OΔΟΙΠΟΡΙΚΟ ΣΤΗΝ ΑΝΔΑΛΟΥΣΙΑ [μέρος 2ο] DONN POHREN: Ο Πρύτανης του Βαθέος Τραγουδιού
(του Στάθη Γαλάτη)
[φλαμένκο]

ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ  ΣΤΗΝ   ΑΝΔΑΛΟΥΣΙΑ (2^ο  Μέρος).
Π Ρ Ο Σ Ω Π Ο Γ Ρ Α Φ Ι Ε Σ
DONN POHREN
Ο Πρύτανης του Βαθέος Τραγουδιού
(1932-2007)

Καταξιωμένος διεθνώς φλαμενκολόγος, συγγραφέας, ερευνητής, κιθαριστής του φλαμένκο και μέγιστος aficionado της Τέχνης.

Σαν πρόλογος.
Θα μπορούσα να πω ότι το οδοιπορικό αυτό στο ανδαλουσιάνικο plateau την άνοιξη του 2006, με τα μέρη που συγκεκριμένα ήθελα να δω, τις γειτονιές που ήθελα να γυρίσω κ.λ.π., ήταν ήδη βαθειά εγκατεστημένο στο υποσυνείδητό μου, χρόνια τώρα, μεσ’ από τα βιβλία και τα αντίστοιχα ταξίδια και εμπειρίες του Donn Pohren, λες και ο ίδιος μου το είχε υπαγορεύσει!
Ο Donn ήταν ο μέντοράς μου στην έρευνα του φλαμένκο.
Ήταν ο άνθρωπος που άγγιξε όσο λίγοι το βαθύτερο νόημα, την ιερουργία της λαϊκής αυτής τέχνης και ήταν αυτός που, μέσα από τα μοναδικά βιβλία του με έμαθε, όπως και σε πολυάριθμους ακόμη υποθέτω, πώς να ερευνώ και να αγγίζω το αποκαλυπτικό του μήνυμα!
Ήταν ο άνθρωπος που κατάφερε να μετατρέψει τις εμπειρίες του σε θαυμάσια προβεβλημένες εικόνες μέσα από τις (πολλές φορές) λογοτεχνικότατα δομημένες σελίδες του και να τις αποτυπώσει ανεξίτηλα στον διψασμένο νεανικό ψυχισμό μου που έψαχνε απεγνωσμένα το γνήσιο, το ανόθευτο, το παραδοσιακό μέσα στα πλαίσια αυτής της Τέχνης που περιέκλειε μια διαφορετική μορφή της μέχρι τότε γνωστής κιθάρας μας.
…Πρέπει να ήταν κάποια μικρή αγγελία σε ένα Guitar News του 1962, που διαφήμιζε το πρώτο βιβλίο της ιστορικής τριλογίας του Donn, δηλαδή το The Art of Flamenco. Το παρήγγειλα αμέσως, ελπίζοντας ότι θα περιείχε τις τεχνικές της κιθάρας φλαμένκο που ήταν πραγματικά δυσεύρετες σε γραπτό κείμενο εκείνη την εποχή. Αλλοίμονο! Από τις πρώτες σελίδες φάνηκε ότι το βιβλίο αυτό δεν ήταν τίποτε τέτοιο. Αντίθετα, ήταν μια συστηματική, μεθοδευμένη εισαγωγή για έναν αρχάριο στο τι ήταν και τι σήμαινε παραδοσιακό φλαμένκο, αλλά και πως να αρχίσει κανείς να το εκτιμά. Ήταν ένα βιβλίο που χαρακτηρίσθηκε “ εμπνευσμένο, διδακτικό, πρωτότυπο κ.λ.π.”, από πολλά κιθαριστικά περιοδικά στο διεθνή χώρο, μέσα στην δεκαετία του 1970.
Περιττό να σας πω ότι το διάβασα και το ξαναδιάβασα τόσες φορές που τα κυριότερα αποσπάσματά του έμαθα να τα λέω από μνήμης! Στα Αγγλικά!!! Από τότε, αρχής γενομένης από το πρώτο γράμμα που του έγραψα εκφράζοντας τον θαυμασμό και την ευγνωμοσύνη μου για τους ορίζοντες που μού άνοιξε το πρώτο αυτό βιβλίο και στο οποίο μου απάντησε ζεστά και φιλικά, ανταλλάσαμε συχνά γράμματα με διάφορες απόψεις, γνώμες κ.λ.π. Πολλά από τα γράμματα αυτά-τα δικά του- κατέληγαν με την ευχή: “…Αντε, να βρεθούμε και να πιούμε κανένα κρασί μαζί…”. Δυστυχώς, για διάφορους λόγους η ευχή αυτή δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ.
Είναι σχεδόν απίστευτο το γεγονός ότι ενώ για 42 ολόκληρα χρόνια δεν συναντηθήκαμε ποτέ, παρά τα ταξίδια μου στην Ισπανία, η πνευματική μας σχέση διατηρήθηκε θερμή και δημιουργική μέχρι το τέλος!

