Ο ΜΕΤΡΟΝΟΜΟΣ
Στην αρχαία Αθήνα μετρονόμοι λέγονταν οι επίσημοι εντεταλμένοι στο να φυλάσσουν τους «μετρητές», (τα πρωτότυπα δημόσια μέτρα και σταθμά) και με αυτά να ελέγχουν την ακρίβεια των συναλλαγών των εμπόρων. Έτσι μας λέει ο Αριστοτέλης στην Αθηναίων Πολιτεία- 51. Τον 4ο αιώνα π.Χ. στην Αθήνα εκλέγονταν με κλήρο 10 μετρονόμοι, 5 για την Αθήνα και 5 για τον Πειραιά.
Θα πει κανείς, πώς συνδέεται ο μετρονόμος του 4ου αιώνα προ Χριστού με τον μουσικό μετρονόμο; Ένας μετρονόμος δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένα εργαλείο πρακτικής βοήθειας, που παράγει σταθερό παλμό για να βοηθήσει -τους μουσικούς- να παίξουν με ρυθμική ακρίβεια, αλλά, βοηθάει πρωτίστως στο να γυμναστούν τα δάκτυλά τους με οδηγό τη ρυθμική ακρίβεια. Οι παλμοί μετρώνται σε παλμούς ανά λεπτό (BPM). Οι περισσότεροι Μετρονόμοι είναι πλέον σε θέση να κτυπούν από 35 έως 250 BPM στο λεπτό.
Μετρονόμος του Johann Nepomuk Mälzel, Παρίσι 1815
Πριν από τον 19ο αιώνα τη θέση μη υπάρχοντος εκκρεμούς ρυθμιζόμενης ταχύτητας, έπαιρναν οι ιταλικές λέξεις που συναντούμε και γνωρίζουμε ως μουσικούς όρους. Το allegro, το grave κλπ. Επέλεγαν λοιπόν κατά προσέγγιση το πόσο γρήγορα θα παίξουν και το προσπαθούσαν μελετώντας κατάλληλα, αυξάνοντας ή μειώνοντας την ταχύτητα εκτέλεσης, αν και δεν υπήρχε παλμός που προερχόταν από κάποιο μηχανικό εργαλείο για να βοηθάει, εκτός από τα ρολόγια τοίχου που βοηθούσαν όταν ο μουσικός επέλεγε την ταχύτητα του εκκρεμούς – ρολογιού - πάνω κάτω το 60, με αναφορά σε δευτερόλεπτα. Δεν θα φανεί αξιόπιστο, αλλά οι μικροί μαθητές της εποχής εκείνης μελετούσαν με ρυθμικό κώδικα που προερχόταν και από την κίνηση του αξιολάτρευτου παιχνιδιού που όλοι ξέρουμε σαν ξύλινο αλογάκι. O Robert Schumann συνέθεσε μια υπέροχη μουσική μινιατούρα στις Παιδικές Σκηνές, opus 15, γι αυτό το αλογάκι: είναι η ένατη σκηνή, Ritter vom Steckenpferd.
Στα τέλη του 18ου αιώνα τα πανάκριβα και εντυπωσιακά μουσικά ρολόγια είχαν δώσει άλλη διάσταση στη… ρυθμική μουσική, παίζοντας και μετρώντας αυτό που ακούγεται.
