Ο ΓΙΟΖΕΦ ΧΑΫΔΝ ΚΑΙ Η ΜΟΥΣΙΚΗ ΤΟΥ
200 χρόνια από τον θάνατο του μεγάλου συνθέτη.
«Το έτος Χάυδν»
Haydn-"Emperor" Quartet in C Major - (Mov. 2/4)
Οι αυστριακοί έχουν βάλει και πάλι τα δυνατά τους. Ήδη από το Σεπτέμβριο είναι έτοιμα όλα εκείνα τα προγράμματα με τα οποία μας προτείνουν να γιορτάσουμε μαζί τους, ενθυμούμενοι τον μεγάλο και τόσο αγαπητό σε όλο τον κόσμο συνθέτη που γεννήθηκε το 1732 (31 Μαρτίου, στο μικρό χωριό Rohrau στα νότια της Αυστρίας, που σήμερα καμαρώνει προβάλλοντας το μουσείο Χάυδν στους επισκέπτες του) και μας χάρισε τεράστιο και τόσο σημαντικό μουσικό έργο. Έζησε σε μια δύσκολη εποχή που χαρακτήρισαν πολλά μεγάλα κοσμοϊστορικά συμβάντα, τυχαία αναφέρουμε την γαλλική επανάσταση, αντέδρασε δυναμικά στις αντιξοότητες, αποφάσισε στα 50 του μελετήσει ακόμη περισσότερη μουσική μακριά από τον τόπο του, χώρισε την πρώτη του γυναίκα γιατί δεν ανεγνώριζε και δεν σεβόταν τη μουσική τέχνη, δίδασκε εμπράκτως ότι το μόνο που η ηλικία δεν κατορθώνει να νικήσει είναι η επιθυμία για δημιουργία και γνώση!
Είναι σημαντικό να παρατηρήσουμε ότι τόσο ο ίδιος όσο και ο αδελφός του, επίσης συνθέτης, ξεπήδησαν από μια οικογένεια μάλλον ουδέτερη απέναντι στη μουσική. Ο πατέρας τους ήταν αμαξοποιός και τους μεγάλωσε με αγάπη και φροντίδα. Από μικρά βέβαια και τα δύο πήραν μαθήματα μουσικής αλλά από μουσικούς του φιλικού περιβάλλοντος, τίποτε περισσότερο. Σε όλη τους τη ζωή εκτός από τη μουσική που πιστά υπηρέτησαν, δεν αποχωρίστηκαν τους φίλους τους, το ψάρεμα και το κυνήγι! Μια από τις πιο αγαπητές συμφωνίες του Γιόζεφ, η αρ. 73 είναι αφιερωμένη σε αυτό.
Πρώτος ο μικρός αδελφός, ο Μίκαελ έγινε μουσικός συνεργάτης του Λεοπόλδου Μότσαρτ, στην Αυλή του αρχιδούκα στο Σάλτσμπουργκ ικανοποιώντας τη φιλοδοξία του και το όνειρό του να ζήσει από τη μουσική. Λίγο μετά ο Γιόζεφ αποδέχεται πρόσκληση να υπηρετήσει έναν παθιασμένο μουσικόφιλο αριστοκράτη, που η οικογένεια του, ιδιοκτήτρια μιας τεράστιας έκτασης και πολλών παλατιών σε αυστρο-ουγγρικό έδαφος, εκτιμούσε πολύ τη μουσική και τους μουσικούς, τον Εστερχάζυ. Ο Χάυδν παρέμεινε σεβαστός και εκτιμήθηκε πολύ από τους Εστερχάζυ ακόμα και μετά την άφιξη του Μότσαρτ, το 1781, που εντυπωσίασε όπως ήταν αναμενόμενο, με το πληθωρικό του ταλέντο.
Μεταξύ Μότσαρτ και Χάυδν αναπτύχτηκε εξαιρετική σχέση, όπως συνέβη και με τον Μπετόβεν αργότερα, από το 1792, που ο δεύτερος πήγε στη Βιέννη για να μελετήσει κοντά στον εξηντάρη τότε Χάυδν.
