ΜΟΥΣΙΚΕΣ ΑΝΤΑΥΓΕΙΕΣ ΣΤΟ ΘΡΥΛΟ ΤΗΣ ΛΟΡΕΛΑΪ (της Ελπίδας Νούσα)

ΜΟΥΣΙΚΕΣ ΑΝΤΑΥΓΕΙΕΣ ΣΤΟ ΘΡΥΛΟ ΤΗΣ ΛΟΡΕΛΑΪ
(της Ελπίδας Νούσα)

"Lorelei", Philipp Foltz

Ο μύθος περιγράφει την περιβόητη Λορελάι σαν μια πανέμορφη κοπέλα, που ζει σε μια κωμόπολη στις όχθες του ποταμού Ρήνου.
Η κοπέλα θέλει ν ’αυτοκτονήσει γιατί ανακαλύπτει πως ο αγαπημένος της είναι άπιστος.

Όμως ο επίσκοπος της περιοχής, μαγεμένος από την ομορφιά της, την πηγαίνει σ’ ένα μοναστήρι.

Η αλλοπαρμένη Λορελάι κάθεται σ' έναν βράχο και χτενίζει τα μακριά χρυσαφένια μαλλιά της, τραγουδά με τη θεσπέσια φωνή της, μαγεύοντας τους ναυτικούς, που εξ αιτίας της συντρίβουν τα πλοία τους στα απόκρημνα βράχια του Ρήνου!

Κάποια μέρα, ο γιος ενός πλούσιου κόμη, που άκουσε το γλυκό τραγούδι της Λορελάι, αποφάσισε να πάει να την κλέψει. Μπήκε στη βάρκα του και κοντοζύγωσε στο βράχο. Ένα τεράστιο κύμα ήρθε κι αναποδογύρισε τη βάρκα... Πήρε και το νέο στα βάθη του ποταμού.

Ο πατέρας του ζητώντας εκδίκηση ζήτησε από τους στρατιώτες του ν' αναζητήσουν την αιτία του κακού, τη μάγισσα Λορελάι και να τη φέρουν μπρος του να την τιμωρήσει. Οι στρατιώτες κίνησαν για το βράχο...Πολλοί πνίγηκαν στην ποτάμια διαδρομή. Μόνο ένας κατάφερε να φτάσει και να σκαρφαλώσει στην κορυφή του. Με εκδικητική μανία έπιασε τη Λορελάι. Τότε εκείνη φυλακισμένη στα δυνατά του χέρια και μη μπορώντας να κάνει κάτι για να ξεφύγει ζήτησε τη βοήθεια του ποταμού:

- Ρήνε, Ρήνε, σώσε με, βοήθεια!

Τότε ο ποταμός άρχισε να φουσκώνει. Τα νερά του κόχλαζαν κι ορμητικά κύματα θέριευαν. Ο στρατιώτης παρασύρθηκε στη δίνη. Κοντά του όμως χάθηκε κι η μάγισσα. Εξαφανίστηκε κι αυτή κάτω από τα νερά. Ποτέ κανείς δεν την ξανάειδε...Από τότε οι βαρκάρηδες του Ρήνου όποτε περνούν από κείνο το σημείο του ψηλού βράχου είναι τόσο λυπημένοι...
Λένε πως κάποια δειλινά, όταν οι ηλιαχτίδες αντιφεγγίζουν το χρυσαφί τους στα νερά του ποταμού, μοιάζει η επιφάνειά του με τα χρυσόξανθα μαλλιά της μάγισσας Λορελάι...
Και κάποιοι παίρνουν όρκο πως ακούγεται κι η δροσερή φωνή της...

Την εικόνα αυτή ενσωμάτωσε και ο Χάινριχ Χάϊνε στο διάσημο ποίημά του "Λορελάι":

"Δεν ξέρω ποια να είναι η αιτία,
κι είναι το στήθος μου τόσο βαρύ.
Μια παλαιά, αρχαία ιστορία
από το νου μου νά’βγει δεν μπορεί.
Κρύα βραδιά και σκοτεινοί οι κάμποι
και το ποτάμι ήσυχο περνά,
και του βουνού ψηλά η ράχη λάμπει
απ’ τα φιλιά του ήλιου τα στερνά.
Στην κορυφή απάνω καθισμένη
λάμπει πεντάμορφη μια κοπελιά.
Αστράφτει όλη χρυσοστολισμένη,
χτενίζει τα χρυσά της τα μαλλιά.

