[μουσικολογώντας 18] Περί Ελευθερίας της (μουσικής) Τέχνης…
(του Νότη Μαυρουδή)

 "ΜΟΥΣΙΚΟΛΟΓΩΝΤΑΣ 18"
Περί Ελευθερίας της (μουσικής) Τέχνης…

      Με αφορμή την «προσβολή» του εθνικού ύμνου από το βιντεάκι της Εύας Στεφανή που συνδυάζει την φιλμογραφική της σκέψη με τον γυναικείο κόλπο και τον Ύμνο προς την Ελευθερία, θα προσπαθήσω να εισχωρήσω στις έννοιες που μας ενδιαφέρουν, μια που έγινε αντικείμενο οξύτατων συζητήσεων στις μέρες μας. Ένα θέμα που απασχόλησε τα ΜΜΕ, αλλά και το φόρουμ του TaR.
      Είναι σίγουρο πως εάν δεν συνοδευόταν με την αυτόφωρη σύλληψη του καλλιτεχνικού υπεύθυνου της γκαλερί (μια που η ίδια η καλλιτέχνις απουσίαζε στο εξωτερικό), ο ντόρος που ξέσπασε από τα ΜΜΕ δεν θα γινόταν, γιατί – απλούστατα- δεν θα μαθευόταν.
      Το όλο θέμα δεν ήταν αυτό καθ’ αυτό το φιλμάκι της Στεφανή ως (ας πούμε) έργο τέχνης αλλά ο προβληματισμός που προκάλεσε  άλλη μια φορά για το κατά πόσο η ελευθερία της έκφρασης (επομένως η ελευθερία των μέσων) διαθέτει ανοιχτούς – ελεύθερους χώρους για να λειτουργήσει, δίχως την απειλή του εισαγγελέα και της αστυνομικής καταστολής.
      Προσωπικά, όπως έγραψα και στο φόρουμ, είδα αυτό το βιντεάκι και δεν μου άρεσε καθόλου. Το βρήκα μάλιστα δίχως κινηματογραφική άποψη ώστε να με πάει σε αισθητικούς κόσμους με προοπτική και ενδιαφέρον. Ούτε καν μου προκάλεσε αίσθηση πορνογραφικού περιεχομένου για να το δω …από διαφορετική ματιά (όπως λένε).
      Τι σημασία όμως μπορεί να έχει τι προκάλεσε στις δικές μου αισθήσεις; Εκεί είναι το θέμα; τι προκάλεσε σε μένα ή σε όποιον άλλον; Σημασία έχει πως κάποιος «άγνωστος αγαναχτισμένος πολίτης», από αυτούς τους πολλούς που διαθέτει η χώρα, κατήγγειλε το «απεχθές και προσβλητικό φιλμάκι» που συνδυάζει το αιδοίο, με τον εθνικό μας ύμνο εις την Ελευθερίαν!
      Ο υπουργός επί του πολιτισμού δήλωσε πως το βιντεάκι δεν του άρεσε και (βεβαίως) πως «δεν χρειαζόταν το αστυνομικό αυτόφωρο»! Δεν είχε όμως το θάρρος, την παρρησία και τη διάθεση, ως θεσμικός υπεύθυνος, να πάει παρά πέρα τη συζήτηση περί ελευθερίας της έκφρασης, γιατί αυτό ακριβώς είναι το θέμα που δεσπόζει και ενδιαφέρει να σταθούμε.
      Μπροστά σε ένα τέτοιο θέμα, δεν έχει νόημα να μας αρέσει ή όχι ένα έργο τέχνης. Θα το προχωρούσα παρά πέρα και θα υποστήριζα πως, δεν έχει νόημα ακόμα και αν προσβάλει ή όχι, ένα έργο τέχνης, γιατί την ίδια στιγμή που προσβάλει κάποιους, άλλους, τους αφήνει αδιάφορους ή και τους αρέσει. Πώς θα μπορούσαν να χωρέσουν σε αυτό που λέμε «ελευθερία λόγου, ιδεών  και απόψεων» οι διαφορετικές προσεγγίσεις;
      Ακόμα και στο ζήτημα των θρησκευτικών και εθνικών ταμπού, που βρίσκονται πάντα στην πρώτη γραμμή του κοινωνικού ενδιαφέροντος, αναρωτιέμαι, πώς είναι δυνατόν η άποψη μιας κοινωνικής ομάδας, να συμφωνεί με μια άλλη;
      Είναι κοινά ομολογημένο πως η Ελευθερία που οραματιζόμαστε «όλοι», δεν είναι τίποτ’ άλλο από την ελευθερία που αφήνουμε στους άλλους, τους διαφορετικούς από εμάς, ή όχι; Στην πραγματικότητα όμως, είναι η ελευθερία έτσι όπως έχει σχηματιστεί στο μυαλό μας σύμφωνα με την αισθητική, την πολιτική, τη θρησκευτική, την οικονομική, την ιδεολογική ή την πολιτιστική μας τοποθέτηση, ως ανθρώπινα όντα εξαρτημένα από ό,τι ζήσαμε και από ό,τι έχει εισχωρήσει στο υποσυνείδητο ως προσωπική κουλτούρα.
      Εκ των πραγμάτων προκύπτει το οξύ ζήτημα της σύνθεσης των αντιθέσεων για να συνταχθεί ο χώρος της Ελευθερίας, ώστε να μπορούν να λειτουργήσουν ομαλά και δημιουργικά οι αντιρρήσεις, οι αντιθέσεις, και οι αντεκδικήσεις. Μα, νομίζω πως αυτό είναι ένα θέμα που έχει απασχολήσει την ανθρωπότητα χιλιάδες χρόνια. Στο όνομα της Ελευθερίας έχει χυθεί άφθονο αίμα και έχουν θυσιαστεί εκατόμβες θυμάτων για να την «συναντήσουν»! Ναι, λουτρό αίματος και βασανισμοί και στερήσεις και αντάρτικα και πόλεμοι και βασανιστήρια, για να επικρατήσει η πολυπόθητη Ελευθερία…
      Όμως, ας σκεφτούμε πιο ψύχραιμα. Με την ανατροπή του όποιου Τύραννου και την απόκτηση της Ελευθερίας, αρχίζει, αμέσως μετά, η δύσκολη μακρά περίοδος της οικοδόμησής της… Η αναγκαία συνείδηση για να αντιληφθούμε το πλαίσιό της, τις δομές της, τους νομικούς της ορισμούς και τέλος, τις δυσκολίες της, ώστε  να γίνει (αυτή η Ελευθερία), κτήμα όλων!!!
      Πώς θα μπορούσαν να «προσαρμοστούν» οι Τέχνες, οι Έρευνες και οι Επιστήμες, σε ένα περίγραμμα που θα διατυπώνει, θα ορίζει την Ελευθερία, όπως την αντιλαμβάνεται η εξουσία που την …παρέχει; Ένα περίγραμμα (επαναλαμβάνω) που επιβάλλεται από την τάδε πολιτική ή θρησκευτική εξουσία, που ασφαλώς και έχει τους δικούς της λόγους και τα δικά της σύμβολα που υποχρεώνουν τον πολίτη να συμβιβάζεται και να υπακούει σε αυτούς τους νόμους. Ένα απλό παράδειγμα είναι η διαφορετική επίφαση …ελευθερίας που υπήρχε επί χούντας, συγκρινόμενη με την μεταπολιτευτική έννοιά της…
      Το Σύνταγμα της Ελλάδας βεβαίως λέει τα δικά του σε ό,τι αφορά περί Ελευθερίας στα έργα Τέχνης. Σας τα καταγράφω ενδεικτικά, αφού ο Παναγιώτης Αδάμ φρόντισε να μας τα παραθέσει στο φόρουμ:
      Σύνταγμα, άρθρο 16 παρ. 1: «H τέχνη και η επιστήμη, η έρευνα και η διδασκαλία είναι ελεύθερες».
      Nόμος 5060/1931: «Δεν θεωρείται άσεμνο το έργο τέχνης ή επιστήμης».
      Mονομελές Πρωτοδικείο Aθηνών, απόφαση 5208/2000:
      «Δεν επιτρέπεται απαγόρευση της κυκλοφορίας ενός έργου τέχνης».
      «H προστασία της τέχνης και της επιστήμης από το άρθρο 16 παρ. 1 του Συντάγματος δεν υπόκειται σε ειδικούς περιορισμούς».«H ελευθερία της τέχνης περιλαμβάνει την ελευθερία δημιουργίας και κυκλοφορίας έργων τέχνης, καθώς και  προσβάσεως του κοινού στα έργα τέχνης».