Ο Χάυδν ονομάζεται Πατέρας της Συμφωνίας και ανανεωτής της σονάτας και του τρίο. Είναι ένας από τους σημαντικότερους συνθέτες και πολυγραφότατος, συνέθεσε πάνω κάτω 1200 έργα, καταλογοποιημένα χάρη στο μόχθο του ολλανδού μουσικολόγου Anthony van Hoboken (1887–1983). Επιπλέον παρατηρούμε ότι αν και το πρώτο του έργο η Μissa Brevis γράφτηκε το 1750, το μεγαλύτερο κομμάτι της δημιουργίας του χτίστηκε μετά τα τριάντα πέντε του χρόνια, με άλλα λόγια αν τύχαινε να πεθάνει νέος, σαν τον Μότσαρτ, κάθε άλλο παρά θα ήταν για την μουσική ιστορία ένας κεντρικός άξονας της μουσικής προόδου. Από τις 110 περίπου Συμφωνίες του, οι 60 και πλέον γράφτηκαν σε ώριμη ηλικία. Το ίδιο και πολλά κουαρτέτα, σονάτες, Λειτουργίες, Ορατόρια. Αυτό δεν στερεί βέβαια τη γοητεία από τα έργα του της μπαρόκ επιρροής, των πρώτων του συνθετικών χρόνων. Να μη παραλείψουμε να υπογραμμίσουμε και τα εμπνευσμένα έργα της εποχής του Λονδίνου, της δεκαετίας του 1790, όπως οι δώδεκα Συμφωνίες του Λονδίνου, στις οποίες φαίνεται να εξελίσσει το καθαρό προσωπικό του στυλ, έργα που σημείωσαν και μεγάλη επιτυχία στην αποδοχή τους από το κοινό, διαχρονικά.
ένα από τα παλάτια των Εστερχάζυ το πιο γνωστό, στο Άϊζενστατ
Θα τολμήσω στη συνέχεια του μικρού αφιερώματος, να… κλέψω ένα σχετικό κείμενο του Διονυσίου Γιατρά, που δημοσιεύτηκε στο Βήμα στις 5 Σεπτεμβρίου 1959, αναγγέλλοντας έτσι και την έκδοση ενός βιβλίου με κείμενα μουσικού στοχασμού και μουσικοκριτικής, σαν αυτό που ακολουθεί, που αναμένουμε από τον Ιανό σε λίγο καιρό. Ο τίτλος του άρθρου είναι «Η θετική εισφορά του Ιωσήφ Χάυδν». Γράφει ο Γιατράς:
Μάταια θ' αναζητούσε κανείς στην φυσιογνωμία του Ιωσήφ Χάυντν τα έντονα εκείνα χαρακτηριστικά που πιστεύεται ότι φέρουν την σφραγίδα της μεγαλοφυΐας και, στον βίο του, δραματικές και αισθηματικές περιπέτειες σαν αυτές που ιστορούνται στις βιογραφίες των μεγάλων δημιουργών και συνυφαίνονται περίτεχνα, όσο και αυθαίρετα, με το έργο τους. Η μορφή του και ο χαρακτήρας του δεν παρουσιάζουν τίποτε το ξεχωριστό και η ζωή του κύλισε χωρίς συναρπαστικές περιπέτειες, χωρίς μεγάλα πάθη, σχεδόν μονότονα, με μόνα γεγονότα τους πλούσιους κάθε φορά μουσικούς καρπούς ενός βίου αφιερωμένου στην εργασία, αλλά και λυτρωμένου, είναι αλήθεια από βιοποριστικούς περισπασμούς. Μάταια θα αναζητούσε κανείς και στο έργο του τις εντυπωσιακές εκείνες καινοτομίες ή και επαναστάσεις που εμείς οι νεότεροι συνηθίσαμε έως τώρα να ζητούμε από τον καλλιτέχνη δημιουργό, αποζητώντας σαν παρηκμασμένοι μπλαζέδες την «νέα φρικίαση». Γιατί καμιά εφεύρεση δεν είχε να επιδείξει στην εποχή του ο μεγάλος ωστόσο κλασικός δημιουργός, ούτε άλλωστε και το επιδίωξε ποτέ του.