 
Όμορφη φωτογραφία με τον Donn να συνοδεύει στην κιθάρα την μεγάλη ιέρεια του φλαμένκο και σύντροφο της ζωής του Luisa Maravilla (στο κέντρο) και την κόρη τους, Cristina.

Ηomenaje para un gentilhombre mas Andaluz que los Andaluces

O Donn Pohren συνέχισε μια παράδοση που θέλει πολλούς Αμερικανούς να εμπλέκονται ευθέως και εντονότατα μάλιστα με την κουλτούρα της Ανδαλουσίας  από τις αρχές του 20^ου αιώνα. Και βέβαια, όταν λέω “κουλτούρα”, δεν εννοώ μόνο το φλαμένκο ή την ταυρομαχία, αλλά εκείνο  το βαθύτερο ειδοποιό στοιχείο ενός πολιτισμικού μορφώματος αυτής της συγκεκριμένης γεωγραφικής έκτασης, σφυρηλατημένου μέσα από το πέρασμα και την δυναμική  πολλών λαών. Αυτό το μόρφωμα  δεν είναι παρά μια στάση ζωής απέναντι σε αρχετυπικά πρότυπα όπως η γέννηση, ο έρωτας, ο θάνατος, ο πόνος, η λύτρωση, η περηφάνια.
Η ανδαλουσιάνικη κουλτούρα, μέσα απ’ αυτή την στάση ζωής προβάλλει πολλούς και ποικίλους τρόπους έκφρασης όπως, για παράδειγμα, η ταυρομαχία που το βαθύτερο νόημά της αγγίζει το θέμα του θανάτου σε ένα  μεταφυσικό επίπεδο ανιμισμού με διαμεσολαβητή τον άνθρωπο -και όχι υπαίτιό του,όπως συνήθως πιστεύεται. Το δράμα του ζώου που θανατώνεται τελετουργικά από το χέρι του ανθρώπου έχει τις ρίζες του στην πρωτόγονη εξευμενιστική θυσία, με την οποία ο θύτης αποκτά τις δυνάμεις αυτής της οντότητας -θύματος. Αλλά γι’ αυτό το αμφισβητούμενο στην εποχή μας παραδοσιακό θέαμα θα μιλήσουμε διεξοδικά σε ξεχωριστή ενότητα. Και για να ξαναγυρίσουμε στους αμερικανούς aficionados της ανδαλουσιάνικης κουλτούρας, αναφέρω σαν πολύ χαρακτηριστική την περίπτωση του Sidney Franklin ο οποίος,  μεσούσης της “χρυσής” λεγόμενης περιόδου της ταυρομαχίας 1930-36, όπου πρωτοστατούσαν matadores de toros με ονόματα όπως Joselito, Belmonte, Rafael Ortega, Marcial Lalanda, el Gallo κ.λ.π. όχι μόνο κατάφερε να πάρει τον τίτλο του matador de toros, αλλά και να διακριθεί για την ικανότητα, την σταθερότητα και το κουράγιο του. (Βλ. Ernest Hemingway, “Death in the afternoon”).

Ο Sidney Franklin στην πρώτη του εμφάνιση στην αρένα της Σεβίλλης, θανατώνοντας όπως λίγοι τολμούσαν (επάνω).