O μετρονόμος που όλοι αναγνωρίζουμε στην οπτική μνήμη μας εφευρέθηκε το 1812 στο Άμστερνταμ από τον γερμανό Dietrich Nikolaus Winkel, εφευρέτη και σπουδαίο ωρολογοποιό από το Lippsradt (1780-1826). Ο ιστορικός αυτός μετρονόμος δυστυχώς δεν προστατεύτηκε και δεν κατοχυρώθηκε από τον εφευρέτη του, ίσως γιατί δεν μπόρεσε να εκτιμήσει τη σημαντικότητα της επινόησης του. Αντιθέτως, ο μετρονόμος του Γερμανού μηχανικού Johann Nepomuk Mælzel κατοχυρώθηκε με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας το 1816 και έγινε γνωστός σαν ο πρώτος μετρονόμος για μουσικούς. Ο τυχερός ήταν γιος περίφημου κατασκευαστή μουσικών οργάνων και για τα τραγικά χρόνια της κώφωσης, βοηθός του Μπετόβεν και κατασκευαστής ειδικών ακουστικών οργάνων για να βοηθηθεί ο μεγάλος συνθέτης. Ευτυχώς πάντως για τον Winkel, η αξιοπιστία των μετρονόμων του κράτησε ζωντανή τη φήμη του μέχρι σήμερα.
Dietrich Nikolaus Winkel
O πιανίστας και συνθέτης Ignaz Moscheles έχει συνθέσει σπουδές και κομμάτια για να ασκηθούν οι μαθητές και να παίξουν μουσική «απόλυτη» με βάση τις ρυθμικές εντολές του συνθέτη. Το ίδιο έκανε και ο Hummel και πάρα πολλοί ακόμα. Ο Adolf von Henselt επέβαλε το μετρονόμο και μάλιστα τον θεωρούσε όργανο ισάξιο με το μουσικό όργανο στο οποίο παίζει ο εκτελεστής. Η μουσική, έλεγε, πρέπει να καταφέρουμε να ακουμπήσει στο tempo της και από εκεί να απογειωθεί.
Στις φωτογραφίες δύο αποσπάσματα από κομμάτια για άσκηση χρήσης χρονομέτρου - μετρονόμου – από τονHenselt και τον Moscheles.
Άραγε, μπορούμε να αποκαλέσουμε ένα μετρονόμο χρονόμετρο;
Η λέξη χρονόμετρο γεννιέται από τις λέξεις «χρόνος» και «μετρώ». Ο μετρονόμος είναι ο νόμος, η απόλυτη τήρηση του μέτρου. Ταυτόσημο φαίνεται…
Το χρονόμετρο έχει συνήθως δύο κουμπιά για τον χειρισμό του. Το ένα ξεκινά να μετρά τον χρόνο και το ίδιο κουμπί σταματά τη μέτρηση αν ξαναπατήσουμε. Στο αναλογικό χρονόμετρο υπάρχει ένας δείκτης για τα δευτερόλεπτα που περνούν (μεγάλος δείκτης) και ένας τουλάχιστο μικρότερος που μετρά τα λεπτά που συμπληρώνει ένας πλήρης κύκλος του δείκτη δευτερολέπτων. Στα ψηφιακά χρονόμετρα η ένδειξη είναι αριθμητική και δεν έχουμε κινούμενα μέρη. Ήδη λοιπόν υπάρχει πρακτικό διαζύγιο των δύο λέξεων. Τα χρονόμετρα συναντώνται στα χέρια μας, σε ψηφιακούς πίνακες και σε πίνακες αθλητικών εγκαταστάσεων, σε κινητά τηλέφωνα και υπολογιστές. Μετρούν πόση ώρα θέλει μια ενέργεια να ολοκληρωθεί. Κατά μία έννοια, καλό είναι να μετράμε την… αποδοτικότητά μας με ένα χρονόμετρο!
Μέχρι σαράντα χρόνια πριν, δεν χρησιμοποιούσαμε παρά ελάχιστα στο μουσικό χώρο εδώ, στη χώρα μας, τη λέξη «μετρονόμος», χρησιμοποιούσαμε τη λέξη «χρονόμετρο». Δεν είχαμε τότε 215 διαφορετικά τέτοια εργαλεία, γι αυτό όταν λέγαμε χρονόμετρο εννοούσαμε το γνωστό ξύλινο εκκρεμές. Το δράμα ήταν που κάποια στιγμή έπεφτε θύμα απροσεξίας μας και μετά… δεν έπαιρνε γιατρειά.