Είπαν τον Χάυδν «πατέρα της συμφωνίας». Τέτοιες αναζητήσεις πατρότητας αποδείχθηκαν κατά κανόνα σφαλερές. Το ίδιο συνέβη και με την συμφωνία, που δεν είναι, ούτε μπορούσε να είναι, επινόηση ενός και μόνου ανθρώπου. Άπειροι ήταν εκείνοι που συνέβαλαν στην διαμόρφωση της πιο άρτιας μορφής της απόλυτης μουσικής, στην αποκάλυψη ακριβέστερα, των φυσικών νόμων της μουσικής που βρίσκουν στην μορφή της κλασικής συμφωνίας την τελειότερη ισορρόπησή των. Είναι μια αλυσίδα που αρχίζει πολύ πριν από τον Φρεσκομπάλντι με τις σουίτες του, τον Κορέλι με τα κοντσέρτα του, τον Σεβαστιανό Μπαχ με την θεματική του ανάπτυξη, μια αλυσίδα που συνεχίζεται με πυκνούς κρίκους έως τον Στάμιτς, τον Σαμαρτίνι και τον Φιλ. Εμ. Μπαχ για να φτάσει στον Χάυδν.
Κι όμως ο Χάυδν είναι δημιουργός. Μονάχα που, αντίθετα από ό,τι συνέβη τόσο συχνά, από την εποχή του ρομαντισμού κι εδώθε, από τότε δηλαδή που αρχινά η έξαλλη πολλές φορές ανταρσία με τους «προλόγους του Κρόμουελ» και τα καινούργια «πιστεύω» της «μουσικής του μέλλοντος», ο Χάυντν δεν αρχινά με μιαν άρνηση. Δεν γκρεμίζει για να οικοδομήσει ύστερα με - τι άλλα; - τα υλικά της κατεδαφίσεως, όπως κάνει ο σύγχρονος μουσουργός, ο οποίος, νιώθοντας ταυτόχρονα την ανάγκη της συνεχείας, προσφεύγει σε μακρινά πρότυπα με τις κοινότοπες πια «επιστροφές» στον Μπαχ, στον Μότσαρτ, ή στον Σκαρλάτι, ή όποιον άλλον. Ο Χάυδν εξακολουθεί να θαυμάζει, αν και ώριμος πια, τους αμέσως προγενέστερούς του και τους συγχρόνους του, ακόμη τον κατά πολύ νεότερό του και μαθητή του Μότσαρτ, «το παιδί του», όπως έλεγε ο ίδιος, και να δέχεται τις επιδράσεις τους. Αλλά, αν δεν έχει την έγνοια των εντυπωσιακών ευρημάτων, που αποδεικνύονται συνήθως πυροτεχνήματα, έχει την έγνοια της τελειοποίησης. Αν δεν εφεύρε την συμφωνία, ωστόσο στα χέρια του αποκρυσταλλώθηκε η μορφή της κλασικής συμφωνίας και από τα ίδια χέρια βγήκε η τελειότερη μορφή της μουσικής δωματίου, το κουαρτέτο του για έγχορδα. Υπήρξε συνεχιστής, αλλά όχι επίγονος […] Κι αν οι συμφωνίες του ξεπεράστηκαν σε εκφραστικότητα από μερικές συμφωνίες του Μότσαρτ και σε δύναμη και δραματικότητα από τις συμφωνίες του άλλου μεγάλου μαθητή του, του Μπετόβεν, ένα μεγάλο μέρος από αυτές παραμένει μια πάντα ζωντανή προσφορά, τα δε κουαρτέτα του, μοναδικά μνημεία του είδους αυτού και για την αρτιότητά τους, αλλά και για το περιεχόμενό τους, μπορούν να σταθούν πλάι στα κουαρτέτα του Μότσαρτ και του Μπετόβεν.
