[Μουσικογραφίες] ΠΟΙΜΕΝΙΚΗ ΣΥΜΦΩΝΙΑ: ΤΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΤΗΣ ΓΗΣ
(του Τάκη Ατσιδάκου)

κάντε κλικ στο εικονίδιο-μεγάφωνο, για να ακούτε μουσική σχετική με το άρθρο από το TaR-radio.com!

Προσάπτεται σαν κατηγορία και λέγεται με εμφανή ειρωνική διάθεση: «Η κλασική μουσική; Ποιά, αυτή που ασχολείται με πουλάκια που κελαηδάνε, με ρυάκια που γαργαρίζουν….» και άλλα σχετικά. (Βέβαια η άλλη μεγάλη ειρωνεία έχει να κάνει με το πένθιμο-δήθεν- αυτής της μουσικής: «Τι έγινε Μεγάλη εβδομάδα έχουμε; Πέθανε κανένας;»).
Απορώ μάλιστα πως μπορούν και εκφράζουν τέτοιες ανόητες ειρωνείες και κακεντρέχειες, άνθρωποι που διακηρύσσουν και την οικολογική τους ευαισθησία και δράση. Ας είναι.
Αλλά ας δούμε ποιά είναι η σχέση της λεγόμενης κλασικής ή σοβαρής ή έντεχνης ή όπως τέλος πάντων πρέπει να ονοματίσουμε μια μουσική που υπάρχει για να εκφράζει τον πλουσιότερο πνευματικό και συναισθηματικό κόσμο του ανθρώπου, μα εξ’ αιτίας του ότι οι περισσότεροι είναι πλούσιοι μόνο στην τσέπη ή προσπαθούν απεγνωσμένα να γίνουν, γίνεται κατανοητή και αποδεκτή από λίγους.
Είναι σαφές ότι υπάρχουν δυο κατηγορίες συσχετισμού της μουσικής με την φύση:
α) Περιγραφική. Εικονογραφική μουσική και
β) Ψυχολογική και συναισθηματική αντιστοιχία του εσωτερικού κόσμου του ανθρώπου με την φύση και τα φαινόμενά της.
Είναι επίσης εύκολα κατανοητό ότι η δεύτερη κατηγορία είναι η  πλέον αξιόλογη, αφού διερευνά μεγάλους και βαθείς προβληματισμούς τη ζωής του ανθρώπου, σε αντίθεση με την επιφανειακή και «φωτογραφική» προσέγγιση της πρώτης κατηγορίας.

Μουσική και Φύση κατά τον Μεσαίωνα, την Αναγέννηση και το Μπαρόκ.
Ας ξεκινήσουμε την μικρή μας επισκόπηση της σχέσης μουσικής και φύσης από τον 13-14^ο αιώνα, εποχή που αρχίζουμε να έχουμε μεγάλο αριθμό γραπτών πηγών. Οι μουσικές αναφορές στην φύση περιορίζονται στην κοσμική μουσική. Έργα τροβαδούρων, τρουβέρων, ζογκλέρ και αρχιτραγουδιστών, που υμνούν τον έρωτα και τα πάθη του, κάνοντας αντιστοιχήσεις με την άνοιξη, τα λουλούδια, τα γλέντια της υπαίθρου. Στην πιο σοβαρή εκδοχή της μουσικής εκείνου του καιρού, την εκκλησιαστική, δεν υπήρχε χώρος για τέτοιες αναφορές, και οι συνθέτες ακολουθούσαν το προκαθορισμένο και στεγνό κείμενο των εκκλησιαστικών ύμνων.
Κατά την Αναγέννηση έχουμε και στη μουσική χρησιμοποίηση μοτίβων από την αρχαία κλασική εποχή, και την δημιουργία του Αρκαδικού πνεύματος. Έτσι βρίθουν αναφορές σε pastoreles και ninfes. Το αρκαδικό πνεύμα που συνέχισε μέχρι την εποχή του Μπαρόκ με τους Gasparini, Marcello, Scarlatti κα, και εκφράζεται χαρακτηριστικά στον γνωστό πίνακα του Nicolas Poussin “Et in Arcadia ego”(1650/55).


