ROSY WERTHEIM
μια ανεξερεύνητη μουσική ιστορία στον καιρό της Άννα Φρανκ
In Memoriam
(1888– 1949)
H εβραία Rosalia Marie Wertheim (γεννημένη στο Άμστερνταμ σε προβεβλημένο οικογενειακό περιβάλλον - κόρη τραπεζίτη) έδειξε από πολύ μικρή τα μουσικά της προσόντα. Παράλληλα η κλίση της ήταν εμφανώς προσανατολισμένη σε αυτό που ονομάζουμε ακόμα σήμερα «κοινωνική προσφορά», αλλά ο δάσκαλος πιάνου, βλέποντας τα εντυπωσιακά της εκφραστικά μέσα, την έπεισε να προτάξει τις μουσικές φιλοδοξίες της. Έδωσε εξετάσεις για το ωδείο, απέκτησε πιστοποιητικό διδασκαλίας το 1912, πήρε μαθήματα φωνητικής και μελέτησε σύνθεση με τον Bernard Zweers στη Δρέσδη. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου δίδαξε επίσης πιάνο και σολφέζ για μεγάλο διάστημα στο Muzieklyceum του Άμστερνταμ.
Το ενδιαφέρον της για την κοινωνική εργασία και η ανησυχία για τα θέματα που αφορούσαν στις εργατικές τάξεις της εποχής αυξήθηκαν και μετεξελίχτηκαν σε «βαθιά υποχρέωση»: διεύθυνε τις χορωδίες των εβραίων γυναικών του Religieuse Socialistisch Verbond στο Αμστερνταμ, δίδαξε πιάνο στα φτωχά παιδιά, υποστήριξε διάφορες ενδεείς οικογένειες με το εισόδημά της, διεύθυνε μια χορωδία παιδιών σε μια χαμηλού βιοτικού επιπέδου γειτονιά. Όπως συνέβη και με πολλούς άλλους από τους ολλανδούς συγχρόνους της στα χρόνια γύρω στο 1910 και κατά τη δεκαετία του '20, η Wertheim βρέθηκε κάτω από την επιρροή της γαλλικής μουσικής, θαυμάζοντας πολύ τις συνθέσεις ιμπρεσσιονιστών σαν τον Debussy, καθώς επίσης και τη μουσική του Stravinsky. Το 1929 παρακινήθηκε να πάει στο Παρίσι για να μελετήσει σύνθεση με τον Louis Aubert. Το σπίτι της έγινε λιμάνι για τους ολλανδούς καλλιτέχνες και τους συνθέτες και ένα πραγματικό σαλόνι για τους γάλλους συνθέτες όπως οι Milhaud, Honegger, Messiaen, Jolivet, Ibert, και Elsa Barraine. Μεταξύ 1929 και 1935, οι συνθέσεις της περιλήφθηκαν συχνά στα προγράμματα συναυλιών στο Παρίσι. Το 1935 αποφάσισε να φύγει όμως, για να περάσει ένα χρόνο μαθητείας στη Βιέννη. Εκεί μελετά με τον Karl Weigl. Από το 1936 ως το 1937 βρίσκεται στη Νέα Υόρκη, όπου το κουαρτέτο της, το Divertimento για ορχήστρα δωματίου και διάφορα κομμάτια πιάνου παίχτηκαν σε συναυλίες και στο φόρουμ συνθετών, αποσπώντας άριστη κριτική.
Κατά τη διάρκεια των περιπλανήσεών της, εργάστηκε επίσης ως ανταποκρίτρια ξένου τύπου, για ολλανδικές εφημερίδες, εργασία που της εξασφάλιζε τα προς το ζειν. Επέστρεψε στο Αμστερνταμ σε καιρούς χαλεπούς όπου την περίμεναν πολλά δυσεπίλυτα πολιτικά ζητήματα, στην έντονα επιδεινούμενη γενική πολιτική κατάσταση. Από το σημείο αυτό και πέρα οι πηγές αποκλίνουν στην προσπάθεια να καταγράψουν την υπόλοιπη ζωή της. Μια βιογράφος της την περιγράφει να καταφεύγει στην παρανομία και να υφίσταται τρομερές διώξεις λόγω της εβραϊκής της καταγωγής (η Helen Metzelaar) ενώ μια άλλη υποστηρίζει ότι αν και μυστικά και προσεκτικά, είχε δραστηριότητα κατά τη διάρκεια των πολεμικών ετών, κοινωνική και μουσική. Η νεκρολογία της περιγράφει διεξοδικά την απίστευτη γενναιότητά της. Πολλοί που την ήξεραν ήταν ιδιαίτερα ευγνώμονες για τις μυστικές συναυλίες που έδινε στο υπόγειο του σπιτιού της, στο οποίο παρουσίαζε συχνά συνθέσεις εβραίων, η μουσική των οποίων είχε προγραφεί, ανατρανώνοντας το φρόνημά τους.