Άλλο, πολύ χαρακτηριστικό επίσης παράδειγμα είναι αυτό του προαναφερθέντος Hemingway. O Αμερικανός συγγραφέας μερικά χρόνια αργότερα, λάτρης αυτού του παιχνιδιού με τον θάνατο, κερδίζει τον-ανεπίσημο έστω-τίτλο του “κριτικού της ταυρομαχίας”, τίτλος που ποτέ μέχρι τότε δεν είχε αποδοθεί σε μη Ισπανό, έχοντας βεβαίως αναλύσει, κριτικάρει και γράψει για το δρώμενο αυτό, μέσα από τις περίπου 1500 ταυρομαχίες που είχε παρακολουθήσει! Και για να κλείσουμε αυτή την μικρή παρένθεση, αναφέρω την περίπτωση της Elaine Dames από την Νέα Υόρκη η οποία έκανε την τεράστια έκπληξη—κυριολεκτικά ταρακούνησε τον χώρο του φλαμένκο της εποχής-όταν δήλωσε συμμετοχή στο Concurso del Cante Jondo που πραγματοποιήθηκε στην Cordoba το 1959!
Η παρουσία της δημιούργησε έντονη αίσθηση, όντας το μοναδικό εκτός Ισπανίας άτομο που είχε ποτέ τολμήσει να συμμετάσχει σε έναν τέτοιο διαγωνισμό. Ηταν κάτι εκτός κοινής λογικής για τους ντόπιους flamencos το ότι ένας αλλοδαπός θα μπορούσε να τραγουδήσει την copla flamencα-και μάλιστα στην κατηγορία του Jondo-και ακόμη πιο πολύ ανταγωνιζόμενος μεγάλα ονόματα του χώρου. Η κυρία Dames, ούτε λίγο ούτε πολύ εξέπληξε κριτική επιτροπή και ακροατήριο με την μελετημένη εκφορά όσο και με την εκτεταμένη γνώση της copla. Όλοι όμως βρέθηκαν να συμφωνούν ότι της έλειπε αυτό που πάντα κάνει την ειδοποιό διαφορά στο φλαμένκο: το δυσεύρετο duende, δηλαδή το δαιμονικό στοιχείο στην ερμηνεία jondo. Η Elaine Dames από την Νέα Υόρκη είχε απλά κάνει το πρώτο μόνο βήμα…

Ο Donn με τον Paco de Lucia έξω από ένα studio εγγραφής στη Μαδρίτη. Τους συνέδεε μια βαθειά φιλία και αλληλοεκτίμηση.

Στην αναζήτηση του αυθεντικού. Οι πρώτες προσπάθειες.
Ο Βορειοαμερικανός  Donn E. Pohren άρχισε να μελετά την κιθάρα φλαμένκο το 1951 με την καθοδήγηση Ισπανών εκπατρισθέντων που τότε ζούσαν στο Μεξικό-ανάμεσά τους ο Sabicas, ο Pepe de Badajoz, ο Paco Millet, κ.α.  Με την προτροπή τους συνέχισε την μελέτη και την έρευνα του φλαμένκο στην Ισπανία σαν μόνιμος πλέον κάτοικός της από το 1953, συνεχίζοντας ασταμάτητα μέχρι το τέλος της ζωής του το 2007.
Ανέπτυξε μια καλλιτεχνική, αλλά και προσωπική σχέση με την μεγάλη χορεύτρια του φλαμένκο Luisa Maravilla από την Μαδρίτη που συνάντησε σ’ ένα απ’ τα ταξίδια του στο Νότο. Παντρεύτηκαν το 1955 και δημιούργησαν ένα καλλιτεχνικό σχήμα διδάσκοντας και παίζοντας σε Σεβίλλη, Μάλαγα, Μαδρίτη και ξανά στην πόλη του Μεξικού. Εκεί η Luisa είχε μια σειρά από masterclasses με την Leonora Amaya, αδελφή της μοναδικής Carmen.
Μετά από δύο χρόνια παραμονής στην Πόλη του Μεξικού, ο Donn και η Luisa ξαναγυρίζουν στην Ισπανία με τον Donn να απασχολείται στην αμερικανική βάση κοντά στην Σεβίλλη σαν λογιστής. Σύντομα όμως παρουσιάζεται μια ευκαιρία που ο Donn δεν την αφήνει να περάσει ανεκμετάλλευτη: ξεκινά και οργανώνει ένα ιδιωτικό φλαμένκο club σε μια μισοξεχασμένη γωνιά στην παλιά Μαδρίτη-συγκεκριμένα στο υπόγειο ενός μάλλον κακόφημου μπαρ της δεκαετίας του 1950 με την ονομασία Los Grabieles. Σε μια εποχή που το όνομα και μόνο του φλαμένκο συνδέονταν απ’ευθείας με ότι πιο απορριπτέο από την “αμέμπτου καθολικής καθαρότητας” κοινωνία (όπως πορνεία, έκλυτη ζωή, κόσμος της νύχτας κ.λ.π) ο Donn αποφασίζει μια υπέρβαση!
Αναλαμβάνει τη διαχείριση αυτού του φλαμένκο club στοχεύοντας αποκλειστικά στο ανόθευτο, ανεπιτήδευτο, αυθόρμητο φλαμένκο! Παρά τις αρχικές δυσκολίες, η προσπάθειά του αρχίζει να βρίσκει ανταπόκριση.
Αυτή η περίεργη “μπουάτ” με τα επτά υπόγεια δωμάτια τα διακοσμημένα με πανέμορφα έγχρωμα κεραμικά πλακίδια αρχίζει σιγά-σιγά να γίνεται της μόδας, ξαναζώντας  τις παλιές της δόξες του 1920-40.
Μαζί με την Villa Rosa γίνονται τα “in” στέκια φλαμένκο της Μαδρίτης-με μια μεγάλη διαφορά όμως από παλιά: Προσφέρουν ποιότητα, γνησιότητα και αυθεντικότητα.