      Στον πολυπολιτισμικό χάρτη της δικής μας κοινωνίας, με έναν λαό που αποτελείται όχι πλέον μόνο από Έλληνες αλλά και από πολίτες άλλων εθνικοτήτων, με διαφορετικές πολιτικές, πολιτισμικές καταβολές και διαφορές, το περίγραμμα της Ελευθερίας καθώς και της ελεύθερης έκφρασης και άποψης, θα είναι πάντα ομιχλώδες και δύσκολο στην καθημερινή του ισορροπία. Θα χρειαστούν αγώνες, εμπειρίες, ιδέες και πολύς διαλογισμός να κατατεθούν ώστε να γίνουμε σοφότεροι από πριν, για να ζήσουμε «εν ελευθερία»…
      Και επιστρέφω: το νέο κρούσμα μα την Εύα Στεφανή, έρχεται να προστεθεί στο συμβάν της έκθεσης Outlouk, αλλά και στο κάψιμο βιβλίων, στην έντονη αντίδραση της εκκλησίας προς τον Θόδωρο Αγγελόπουλο, την μήνυση εις βάρος της Δόμνας Σαμίου για τα σατιρικά τραγούδια της Αποκριάς.
      Ετούτα και άλλα πολλά, θα μας οδηγήσουν και θα μας συνδέσουν με τις απαγορεύσεις και τις κρατικές Σοβιετικές κατασταλτικές παρεμβάσεις στον Ντιμίτρι Σοστακόβιτς, στις Φρανκικές ταλαιπωρίες προς τον Πάμπλο Καζάλς, σε Τούρκους, Κούρδους και Ιρακινούς συγγραφείς και λογοτέχνες καθώς και στην ένδοξη –ιστορική φράση του Γαλιλαίου: «Και όμως κινείται»…
      Η ιστορία διαθέτει αναρίθμητα παραδείγματα ανυπακοής των δημιουργών σε θεσμούς και σύμβολα που σε αυτά ακριβώς στηρίχτηκαν ιστορικές ανατροπές για να σπρώξουν τις κοινωνίες ώστε να χαραχτούν νέοι ορίζοντες, για έναν κόσμο καλύτερο, που θα επιτρέπει στην αντίθετη από την κρατούσα αντίληψη να εκφράζεται. Έναν κόσμο πιο ελεύθερο! Το αν οι γενιές το πέτυχαν ή όχι, αυτό είναι μια άλλη ιστορία…
      Ας το πούμε απλά: Η Στεφανή πρόσβαλε – λένε – τον Εθνικό Ύμνο επειδή τον συνδύασε με τον γυναικείο αυνανισμό…  Αν αυτό αληθεύει, τότε, και η απαγόρευση του βίντεο από την πολιτεία πρόσβαλε βαρύτατα την Ελευθερία και την υπόστασή της…
      Και τι σχέση έχουν όλα αυτά με το «μουσικολογώντας»;
      Ας δούμε, τι είναι αυτό που μας προτρέπει να αναζητάμε εμείς αντίστοιχα την ελευθερία στη δημιουργία ή την ερμηνεία μιας μουσικής φράσης.
      Στο θέμα της ερμηνείας είναι γνωστό πως για να ελευθερώσεις μια μουσική φράση, θα πρέπει πρώτα να την κατέχεις ρυθμολογικά και τεχνικά. Να είναι πρώτα πειθαρχημένη, να την επεξεργαστείς νοητικά ώστε να αναζητήσεις μετά, την απελευθέρωσή της. Όμως, και μέσα στην ελευθερία της φράσης, με τα «υλικά της» (rubato, ralletando, acellerando, ad libitum, αναπνοές, κορώνες, κα), προκύπτει το μεγάλο πρόβλημα του κινδύνου της κατάχρησης της ελευθερίας, μέσα από τις υπερβολές, την έλλειψη γνώσης, την απειρία, την προχειρότητα και την (ενδεχόμενη) αμετροέπεια.
      Αλλά ακόμα, και από την εποχή της πιο πειθαρχημένης μουσικής (της μπαρόκ περιόδου), ο ερμηνευτής αναζητούσε εναγωνίως την συνετή απελευθέρωση των φράσεων, όπου θεωρούσε πως έχει χώρο για να πράξει εν ελευθερία.
      Ο Ρομαντισμός έφερε ανατροπές στο θέμα της ελευθερίας των μουσικών φράσεων σε εποχές μεγάλων πολιτικών, κοινωνικών και αισθητικών κινημάτων, τόσο, που, αν παρατηρήσουμε προσεκτικά, άνοιξε τις πόρτες σε ένα μουσικό ιδίωμα που αρκετά αργότερα χρησιμοποιήθηκε (αυτή ακριβώς η  προσωπική ελευθερία) ώστε να δημιουργηθεί η ανάγκη για την ανατροπή των τότε κατεστημένων ήχων και της φόρμας. Αναφέρομαι ενδεικτικά στην Πειραματική και Σειριακή μουσική των αρχών του περασμένου αιώνα (του 20^ου)…
      Και η αντίφαση είναι ακραία. Σήμερα, με τις Τέχνες να βρίσκονται σε ακραίες μορφές ανατρεπτικής ελεύθερης έκφρασης, παρατηρούμε πως σε αυτές ακριβώς τις κοινωνίες που «παρέχουν» αυτή την ελευθερία, επιλέγονται και αναδεικνύονται εκπρόσωποι και πολιτικά συστήματα που στην ουσία εναντιώνονται σε αυτή την ελευθερία που αναζητούν οι Τέχνες. Κάπως οξύμωρο, ε;
      Το ακόμα πιο ανησυχητικό είναι πως οι ίδιες αυτές κοινωνίες δυσκολεύονται να υπερασπιστούν  αυτή την ελευθερία την οποία έχουν απόλυτα ανάγκη για να δημιουργούν έργο οι καλλιτέχνες δίχως την απειλή εισαγγελέα και αστυνομίας. Λαβύρινθος το θέμα; Ίσως όχι τόσο, εάν σκεφτούμε πως οι εξουσίες φοβούνται την ανάγκη ελευθερίας και ανατροπής που απαιτεί η Τέχνη για να υπάρξει και να προχωρήσει. Μη ξεχνιόμαστε: συστατικό της εξουσίας είναι ο έλεγχος…   
      Δεν χωράει καμία αμφιβολία πως η έννοια της ελευθερίας (στα ατομικά δικαιώματα, στις αισθήσεις, στο πολίτευμα, την κοινωνία, στην έκφραση, στις Τέχνες) έχει μακρύ- ατέρμονα  δρόμο και θα απασχολεί τις γενεές αέναα. Θα είναι πάγια η ανάγκη μας να υπερβούμε κάθε φόρμα και κάθε προηγούμενη καλλιτεχνική εμπειρία.
      Η ελευθερία στη μουσική είναι αίσθηση που δύσκολα διδάσκεται και ακόμα πιο δύσκολα πραγματοποιείται από έναν ερμηνευτή δίχως την εμπειρία της μορφολογίας. Και επειδή όλοι επιθυμούμε να παίζουμε ελεύθερα, τις περισσότερες φορές σκεπάζουμε με ένα τρύπιο σεντόνι τις αδυναμίες και τις λειψές μας γνώσεις.
      Στο χώρο της δημιουργίας μιας σύνθεσης, ο συνθέτης μπορεί να δράσει ελεύθερα μόνο όταν γνωρίσει καλά τους μουσικούς κώδικες. Όταν μπορεί να απαλλαχτεί από εξαρτήσεις μουσικών στιλ που έχουν επιβληθεί μέσα από τη βιομηχανία των δίσκων και της μουσικής επιβολής. Πολλές φορές ο εγκλωβισμός μας σε μουσικές συνταγές της μουσικής βιομηχανίας, δημιουργεί μια ιδιότυπη «αιχμαλωσία», εμποδίζοντας την έμπνευση να γεννήσει νέες ιδέες και να ελευθερώσει την ενέργεια που χρειάζεται.
      Η ελευθερία της δημιουργίας είναι εξαρτημένη από την προσωπική μας αντίληψη, της ελευθερίας μέσα στην δαιδαλώδη και ακατάπαυστη διακίνηση των ιδεών που συνεχώς πληθαίνουν και δύσκολα αφομοιώνονται, εν μέσω της παγκόσμιας αγοράς και διακίνησης των πνευματικών αγαθών…
      Σε μια κοινωνία σαν τη δική μας θα συναντάμε «προϊόντα», όπως το τηλεοπτικό Je t’ aime, και θα ασφυκτιούμε από τέτοιες αναθυμιάσεις! Αυτά θα συνυπάρχουν μαζί με τα αντίθετά τους και θα αντιπαλεύουν ασταμάτητα, αφού η ελευθερία θα «φιλοξενεί» παράλληλα και ό,τι εμείς εδώ θεωρούμε ως παρακμιακό και επικίνδυνο αισθητικό και κοινωνικό φαινόμενο…
      Αντέχουμε;

Νότης Μαυρουδής
mavroudis@tar.gr
(17/6/07)