Μεταξύ των επιτυχέστερων συνθέσεών της ήταν το Concerto για πιάνο, που γράφτηκε το 1940 και παίχτηκε χάρη στο γνωστό διευθυντή της Ορχήστρας Residentie, Willem van Otterloo, το Divertimento για την ορχήστρα δωματίου (1934), το Κουαρτέτο (1932), καθώς και το τρίο για φλάουτο, κλαρινέτο, και φαγκόττο. Η μουσική της έχει περιγραφεί ως αισιόδοξη, εύθυμη και νεοκλασσική (Metzelaar).
Από τα πρακτικά του Φόρουμ που προαναφέρθηκε διαφαίνονται από κουβέντες ακροατών κάποιες επιρροές της Wertheim. Ακροατές δηλώνουν πχ ότι το Divertimento της είναι επηρρεασμένο από τον Cesar Franck, κάτι που η Wertheim αρνήθηκε απόλυτα. Ποιες ήταν λοιπόν οι επιρροές της; και σε ποια Σχολή ανήκε; Η ερώτησε της τέθηκε πολλές φορές. Η απάντηση ερευνάται ακόμη. Όπως και το γιατί και το πώς πήγε στη Νέα Υόρκη. Την έπεισαν και την βοήθησαν οι φίλοι της, πολυάριθμοι αμερικανικοί συνθέτες που γνώρισε στο Παρίσι κατά τη διάρκεια των δεξιώσεών της; Ο Bernard Wagenaar, ένας φίλος της ολλανδός συνθέτης είχε καθιερωθεί ήδη στην Αμερική, και αυτός την παρότρυνε στο να αποφασίσει την παραμονή της στην Νέα Υόρκη;
Είναι μια από τις δεκάδες ανεξερεύνητες παραμέτρους της βιογραφίας της. Εκτός από το λήμμα της Helen Metzelaar στο Νέο Λεξικό Μουσικής και Μουσικών, οι μόνες γνωστές πηγές για τη Wertheim είναι τα άρθρα και οι ανταποκρίσεις της κατά την δεκαετία του '40, όπου έστω εμβόλιμα θέτει τον προβληματισμό της γύρω από τη σχέση μουσικής και κοινωνικών θεμάτων έμα για το οποίο θα άξιζε μια σοβαρή μελέτη.
Βιβλιογραφία:
“ Rosy Wertheim,” Mens en Melodie 4 (Utrecht: Uitg. Het Spectrum, 1949): 219–20.
Composers’ Forum Transcripts, Federal Music Project, Record Group 69, National Archives II, College Park, MD.
Metzelaar, Helen. “Rosy Wertheim,” The New Grove Dictionary of Music and Musicians, 2nd ed. Ed. Stanley Sadie. New York: Macmillan Publishers Limited, 2001.
Ridder, Kate. “Rosy Wertheim,” De Vrouw en Haar Huis 7 1948.
Principal publishers: G. Alsbach, Broekman en van Poppel, Donemus.
Lebenswege von Musikerinnen im 'Dritten Reich' und im Exil (Taschenbuch) από τους: Peri Arndt, Silke Bernd, Gwyneth Bravo, Christoph Dompke, Nina Ermlich, Sophie Fetthauer, Bettina Frankenbach, Johannes Gall, Julia Grunwald, Till Knipper, Mathias Lehmann, Peter Petersen, Torsten Roeder, Boris Voigt, Silke Wenzel, Arbeitsgruppe Exilmusik am Musikwissenschaftlichen Institut d. Universität Hamburg.
ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ
Τραγούδια: Menuet ancien, Trio, De kapel, Lommer, Canson du pâtre, Zefier, für Singstimme und Klavier, 1908. Bruiloftszang (A. C. Wertheim), für Singstimme und Klavier, 1912. Il bambino nella culla, für Alt und Klavier, 1912. Wat bloemen… (A. C. Wertheim), für Singstimme und Klavier, 1912. Bergerette (H. Heineken Daum), für Singstimme und Klavier, 1913. Puisque l’on ne s’aimera jamais (Paul Fort), für Singstimme und Klavier, 1913. Eens meiens morgen vroeg (Hertog Jan van Braband, 1219), für Alt und Klavier, 1914. Herfstliedje (Truus Salomons), für Alt und Klavier, 1914. Neutraal (François Pauwels), für Singstimme und Klavier, 1914 (veröffentlicht bei Alsbach & Co., Amsterdam, o. J.). In ‘t diepste ik (Nanda Sandbergen), für Alt und Klavier, 1915. Kerslied (Prosper van Langendonck), für Alt und Klavier, 1915 (veröffentlicht bei Alsbach & Co., Amsterdam, 1919). Ballade (A. Salomons), für Singstimme und Klavier, 1916. Het lied van den wind (J. A. van Droogenbroeck), für Singstimme und Klavier oder Orchester, 1916. Le tsigane dans la lune (Jean Lahor), für Sopran, Violine und Klavier, 1916 (veröffentlicht bei Alsbach & Co., Amsterdam, 1917). Oud lied (Ada Gerlo), für Singstimme und Klavier, 1916 (veröffentlicht bei Alsbach & Co., Amsterdam 1918). Im Volkston (Erwin Weill), für Singstimme und Klavier, ca. 1916 (veröffentlicht bei Alsbach & Co., Amsterdam 1918). Herftsliedje (A. Salomons), für Singstimme und Klavier, 1917 (veröffentlicht bei Alsbach & Co., Amsterdam, o. J.). Zang van Salomé (A. Salomons), für Singstimme und Klavier, 1917 (veröffentlicht bei Alsbach & Co., Amsterdam, o. J.). Brederoliedjes, für Singstimme und Klavier, ca. 1918 (veröffentlicht bei Alsbach & Co., Amsterdam, 1920).Twee liederen (A. Gerlo), für Singstimme und Klavier, ca. 1918 (veröffentlicht bei Alsbach & Co., Amsterdam 1918). Invocatio (A. Salomons), für Singstimme und Klavier, 1920. Verlaten straat (Hélène Swarth), für Singstimme und Klavier, 1920. Zwei Lieder (A. Ritter), für Singstimme und Klavier, ca. 1924 (veröffentlicht bei Alsbach & Co., Amsterdam, 1924). La chanson déchirante (Li Tai Po), für Mezzosopran, Flöte und Klavier, 1926/27. Les deux flûtes (Li Tai Po), für Mezzosopran, Flöte und Klavier, 1927. Une derniere fois, für Singstimme, Flöte und Klavier, 1927. Hymne (Thomas à Kempis), für Singstimme, Geige und Orgel (oder Harmonium oder Streichquartett), 1929 (veröffentlicht bei Alsbach & Co., Amsterdam, 1929). Scherzo (Antonie Donker), für Singstimme und Klavier, 1934/35 (veröffentlicht bei Broekmans & van Poppel, Amsterdam, o. J.). De Middeleeuwen (G. Kamphuis), für Sopran, Alt und Kammerorchester, 1936 (veröffentlicht bei Donemus, Amsterdam, 1995). Het Narrenschip, für Singstimme und Klavier, 1937 (veröffentlicht bei Broekmans & van Poppel, Amsterdam). Trois chansons (Li Tai Po), für Mezzosopran, Flöte und Harfe (oder Klavier), 1939 (veröffentlicht bei Donemus, Amsterdam, o. J.). Μiserere, Domine, miserere (D. de Vries), für Alt und Klavier, 1941. Kerstliedje (E. B. A. Poortman), für Singstimme und Klavier, 1944. Abendgebet (Schüller), für Singstimme und Klavier. Am Holz, für Singstimme und Klavier. De regen valt (J. Schürman), für Singstimme und Klavier. Die Insel der Vergessenheit (Anna Ritter), für Singstimme und Orchester (oder Klavier). Drie blinde zusjes, für Singstimme und Klavier. Er rauscht und rauscht (Anna Ritter), für Singstimme und Orchester (oder Klavier). Es fiel ein Reif, für Singstimme und Klavier. Gebed, für Singstimme und Klavier. Je marchais sur le boul’vard, für Singstimme und Klavier. Moed (Jacqueline van der Waals), für Singstimme und Klavier. Musette, 1735 (J. J. Rousseau), für Singstimme, Flöte und Klavier. Over alle... für Singstimme und Klavier. Van twee konigskinderen, für Singstimme und Klavier. Vieille ballade (Paul Fort), für Alt und Klavier. Wij dragen de schuld onzer tijden (J. Thomson), für Singstimme und Klavier. Zu spät (Detlev von Liliencron), für Alt und Klavier.