Ολόχρυσο κρατεί στα χέρια χτένι
κι ένα τραγούδι αγάλια τραγουδεί…
τραγούδι που τ’ ακούς και σε τρελαίνει
και λησμονάς και μάνα και παιδί.
Ο ναύτης με την βάρκα του περνάει
τ’ ακούει, μαγεύεται, χάνει το νου,
τους βράχους πού’ναι εμπρός του δεν κοιτάει
και στην κορφή κοιτάει του βουνού.
Ψηλά κοιτάει… τον τραβά το κύμα
και τάφο του ανοίγει παρακεί,
και φταίει η πεντάμορφη –τι κρίμα!–
και η φωνή της η μαγευτική".

(Μτφ: Άγγελος Βλάχος, peopleandideas.gr)

Η Λορελάϊ, φίλοι μου, είναι η Γοργόνα στη γερμανική της έκδοση ή μια Σειρήνα απ’ την Οδύσσεια του Ομήρου,
που ξέφυγε και βρέθηκε στον Ρήνο;
Τί λέτε;

Όπως και να'χει, οι μύθοι και οι παραδόσεις των λαών "συνομιλούν' μεταξύ τους.

1. Έτσι, χωρίς προβληματισμό, ας απολαύσουμε το υπέροχο Βαλς του Γιόχαν Στράους πατρός:
"Loreley, η νύμφη του Ρήνου" , που έκανε πρεμιέρα το καλοκαίρι του 1843 και θεωρείται το διασημότερο
από τα βαλς του ηγέτη της τρανής δυναστείας.

2. To παραπάνω ποίημα του Χάινε, που αφηγείται το μύθο της Λορελάι δίνει έμπνευση στον Φραντς Λιστ, να συνθέσει τη δική του εκδοχή. Η "Die Loreley" του πληθωρική. Δυο πιανιστικές και μια φωνητική εκδοχή με αρκετά δεξιοτεχνικά περάσματα, αντιληπτά από την έναρξη της σύνθεσης δηλώνουν καθαρά τη δραματικότητά της.
O Λιστ μέσα από τη δική του ιδιαίτερη τέχνη αναδεικνύει γενναιόδωρα τον κορυφαίο ποιητικό λόγο του Χάινε μεταφέροντας με τις νότες και τις αρμονίες του τις εικόνες που πλάθει ο ποιητής...

Ακούμε την πιανιστική version σε piano roll από τον εκπληκτικό Rudolph Ganz:

3. Μια μεγάλης κλίμακας ρομαντική όπερα με τίτλο "Lurline" δίνει ο William Vincent Wallace-έμπνευση
μετά το ταξίδι του στο Ρήνο.

Η όπερα έκανε πρεμιέρα το 1860 στο Λονδίνο και είχε θριαμβευτική υποδοχή, τόσο από το κοινό όσο και από τους κριτικούς, οι οποίοι εγκωμίασαν τον δημιουργό χαρακτηρίζοντας την όπερα "chef d'oeuvre του συνθέτη, που συγκρινόμενη με άλλες δημιουργίες θριαμβεύει ανάμεσα σ' όλες, ως η καλύτερη και αρτιότερη από τα γερμανικά, ιταλικά ή γαλλικά μελοδράματα της εποχής!"

Μετά την πρεμιέρα της, πολλές από τις άριες και τα ντουέτα της "Lurline" διασκευάστηκαν για πιάνο, ενώ αρκετοί ήταν οι συνθέτες που έδωσαν "Φαντασίες και Χορούς" πάνω σε επιλεγμένες μελωδίες της.

4. Aπλοϊκής μελωδικής γραμμής, αλλά ιδιαιτέρως αγαπητή η σύνθεση του Φρήντριχ Σίλχερ, του γερμανού συνθέτη, γνωστού κυρίως για τη συλλογή παραδοσιακών τραγουδιών της πατρίδας του, αλλά και για τα λήντερ του.
Μαθητής των Χούμελ και Κρόυτσερ, ασχολήθηκε με τη μουσική μετά από παρότρυνση του Βέμπερ.
Η αγάπη του για τη γερμανική μυθολογία μαρτυράται στο ληντ του: "Die Lorelei", πάνω στο ποιητικό κείμενο του Χάινριχ Χάινε.

Ευγενική φυσιογνωμία ο Σίλχερ, σε αυτή την δημιουργία του αποδεικνύει περίτρανα το μέγιστο πάθος του για την λαογραφία και την ανάδειξη του κάλλους της.