Poussin/ Et in Arcadia ego (Μουσείο Λούβρου)

 Στα μαδριγάλια του Claudio Monteverdi βρίσκουμε συχνά αναφορές στη φύση και τα φαινόμενα της: “O sia tranquilο il mare”, “Ninfa, che scalza il piende”, “Dolcissimo uscignolo”, “Su,su,su. Pastorelli vezzosi”,  “Zefiro torna” κλπ.


Νύμφες και Σάτυρος - William Adolphe Bourguereau(1873)
 
Οι όπερες Μπαρόκ είναι ένα ιδιαιτέρα στυλιζαρισμένο και φορμαλιστικό είδος. Έχουμε άριες πολεμικές, θρηνητικές, νοσταλγικές, άριες εκδίκησης κλπ. Σε αυτές δεν λείπουν οι συχνές αναφορές στην φύση. Παρομοιάζεται έτσι πχ. ένας ερωτοχτυπημένος με την τρικυμιώδη θάλασσα, η οργή για εκδίκηση κάποιου ηρώα με θύελλα. “Da tempesta”, άρια της Κλεοπάτρας από την όπερα Giulio Cesare του Handel. “Verdi prati” από την Alcina  του ίδιου συνθέτη.
Ο Bach χρησιμοποίησε λίγες αναφορές και αυτές σε σχέση με θρησκευτικούς παραλληλισμούς (O ποιμένας Κύριος κλπ).
Το διασημότερο όμως έργο της εποχής και από τα πλέον επιτυχημένα της περιγραφικής κατηγορίας είναι οι «Τέσσερεις εποχές» του Vivaldi. Περιγράφονται άκρως αληθοφανώς τόσο η βροχή, όσο και τα πουλιά, η καλοκαιρινή καταιγίδα και το τρίξιμο των ξύλων στο τζάκι.

Κλασικισμός.
Από το 1750 (εντελώς σχηματικά) θεωρούμε ότι έχουμε την κλασική περίοδο της μουσικής. Όπως θα ήταν αναμενόμενο, σε μια θεώρηση όπου κυριαρχούν οι καθαρές και γραπτές φόρμες, η λιτότητα της έκφρασης, η αποστροφή προς εξωμουσικούς παράγοντες                 (τουλάχιστον στην πρόθεση αν όχι πάντα στη διάθεση), οι μουσικές αναφορές στη φύση είναι περιορισμένες. Ο Μότσαρτ, σημαντικότερος εκπρόσωπος του κλασικισμού, ενδιαφερόταν λίγο για την φύση και στα έργα του δεν υπάρχουν σχεδόν καθόλου αναφορές. Αντίθετα ο Haydn ήταν περισσότερο «χωριάτης»: Έχει γράψει και αυτός «4 εποχές», το κοσμικό ορατόριο «Οι εποχές», όπου έχουμε υπέροχες αναφορές στο θερισμό, στην αγροτική ζωή κλπ. Επίσης στις συμφωνίες του, ακούμε καθαρά τις επιρροές του από λαϊκή μουσική χωρών της βαλκανικής και της πατρίδας του, της Αυστρίας.
Όμως η χαρακτηριστικότερη περίπτωση για το θέμα που ασχολούμαστε είναι αναμφισβήτητα ο Μπετόβεν.