Χορωδιακά: Luit het uit (G. W. Lovendaal), für Kinder- oder Frauenchor, 1914/15. Bloemenliedje (A. Wertheim-Enthoven), für Kinderchor, 1915. D’ou viens tu, bergère, für Sopran und Chor, 1915. Esprit vivant… (A. Wertheim-Enthoven), für Frauenchor, 1916. Gods zegen… (A. Wertheim-Enthoven), für gemischten Chor, 1916. Mijn land (G. Lovendaal), für Kinderchor und Orchester, 1916. Lied voor de russische kinderen (Jacoba F. D. Mossel), für Kinderchor, 1921 (veröffentlicht bei Alsbach & Co., Amsterdam, o. J.). Hymne (Emmy Frensel-Wegener), für Sopran, Frauenchor, Klavier und Kammerorchester, 1940.
Χορωδιακά χωρίς χρονολόγηση: De drie Konigen, für Chor. Het Gemeensame, für Singstimme oder gemischen Chor und Klavier. Meiliedje, für Kinderchor. Offermuziek, für Frauenchor und Kammerorchester. Toekomstdroom; Oud-Nederlands lied (Ine van Dillen), für Frauenchor. Wij groeten u… für Frauenchor.
Οργανική μουσική Variaties op een Oud-Hollandsch liedje, für Orchester, 1916. Ouvertüre, für Orchester, 1918/19. Divertimento, für Kammerorchester, 1934 (veröffentlicht bei Broekmans & van Poppel, Amsterdam, o. J.). Concert voor piano en orkest, für Klavier und Orchester, 1939/40 (veröffentlicht bei Donemus, Amsterdam, o. J.). Ouvertüre, für Orchester, 1945. Jubileum Marsche, für Streichorchester, kleine Trommel und Klavier.
Μουσική δωματίου Vogels in het bosch (piano & vioolstukjes), für Violine und Klavier, 1913. Berceuse, für zwei Violinen und Klavier, 1915. Streichquartett, 1933 (veröffentlicht bei Broekmans & van Poppel, Amsterdam, o. J.). Trois morceaux, für Flöte und Klavier, 1939 (veröffentlicht bei Donemus, Amsterdam, 1995). Trio voor fluit, clarinet en fagot, für Flöte, Klarinette und Fagott, 1942. Ouverture De Vrede, für Harfe, Streichquartett, Kontrabass, Klavier und Triangel. Rondo for viool, für Violine und Klavier. Scherzo, für Violine und Klavier. Sonate, für Violine und Klavier, (veröffentlicht bei Broekmans & van Poppel, Amsterdam, o. J.). Sonate, für Violoncello und Klavier (veröffentlicht bei Broekmans & van Poppel, Amsterdam, o. J.). Sonatine, für Violoncello und Klavier. Suite, für Flöte, Klarinette und Fagott. Toneelmuziek bij De Vrede van Aristophanes (Aristophanes), für Harfe, Streichquartett, Kontrabass, Klavier und Triangel.
Συνθέσεις για πιάνο: Andante con variations, 1911. Turbillon, 1913. Capriccio, 1916. Prelude (zee-impressie), 1917. Dix variations sur un thème de César Franck (Chant de la creux), 1918. Sonatine, 1918. Danse champêtre, De Levensbron (La source de vie), De poppen aan’t dansen, für Klavier. Petite valse. Six Morceaux pour piano, (Broekmans & van Poppel, Amsterdam, o. J.). Twee fuga’s, für Klavier. Twee stukjes voor kinderen Volksdans, Uitvaart, für Klavier. Vlindervlucht, für Klavier. 
χειρόγραφο από τον «Χορό των Θεών»
Ακούστε μουσική της στο http://www.joodsecomponisten.nl/page.php?cat=1&page=3
Έφη Αγραφιώτη
effie@tar.gr
www.myspace.com/effieagrafioti
(Απρίλιος 2008)