Προτιμάται η χορωδιακή επεξεργασία του ληντ:

5. Στο γερμανικό μύθο βασίζεται η ομώνυμη ρομαντική όπερα του Αλφρέντο Καταλάνι, σύνθεση του 1890 σε 3 πράξεις. Η υπόθεσή της διαδραματίζεται το 1500 και αποτελεί αναθεώρηση της προηγούμενης και πολύ επιτυχημένης όπεράς του, "Elda". Η διαφορά είναι πως τα γεγονότα ξετυλίγονται στον ποταμό Ρήνο και όχι στη Βαλτική.

Ο νεαρός και αρραβωνιασμένος κόμης Βάλτερ συναντά κι ερωτεύεται μια νύχτα στις όχθες του Ρήνου την ορφανή Λορελάι. Βρίσκεται σε δίλημμα ανάμεσα σε δυο αγάπες... Τελικά αποφασίζει να προχωρήσει στο γάμο με την Άννα. Αυτό, προκαλεί την οργή της Λορελάι που ορκίζεται να εκδικηθεί. Ζητά τη συνδρομή του ποτάμιου θεού κι άρχοντα των καταιγίδων, Ρήνου. Εκείνος δέχεται με αντάλλαγμα να τού μείνει αιώνια πιστή.
Την ημέρα της γαμήλιας τελετής, στον ουρανό λαμπυρίζει ένα μυστηριώδες φως. Και τη στιγμή που φθάνει η Άννα κι ετοιμάζεται να πέσει στην αγκαλιά του Βάλτερ εμφανίζεται η Λορελάι. Σπρώχνει και ρίχνει τη νύφη στο ποτάμι.
Ο Βάλτερ θλιμμένος για το χαμό της αγαπημένης του, λιποθυμά.
Όταν συνέρχεται, αντικρύζει τη Λορελάι να παίζει με την άρπα της και να τού τραγουδά με τη γλυκιά φωνή της το "Τραγούδι της Αγάπης - Amor celeste ebbrezza". Η κοπέλα ετοιμάζεται να τον αγκαλιάσει όλο συμπόνοια, όταν από τα βάθη του ποταμού ακούγονται στριγγές, απειλητικές φωνές που τής υπενθυμίζουν τον όρκο της για αιώνια πίστη στο Ρήνο. Φεύγει μακριά κι ο Βάλτερ σε κατάσταση τρέλας πέφτει στα κρύα νερά του ποταμού και πνίγεται.

Η νύμφη Λορελάι συνεχίζει το τραγούδι της μέχρι σήμερα...

"Amor celeste ebbrezza", το Τραγούδι αγάπης" της Λορελάι στην αιωνιότητα, θα ακούσουμε από την 2η Πράξη της όπερας του Καταλάνι, που να θυμίσουμε αρεσκόταν στου θρύλους και τις παραδόσεις των λαών. Ο συνθέτης υπήρξε φίλος του Τοσκανίνι, ο οποίος δήλωνε και φανατικός οπαδός των οπερών και εν γένει του ταλέντου του.

6. Πάνω στο γερμανικό θρύλο και σε στίχους του αδερφού του Ira, ο Τζωρτζ Γκέρσουιν τη δεκαετία του '30 γράφει ένα τραγούδι όπου μουσικά αναμιγνύεται το στυλ καμπαρέ με τζαζ πινελιές.

Kάποτε, πίσω στων ιπποτών τα χρόνια

ζούσε μια μάγισσα γητεύτρα

Νύμφη του Ρήνου

φιγούρα θεϊκή

Τους ναύτες, όλους, μάγευε!

Ψαράδες και βαρκάρηδες και κωπηλάτες,

απ'τη σαγήνη της δεν γλύτωνε, κανείς

Λορελάι, το όνομά της...

Το απολαμβάνουμε από την Ρενέ Φλέμινγκ:

Carl Joseph Begas, "Lοrelei"

7. Tέλος, ο ταλαντούχος Φέλιξ Μέντελσον είχε ασχοληθεί με το γερμανικό μύθο και είχε ξεκινήσει μια σχετική όπερα σε λιμπρέτο που είχε γράψει ο γερμανός ποιητής και θεατρικός συγγραφέας, Emanuel Geibel. Τον πρωταγωνιστικό ρόλο προοριζόταν να υποδυθεί η ταλαντούχα και αγαπημένη φίλη του Μέντελσον, Jenny Lind, γνωστή για την εμβληματική φωνή της, που γι' αυτό τής είχε αποδοθεί το προσωνύμιο: "Aηδόνι της Σουηδίας".
Όμως η όπερα δεν ολοκληρώθηκε ποτέ, καθώς τον γερμανό πολυτάλαντο συνθέτη πρόλαβε ο θάνατος.

Ακούμε αποσπάσματα της όπερας: