ΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΕΓΑΛΗ ΜΟΥΣΙΚΗ: ΕΝΝΟΙΕΣ ΑΣΥΜΒΑΤΕΣ (του Μάρκου Τσέτσου)

ΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΜΕΓΑΛΗ ΜΟΥΣΙΚΗ:
ΕΝΝΟΙΕΣ ΑΣΥΜΒΑΤΕΣ

Η απόπειρα βίαιης κατάργησης της ΕΡΤ δεν αφορά μόνο την ενημέρωση. Αφορά τον πολιτισμό και, κυρίως, τη μεγάλη μουσική, τη μουσική του Bach, του Mozart, του Beethoven, του Brahms, του Mahler, του Σοστακόβιτς και τόσων άλλων. Ελάχιστα έγινε συνειδητό ότι η κατάργηση των Μουσικών Συνόλων της ΕΡΤ (Εθνική Συμφωνική Ορχήστρα, Ορχήστρα Σύγχρονης Μουσικής, Χορωδία) -της οποίας κατάργησης, σημειωτέον, είχε προηγηθεί αυτή της Ορχήστρας των Χρωμάτων- κατέστησε τη χώρα μας την φτωχότερη μουσικά χώρα της Δύσης. Αυτή τη στιγμή η Ελλάδα, με τα δέκα εκατομμύρια των κατοίκων της, διαθέτει (προσωρινά, μέχρι και τη δική τους κατάργηση) μόλις τρεις μόνιμες, δημόσια χρηματοδοτούμενες και πλήρους σύστασης συμφωνικές ορχήστρες και μία χορωδία: τις Κρατικές Ορχήστρες Αθηνών και Θεσσαλονίκης και την Ορχήστρα και Χορωδία της Εθνικής Λυρικής Σκηνής. Την ίδια στιγμή, στη Βουλγαρία καταμετρώνται 15 συμφωνικές ορχήστρες, στη Ρουμανία 21, στην Κροατία 5, στη Σερβία 6, στη Σλοβενία 3 και στην… Τουρκία 13! Η δικαιολόγηση είναι γνωστή, αναμενομένη, και αφορά το σύνολο των δημόσιων θεσμών που διαχειρίζονται δημόσια αγαθά: κοστίζουν υπερβολικά στους φορολογουμένους και δεν αποδίδουν (στο κράτος-επιχειρηματία) το οικονομικό πλεόνασμα που «απαιτεί η κοινωνία» από αυτούς. Γνωστό, βεβαίως, είναι και το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα, η εκχώρηση, δηλαδή, της διαχείρισης των δημόσιων αγαθών στους ιδιώτες.

Στην περίπτωση, ωστόσο, καταργημένων μουσικών σχημάτων όπως τα παραπάνω, τα πράγματα έχουν λίγο διαφορετικά: ουδείς ιδιώτης αναμένεται να τα αγοράσει! Θα αγοράσουν το νερό, την ενέργεια, το σύνολο των φυσικών πόρων και των υποδομών παραγωγής και εκμετάλλευσής τους, όχι όμως τη μεγάλη τέχνη και τη μεγάλη μουσική με τους θεσμούς αναπαραγωγής της, τις συμφωνικές ορχήστρες και τις χορωδίες. Το επιχείρημα είναι και σε αυτή την περίπτωση γνωστό και απλό: το κόστος διατήρησης των συγκεκριμένων μουσικών θεσμών είναι δυσανάλογα μεγαλύτερο του κέρδους που αποφέρουν στον οποιονδήποτε ιδιοκτήτη τους. Στη νέα κατάσταση πραγμάτων, το καλλιτεχνικό προσωπικό της ΕΡΤ θα κριθεί απολύτως περιττό, προκλητική πολυτέλεια για ένα κράτος σε κρίση. Και να σκεφτεί κανείς ότι τα Μουσικά Σύνολα απορροφούν μόλις το ένα δέκατο του συνολικού προσωπικού του δημόσιου ραδιοτηλεοπτικού φορέα…

Αν τεθεί ως ζητούμενο όχι η απαρίθμηση ψιλών διαπιστώσεων, αλλά η διατύπωση στο δημόσιο διάλογο πειστικών επιχειρημάτων ενάντια στην κατάργηση, ως περιττών, θεσμών όπως αυτοί της αναπαραγωγής της μεγάλης μουσικής, η δυσκολία του εγχειρήματος θα γίνει πάραυτα συνειδητή. Το εγχείρημα προϋποθέτει την καταρχήν αποδοχή ότι η μουσική, τους φορείς αναπαραγωγής της οποίας οφείλει να χρηματοδοτεί απαρέγκλιτα το κράτος, όχι μόνο δεν είναι περιττή, αλλά και απολύτως, άνευ όρων αναγκαία. Για να κριθεί όμως κάτι ως απολύτως, άνευ όρων αναγκαίο, ως κοινωνικό αγαθό με άλλα λόγια, πρέπει να αποδειχθεί ότι έχει απόλυτη, μη διαπραγματεύσιμη αξία. Στην περίπτωση ενός αγαθού όπως το νερό, η απόλυτη αξία είναι δεδομένη: μαζί με την τροφή, την ένδυση και την κατοικία, το νερό αποτελεί στοιχειώδη όρο αναπαραγωγής των φυσικών φορέων της κοινωνίας. Με νεοφιλελεύθερους όρους, το νερό, ως εμπόρευμα, έχει εξασφαλισμένη πελατεία: το σύνολο των καταναλωτών ως όντων η ύπαρξη των οποίων είναι αδιανόητη χωρίς πρόσβαση σε αυτό. Αντιθέτως, η πελατεία της μουσικής, και δη της πιο απαιτητικής, είναι ρευστή και ουδόλως δεδομένη. Αν η αξία καθορίζεται με βάση τη ζήτηση και η ζήτηση είναι μικρή, τότε και η αξία της μουσικής θα πρέπει να κριθεί αντίστοιχα. Εκτός, φυσικά, αν διαζευχθεί η αξία από τη ζήτηση, από τον υποκειμενικό και συγκυριακό παράγοντα με άλλα λόγια, και επιστραφεί στα ίδια τα έργα της μουσικής.