Και αυτό χάριν σε ένα και μόνο έργο: την περίφημη «Ποιμενική συμφωνία»( Sinfonia Pastorale). Στο έργο αυτό έχουμε μια από τις πρώτες και πιο ξεκάθαρες περιπτώσεις προγραμματικής μουσικής. Τα πέντε μέρη από τα οποία αποτελείται το έργο έχουν το κάθε ένα και έναν περιγραφικό τίτλο:
α) Χαρούμενα συναισθήματα φθάνοντας στην εξοχή
β) Δίπλα στο ρυάκι,
γ) Χαρούμενη συγκέντρωση χωρικών
δ) Καταιγίδα και
ε) Τραγούδι των χωρικών, αισθήματα χαράς και ευγνωμοσύνης μετά την καταιγίδα.
 Βέβαια ο ιδιοφυής και ρεαλιστής Μπετόβεν, έδωσε την οδηγία ότι η μουσική αυτή είναι «περισσότερο έκφραση συναισθημάτων, παρά ζωγραφική». Έτσι κατανοούμε ότι πρόκειται για σύνθεση με βαθύτερες πνευματικές και φιλοσοφικές πτυχές από ότι μια επιφανειακή απεικόνιση της φύσης. Και αυτό πρέπει να είναι και το κριτήριο για μια ερμηνεία αξιώσεων αυτής της συμφωνίας.
 
Ρομαντισμός.
Οι διαχωριστικές γραμμές των διαφορών εποχών και στυλ, τόσο στην τέχνη όσο και στην πολιτική και κοινωνική ιστορία, είναι αρκετά θολές, τεθλασμένες και εν πολλοίς σχεδόν αυθαίρετες. Όσο όμως απομακρυνόμαστε και αποστασιοποιούμαστε από εποχές και γεγονότα, χρειαζόμαστε αυτό το εργαλείο των ταξινομήσεων για λόγους ανάλυσης και αξιολόγησης. Το σχόλιο μου αυτό έχει να κάνει με την διαμάχη του εάν ο Μπετόβεν είναι κλασικός η ρομαντικός συνθέτης. Βέβαια τέτοια ερωτήματα δεν πρέπει να περιμένουν κάθετες απαντήσεις, γιατί μήπως με κάποια κριτήρια δεν είναι ρομαντικός ο Μοντεβέρντι ή ο Μπαχ; Και διάφοροι συνθέτες στο απόγειο του ρομαντισμού δεν υπήρξαν άκαμπτα και άνυδρα αντί-ρομαντικοί, χαμένοι μέσα στις επιτηδευμένες αντιστίξεις τους, όπως ο Reger; Όμως ο Ρομαντισμός είναι μια  έντονη έκφραση των εσωτερικών αγωνιωδών ερωτημάτων του ανθρώπου και μια ηχηρή διαμαρτυρία για το ευτελές, το συμβατικό, το ανούσιο της καθημερινότητας. Έτσι ολόκληρη η ρομαντική καλλιτεχνική δημιουργία στράφηκε ιδιαίτερα στη φύση. Τη Φύση φίλο, συνοδοιπόρο, καταφύγιο από το τέλμα της σύμβασης. Τη Φύση παρηγορητή, εξομολόγο και συμπαραστάτη σ’αυτούς που αναζητούν τη λήθη και τη σωτηρία από μεγάλο ψυχικό άλγος.

Υπέρτατος δημιουργός ρομαντικών αριστουργημάτων με πρωταγωνιστή θα λέγαμε τη φύση, είναι ο Franz Schubert. Σε πάρα πολλά από τα 600 και πλέον τραγούδια του (lieder), υπάρχουν αναφορές στη φύση και τα φαινόμενα της. Όμως είναι οι δυο κύκλοι τραγουδιών του «Η ωραία μυλωνού», και το «Χειμωνιάτικο ταξίδι», που αποτελούν το επιστέγασμα της σχέσης ανθρώπου και φύσης. Είναι το ρυάκι που γίνεται ο καλός φίλος του ερωτοχτυπημένου μυλωνά και που θα τον δεχθεί στην υγρή αγκαλιά του κάτω από τον απέραντο ουρανό.


