’). Το σημαντικότερο όμως είναι πως παρά τον πολυποίκιλο τονισμό του ποιητή, οι στίχοι τραγουδιστοί διατηρούν τον τονισμό σε τέσσερεις όμοιες συλλαβές², κάτι που αναμφίβολα προκύπτει εξαιτίας της ρυθμικής αγωγής της μελωδίας. Πιο συγκεκριμένα και λαμβάνοντας ως τυχαίο παράδειγμα τον πρώτο στίχο του έργου (¨Του κύκλου τα γυρίσματα που ανεβοκατεβαίνου¨), παρατηρούμε το εξής: ο μουσικός τονισμός πέφτει αρχικά στο άρθρο «τα», στη συνέχεια στη συλλαβή «τα» της λέξης ¨γυρίσματα¨, στη συλλαβή «κα» της λέξης ¨ανεβοκατεβαίνου¨ και τέλος στη συλλαβή «βαί» της ίδια λέξης. Η απόκλιση ανάμεσα στο γραμματικό τονισμό του δεκαπεντασύλλαβου και στον τονισμό κατά την τραγουδιστή απαγγελία του είναι εμφανής. Ομοίως και σε ένα άλλο, επίσης τυχαίο στίχο (Α 505: ¨Ήπαψεν η ξεφάντωση, εβράδιασεν η ώρα¨): τονισμός στο άρθρο «η», στη συλλαβή «ση», στη συλλαβή «βρα» και στη συλλαβή «ώ».
Το φαινόμενο αυτό πιθανότατα εξυπηρετούσε το σκοπό της τρόπον τινά τραγουδιστής απαγγελίας πλήθους αποσπασμάτων του κειμένου χωρίς να αλλάζει το μουσικό μοτίβο, γεγονός το οποίο μας επιτρέπει να εντάξουμε τη σύνθεση αυτή στα παλιά αφηγηματικά - μη χορευτικά κρητικά τραγούδια. Επιπρόσθετα, υπάρχει πληθώρα αναφορών για την απήχηση του μελοποιημένου «Ερωτόκριτου» σε όλη την Κρήτη του παρελθόντος, απήχηση η οποία βεβαίως δεν μπορεί παρά να συνδεθεί με αυτήν την τόσο δημοφιλή έως σήμερα μελωδία που παίζονταν από την πλειοψηφία των μουσικών της εποχής και επέτρεπε σε πολλούς να απαγγέλουν από μνήμης εκτενή μέρη του έργου.
Αισθητή διαφορά παρουσιάζουν μόνο οι μελοποιήσεις των Ευστράτιου Καλογερίδη, Κώστα Παπαδάκη (‘‘Ναύτη’’) καθώς και άλλων πιο σύγχρονων παραδοσιακών μουσικών προερχόμενων κυρίως από τα ανατολικά της Κρήτης, όπου το βιολί είναι ιδιαίτερα δημοφιλές στους ντόπιους σκοπούς. Η διαφοροποίηση αυτή κρίνεται πως υφίσταται εξαιτίας της μουσικής της ανατολικής Κρήτης (απ’ όπου καταγόταν και ο ποιητής) αυτής καθ’ εαυτής ενώ ο αφηγηματικός χαρακτήρας των εκτελέσεων αυτών δε χάνεται και αυτό είναι που πρέπει να τονιστεί και να καταστεί σαφές.

Σημειώσεις:
1. «Γενικά η γλώσσα και η στιχουργία του «Ερωτόκριτου» χαρακτηρίζονται από ενάργεια, ακρίβεια, εκφραστικότητα και από ένα ιδιότυπο σφρίγος που το παρατήρησε ακόμη και ο Leake, ξένος κριτής όχι ευνοϊκά διατεθειμένος για το έργο. Το νεύρο αυτό έχει κάτι από τις γρήγορες δοξαριές της λύρας στους κρητικούς χορούς, τις περίφημες όρτσες.», Σ. Αλεξίου (επιμ.), Βιτσέντζος Κορνάρος, Ερωτόκριτος, Αθήνα (Βιβλιοπωλείον της «Εστίας») 2008, Εισαγωγή, σελ. λα’.
2. «Οι τόνοι μέσα στον δεκαπεντασύλλαβο του Κορνάρου πέφτουν σε εξαιρετικά ποικίλες θέσεις. Η μεγάλη αυτή ποικιλία εξαφανίζεται στην απλή λαϊκή μελωδία με την οποία τραγουδιέται στην Κρήτη ο «Ερωτόκριτος» και που τονίζει πάντα τις ίδιες τέσσερεις συλλαβές.», ο.π., Εισαγωγή, σελ. λ’.

Βιβλιογραφία-Πηγές
Σ. Αλεξίου (επιμ.), Βιτσέντζος Κορνάρος, Ερωτόκριτος, Αθήνα (Βιβλιοπωλείον της Εστίας) 2008.

D. Holton (επιμ.), Λογοτεχνία και κοινωνία στην Κρήτη της Αναγέννησης, Ηράκλειο (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης) 2008.

Σ. Αραβανής, «Ο μελοποιημένος Ερωτόκριτος», διαδικτυακή έκδοση περιοδικού Δίφωνο, δημοσίευση: 01 Απριλίου 2011.

Ν. Ξυλούρης, Τ. Τσανακλίδου, Χριστόδουλος Χάλαρης, «Ερωτόκριτος», δίσκος ακτίνας (MINOS-EMI) 1976

Γ. Κουμεντάκης, Λουδοβίκος των Ανωγείων, Ν. Ξυδάκης, Ψαραντώνης, «Τέσσερις δρόμοι για τον Ερωτόκριτο», δίσκος ακτίνας (LYRA) 2000.

Προσωπικό αρχείο ηχογραφήσεων  Γ. Βαβουλέ.

Σταύρος Κουδουνάς
Απρίλιος 2012
(koudounas.tar@gmail.com)

Τεχνική επιμέλεια σελίδας Κώστας Γρηγορέας