Μια τέτοια θεωρία απόλυτης αξίας έργων της δυτικής έντεχνης μουσικής διατυπώθηκε κάποτε από τον Adorno και δεν είναι εδώ ο τόπος να αναπτυχθεί. Ίσως δε σε κάποιους η ίδια η ιδέα της απόλυτης αξίας πολιτισμικών αντικειμένων ακούγεται εξόχως φετιχιστική. Υπάρχουν όμως και άλλα επιχειρήματα υπέρ της κοινωνικής αξίας της μεγάλης μουσικής, τουλάχιστον για τις ανεπτυγμένες κοινωνίες. Ακόμα και στον προνεωτερικό κόσμο, πόσο μάλλον στο νεωτερικό, η μεγάλη μουσική συνδέθηκε με προσπάθειες χειραφέτησης των συνθετών από τα καλλιτεχνικά κανονιστικά δεσμά που επέβαλλε στη δημιουργία η εκάστοτε εργοδοσία. Είναι γνωστές οι εκκλήσεις του Bach στους διάφορους εργοδότες για περισσότερο και καλύτερο προσωπικό με αφορμή την εκτέλεση των απαιτητικών έργων του· είναι γνωστό πόσο απογείωσε τις καλλιτεχνικές αναζητήσεις και την ποιότητα των έργων του η φυγή του Mozart από το Salzburg στη Βιέννη· τα μεγαλύτερα αριστουργήματα της μουσικής, οι συμφωνίες και τα κουαρτέτα του Beethoven, θα ήταν αδιανόητα χωρίς την πλήρη χειραφέτηση της δημιουργίας από την (πρωτίστως οικονομική και ταξική) ετερονομία της.

Με άλλα λόγια, αν για κάτι πρέπει να υποστηριχθεί η μεγάλη μουσική και οι θεσμοί αναπαραγωγής της, οι συμφωνικές ορχήστρες και οι χορωδίες, είναι για το γεγονός και μόνο ότι ως προϊόν απελευθερωμένων παραγωγικών δυνάμεων αποτελεί σύμβολο καλλιτεχνικής χειραφέτησης εν μέσω κοινωνικής και πολιτικής νεωτερικότητας. Και η καλλιτεχνική χειραφέτηση με τη σειρά της συνιστά σύμβολο της κοινωνικής και πολιτικής χειραφέτησης. Δεν είναι τυχαίο που ακριβώς τη μουσική αυτή προσπαθεί να υπονομεύσει δεκαετίες τώρα ο μουσικολογικός μεταμοντέρνος σχετικισμός, σε πλήρη σύμπλευση με τις επιταγές του μεγάλου κεφαλαίου, που επιθυμεί διακαώς την περαιτέρω διείσδυση της κερδοφόρας εμπορικής μουσικής και της λαϊκιστικής ιδεολογίας της στους εναπομείναντες ακαδημαϊκούς θεσμούς μελέτης και προάσπισης της μεγάλης μουσικής. Επιτακτικό καθήκον κάθε προοδευτικού κοινωνικού κινήματος που πολεμά να διατηρήσει σε ισχύ τις στοιχειώδεις αρχές της νεωτερικής δημοκρατίας ως αδιαπραγμάτευτη παρακαταθήκη του Διαφωτισμού και θεσμικό θεμέλιο οποιασδήποτε δίκαιης κοινωνίας, είναι να υποστηρίξει συνειδητά και τεκμηριωμένα τη μεγάλη μουσική και τους φορείς αναπαραγωγής της. Μια πρώτη και για πολλούς ίσως τελευταία πρόγευση της αξίας της είχαν την τύχη να απολαύσουν οι χιλιάδες πολιτών που συνέρρευσαν στη συναυλία υποστήριξης των Μουσικών Συνόλων της ΕΡΤ την Παρασκευή 14 του Ιούνη. Ένιωσαν πως κάτι πολύτιμο χάνεται, κάτι για το οποίο δεν είχαν ιδέα, προφανώς επειδή κάποιοι όλα αυτά τα χρόνια φρόντισαν γι’ αυτό.

(Πλήρης, μη συντομευμένη εκδοχή του κειμένου που δημοσιεύθηκε στα Ενθέματα της Αυγής την Κυριακή 23 Ιουνίου 2013)

Μάρκος Τσέτσος
Ιούνιος 2013

Τεχνική επιμέλεια σελίδας Κώστας Γρηγορέας