Caspar David Friedrich/ Die Winterreise(1807)

Στο «Χειμωνιάτικο ταξίδι», πάλι ένας πληγωμένος από έρωτα νέος, τριγυρνά σε ένα κατάλευκο τοπίο, όπου παγώνουν ακόμα και τα δάκρυά του, κοιμάται σε κοιμητήρια (να που ο ευφημισμός ταιριάζει γάντι), και συνομιλεί με κοράκια. Η μουσική του Σούμπερτ δένει απόλυτα με τους αρκετά συμβατικούς στίχους του Γερμανού ποιητή και γνωστού φιλέλληνα Μύλλερ. Οι σπαρακτικές αυτές συνθέσεις του Σούμπερτ πετυχαίνουν την τέλεια επιτομή ανάμεσα στο συναισθηματικό και περιγραφικό στοιχείο της σχέσης της  μουσικής με τη φύση.
Σχεδόν κανένας συνθέτης εκείνης της περιόδου -της ρομαντικής και υστερορομαντικής- δεν υστέρησε στη γραφή έργων με έντονες αναφορές στην φύση (είτε άμεσα, είτε έμμεσα): Σούμαν, Μέντελσον, Μπρούκνερ, Μάλερ, Ρίχαρντ Στράους, Γιόχαν και Γιόζεφ Στράους, Βάγκνερ, Μπραμς κα. Μα, για να σταθούμε λίγο: Όλοι σχεδόν οι προαναφερθέντες είναι γερμανικής καταγωγής και κουλτούρας. Και ο χώρος των πεπραγμένων, αυτός της μεσευρώπης. Είναι γεγονός ότι η φιλοσοφική θεώρηση της γερμανικής κουλτούρας είναι ιδιαίτερα προσανατολισμένη προς τη φύση και την ύπαιθρο.
Σίγουρα είναι πάμπολλοι οι συνθέτες άλλων χωρών που αναφέρονται στη φύση. Όμως οι γερμανόφωνοι έχουν την πρωτοκαθεδρία και φροντίζουν να υμνήσουν την υπέροχη φύση τους.
Οπωσδήποτε, το σημαντικότερο έργο για αυτά που αναφερόμαστε δεν είναι άλλο από το έργο ενός Γάλλου: Πρόκειται φυσικά για το υπέροχο La Mer, την κατά Debussy «Θάλασσα».

Σπάνια περιεγράφησαν με ήχους τόσο πετυχημένα τα παιχνίδια των κυμάτων, η αντανάκλαση του ήλιου πάνω στην θάλασσα ή ο διάλογος του αέρα με τη θάλασσα.

 αναπαραστάσεις
Θα πρέπει νομίζω να αναφερθούμε και λίγο στις διάφορες ηχητικές επινοήσεις των συνθετών για την αναπαράσταση ήχων και φαινόμενων της φύσης.
Στην εποχή του Μπαρόκ ένα συχνό ηχητικό κλισέ ήταν η χρήση με υπερβολικό τρόπο των κρουστών (τυμπάνων κυρίως), για την αναπαράσταση της βροντής και της θύελλας. Το ίδιο εφέ χρησιμοποίησε και ο Μπετόβεν στην Ποιμενική συμφωνία του.
Η χρήση των κόρνων παραπέμπει ευθέως σε κυνηγετικές εξορμήσεις, όπως στην Ποιμενική συμφωνία του Bruckner.
Οι συνθέτες του ύστερου ρομαντισμού υπήρξαν ιδιαίτερα επινοητικοί. Ο Mahler (που συνέθετε μέσα στη φύση κατά τις καλοκαιρινές διακοπές του), χρησιμοποίησε ευφάνταστα τα γελαδοκούδουνα, στην 6^η και 7^η Συμφωνία του, για να δημιουργήσει την ατμόσφαιρα των βοσκοτόπων στα αλπικά οροπέδια. Ο Ρίχαρντ Στράους πάλι χρησιμοποίησε και αυτός γελαδοκούδουνα στην Συμφωνία των Αλπεων, έφθασε όμως στο σημείο να προσθέσει στην ορχήστρα και μια μηχανή που αναπαριστά την ηχώ του ανέμου κατά τη διάρκεια της καταιγίδας. Σφυρίχτρες που κάνουν τον ήχο των πουλιών, πυροβολισμούς κυνηγετικών οπλών (προφανώς με άσφαιρα πυρά, εκτός και αν οι μουσικοί έχουν άχτι τον μαέστρο…), χρησιμοποίησαν οι αδελφοί Straus για να περιγράψουν το κυνήγι.