Αλλά το σημαντικότερο χαρακτηριστικό της κληρονομιάς του Χάυντν είναι η ψυχική υγεία του έργου του και η ευγένεια. Ο γιος αυτός ενός αμαξοποιού, που άφησε, στα παιδικά του χρόνια το χωριό του και βρέθηκε ύστερα από τα χρόνια της μαθητείας στο εκλεπτυσμένο περιβάλλον της μικρής αυλής του πρίγκιπα Εστερχάζυ, στο Άϊζενστατ, αφομοίωσε τους κομψούς τρόπους του σαλονιού χωρίς να χάσει τη φρεσκάδα και την υγεία του υπαίθρου. Γεμάτα ευγένεια και χάρη είναι τα μενουέτα του κι έχουν ένα διάχυτο αίσθημα συγκρατημένης νοσταλγίας τα αργά του μέρη, αλλά και πόση ζωντάνια και άδολη χαρά στα γοργά του μέρη, ιδίως στα περίφημα φινάλε του, χωρίς ωστόσο ποτέ να ξεπερνούν τα όρια που επιβάλλουν οι νόμοι της ευπρεπείας. Χαρά και υγεία ξεχύνεται ακόμη και από τα έργα του θρησκευτικής μουσικής, τόσο που τον έκαναν να δικαιολογείται με αυτά τα κάπως αφελή λόγια: «Δεν μπορώ να γράψω αλλιώς (την θρησκευτική μουσική). Όταν σκέπτομαι τον Θεό, η καρδιά μου είναι τόσο γεμάτη από χαρά που οι νότες μου κυλούν όπως από μια πηγή. Κι αφού ο Θεός μου έδωσε μια χαρούμενη καρδιά, θα με συγχωρήσει που τον τραγουδώ χαρούμενα». […] Να όμως, που ενάμισι αιώνα ύστερα από τον θάνατο του Χάυντν και παρά τους σωρούς των ερειπίων που συσσώρευσαν οι εκάστοτε πρωτοπόροι πριν γίνουν κι αυτοί με την σειρά τους ουραγοί, να που το έργο του μεγάλου κλασικού παραμένει μια πάντα ευπρόσδεκτη προσφορά και ένα μήνυμα ψυχικής ισορροπίας και πλαστικής αρμονίας.
Βιέννη, το σπίτι του συνθέτη στην Haydngasse αρ.19, όπου φιλοξενείται έκθεση για τα 200 χρόνια από το θάνατο του συνθέτη. Το 1809 ο Ναπολέων σε ένδειξη τιμής τοποθέτησε φύλακες μπροστά στο σπίτι για να μη το πειράξουν οι δυνάμεις κατοχής.
Εβδομήντα επτά ετών, στις 31 Μαΐου 1809, τη χρονιά που γεννήθηκε ο Μέντελσον, βαριά άρρωστος, πεθαίνει, τρία χρόνια μετά τον λατρεμένο του αδελφό Μίκαελ, δοξασμένος, αγαπητός, σεβαστός, έχοντας ζήσει μια πλούσια σε εμπειρίες και προκλήσεις ζωή. Μετά από πολλές περιπέτειες και μετακινήσεις η σωρός του το 1932 τοποθετήθηκε τελικώς σε Μαυσωλείο στο Άϊζενστατ. Εκεί που από το 1986 ένα σπουδαία οργανωμένο διεθνές φεστιβάλ τιμά τη μνήμη του και εκεί που κατά τη διάρκεια του 2009 θα παιχτούν εκατοντάδες έργα Μουσικής Δωματίου, στην περίφημη αίθουσα Χάυδν του παλατιού των Εστερχάζυ.
- FRANZ-JOSEPH HAYDN - Concertos pour Piano
- FRANZ-JOSEPH HAYDN - Six Lost Piano Sonatas
Δείτε και Ακούστε:
το σπίτι όπου γεννήθηκε ο συνθέτης, μουσείο σήμερα
Έφη Αγραφιώτη
(Φεβρουάριος 2009)
effie@tar.gr
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΣΕΛΙΔΑΣ Κώστας Γρηγορέας