Η εμφάνιση των μετρονόμων της Seiko στα τέλη της δεκαετίας του 1960 δεν προήλθε από παρθενογένεση. Ήδη από το 1952 διάφοροι πρωτοποριακοί μετρονόμοι κατασκευάζονταν με σκοπό να κατακτήσουν τη μουσική αγορά. Η ιαπωνική εταιρία προκάλεσε μεγάλο ενθουσιασμό στους μουσικούς χώρους, παντού . Ήταν εύχρηστα, ελαφρά, μεταφέρονταν σε τσάντες και τσαντάκια, δεν χαλούσαν αν έπεφταν και δεν κούτσαιναν με το παραμικρό όπως τα ευπαθή εκκρεμή, διέθεταν μηχανισμό αύξησης και μείωσης της έντασης. Ήταν ακριβά τα πρώτα χρόνια. Μετά βελτίωσαν τη μορφή τους χάρη στις αναγκαίες πρωτοβουλίες των όλο και περισσότερων κατασκευαστικών εταιριών και έτσι επιβλήθηκαν. Τώρα πια τα βρίσκουμε πολύχρωμα, καλοσχεδιασμένα, σαν μανταλάκια, συνδετήρες, μπρελόκ, σαν φωτιστικά για αναλόγια, σαν κουτάλια, σαν κρεμάστρες, σαν κολιέ και ζώνες, στα τηλέφωνα μαζί με χρονόμετρα, μαζί με χορδιστήρια για διαφορετικά όργανα και σε πολλές άλλες παραλλαγές και επινοήσεις. Πόσο μακριά μοιάζει να βρίσκεται το παρελθόν αλλά και πόσο κοντά μας παραμένουν όλα αυτά τα ιστορικής σημασίας εργαλεία!
Αγαπητοί μαθητές της οργανικής μουσικής, πείτε το χαριτωμένο αλλά απαιτητικό αυτό εργαλείο χρονόμετρο, πείτε το μετρονόμο, αλλά καλέστε το να σας βοηθήσει. Θα είναι πάνω από όλα μια εξαιρετικά χρήσιμη άσκηση, τεχνικής, συγκέντρωσης, ενεργοποίησης μνημών, αξιοποίησης δυνατοτήτων και ικανοτήτων.
Μουσείο Βασιλείας – Ελβετία
Από τον Ιανουάριο του 2017 λειτουργεί στην Βασιλεία μια έκθεση 175 παλαιών και νέων μετρονόμων και άλλων ιστορικών αντικειμένων αυτού του είδους. Η έκθεση θα διαρκέσει μέχρι τον Αύγουστο. Τιτλοφορείται Το Ρολόι, Τα 200 χρόνια της ιστορίας του μετρονόμου.
1815
1970
Chronometrophon, ένα ρολόι με μετρονόμο, στην φωτογραφία, που ακούει στο όνομα Coll, του Tony Bingham, από το Λονδίνο. Είναι μια κατασκευή σημερινή, αυτού του σπουδαίου μηχανικού, μελετητή της ιστορίας των παλαιών οργάνων και ερευνητή της μηχανικής εξέλιξης των παλαιών μετρονόμων, του οποίου κατασκευές φιλοξενεί η έκθεση στη Βασιλεία.
Το εξώφυλλο του καταλόγου της έκθεσης
Ας κλείσουμε μουσικά και μετρονομικά την αναφορά μας στους μετρονόμους, με το Συμφωνικό Ποίημα του György Ligeti για τους εκατό μετρονόμους, σύνθεση του 1962, που έκανε πάταγο και συζητήθηκε πολύ στη δεκαετία του εξήντα και του εβδομήντα.
Έφη Αγραφιώτη
Effie.tar@gmail.com
Μάϊος 2017
Τεχνική επιμέλεια σελίδας Κώστας Γρηγορέας
(Η επιμέλεια του κειμένου είναι ευθύνη του αρθρογράφου)