Οι νεότερες εποχές-20^ος αιώνας.
Ο μεγάλος Αυστριακός φιλόσοφος και βαθύς γνώστης της μουσικής Λούντβιχ Βιτγκενστάιν, έλεγε ότι  άκουγε  ακόμα και στη μουσική του Μπραμς, τον ήχο  των μηχανών. Περνώντας σε μια εποχή έντονης βιομηχανοποίησης, αστυφιλίας και τεχνολογικών επιτευγμάτων, η απομάκρυνση από τη φύση σιγά-σιγά έγινε πραγματικότητα. Ο σύγχρονος άνθρωπος βιώνει τη σχέση του με τη φύση μόνο μέσα από έναν life style τρόπο και την καταπατά  με σκοπό το κέρδος. Η μουσική ακολούθησε έναν παρόμοιο δρόμο. Οι συνθέσεις με αναφορές στη φύση είναι λίγες και αντιμετωπίζονται  ως ξεπερασμένες, παλιομοδίτικες και γεροντοκορίστικες ιδέες. «Την εποχή που πάμε στο φεγγάρι και έχουμε υπερηχητικά αεροπλάνα θα ασχολούμαστε με ρομαντικά μυλολίθαρα;» χλευάζουν. Και φαίνεται ότι οι σύγχρονες μουσικές αναφορές στη φύση περιγράφουν ένα ερημικό και εφιαλτικό τοπίο, αυτό του εσωτερικού κόσμου του σύγχρονου ανθρώπου.
Αξίζει πάντως να ακούσει κάνεις ένα έργο του μεγάλου Φιλανδού συνθέτη Einojuhani Rautavaara: το Cantus arcticus- το τραγούδι του Αρκτικού κύκλου. Οι στατικές αρμονίες και τα αιθέρια ηχοχρώματα, σε συνδυασμό με τις ηχογραφημένες φωνές πουλιών της αρκτικής, μας δίνουν μια γοητευτικότατη αίσθηση απεραντοσύνης και μοναξιάς, σε ένα παγωμένο και αφιλόξενο τοπίο.

 

Ανάλαφρο επιμύθιο.

Για να διασκεδάσουμε λίγο και να έχουμε και κάποια χρηστική αναφορά θα παραθέσω δυο εντελώς προσωπικά και αυθαίρετα top five. Το πρώτο με έργα που αναφέρονται στο παραπάνω κείμενο, και το δεύτερο με κάποια άλλα αγαπημένα μου έργα. Η κατάταξη είναι ενδεικτική μιας προσωπικής και καθόλου αντικειμενικής/ουσιαστικής αξιολόγησης:

Top 5a:
5. Βιβάλντι/Οι 4 εποχές

4. Μπετόβεν/Συμφωνία αρ.6 «Ποιμενική»

3. Ντεμπυσύ/Η θάλασσα

2. Σούμπερτ/Η ωραία μυλωνού

1. Σούμπερτ/Χειμωνιάτικο ταξίδι
και Ράουταβάαρα/ Το τραγούδι της Αρκτικής.
 

Top 5b:
5.Ραλφ Βών Ουίλιαμς/Το πέταγμα του κορυδαλλού

4.Άαρον Κόπλαντ/Άνοιξη στα Απαλάχια

3.Γιόχαν Στράους( υιός)/Ιστορίες από τα δάση της Βιέννης

2.Ριχαρντ Βάγκνερ/Ψίθυροι του δάσους( από την όπερα Siegfried)

1.Γιόακιμ Ράφ/Συμφωνία αρ.3 «του δάσους»

και Ρίχαρντ Στράους/Συμφωνία των Άλπεων.

Τάκης Ατσιδάκος.
(Ιούνιος 2009)