Οπως αφηγείται ο ίδιος ο Donn σε μια συνέντευξη στο Guitar International, (Αύγουστος 84): “…Ξεκινήσαμε το club αυτό την περίοδο 1963-64, όταν ακόμα μπορούσες να προσλάβεις καλλιτέχνες του φλαμένκο σε μια λογική τιμή, πραγματοποιώντας συνήθως τρεις juergas (κλειστές συγκεντρώσεις) την εβδομάδα με ονόματα όπως Pepe de la Matrona, Bernardo el de los Lobitos, La Perla de Cadiz, Pepe el Culata, Manolito de Maria στο τραγούδι. Στο χορό η Luisa Maravilla, ο Anzonini del Puerto και ο Paco de Valdepenas και στην κιθάρα τον θρυλικό Manolo de Huelva, τον Pepe de Badajoz κ.α... Ο νεαρός τότε Paco de Lucia έρχονταν σαν επισκέπτης αλλά δεν έπαιξε ποτέ για το club γιατί ο πατέρας του του απαγόρευε να συνοδεύει χορευτές, (για να αποφύγει τραυματισμούς στο δεξί χέρι), αλλά και γιατί η αμοιβή που ζητούσε ήταν υπέρογκη τότε για μας...”.
Αν και η δύσκολη έως τελείως ρομαντική επιχειρηματική προσπάθεια του Donn για την αναβίωση του αυθεντικού φλαμένκο, του βασισμένου στην ιεροτελεστία του τραγουδιού και στην κλειστή συμμετοχή ολιγάριθμων μυημένων σ’αυτό, δεν κράτησε περισότερο από δυό-τρεις ετήσιες περιόδους εκδηλώσεων, αποτέλεσε μια πρώτης τάξης ευκαιρία για να γνωρίσει το ευρύτερο κοινό, τόσο της Ισπανίας όσο και του εξωτερικού, την μοναδικότητα της εμπειρίας που προσέφερε η τέχνη.
Παράλληλα, γνωστοί συγγραφείς, ποιητές, ερευνητές και ειδικοί του φλαμένκο, άρχισαν να γράφουν γι’αυτή τη νέα τάση αναζήτησης του αυθεντικού, οι πολυάριθμοι τοπικοί σύλλογοι-penas-πολλών πόλεων της Ανδαλουσίας δραστηριοποιούνταν με ανάλογες  εκδηλώσεις και σιγά-σιγά αυτή  η προσπάθεια παλινόρθωσης του αυθεντικού άρχισε να εδραιώνεται στην κοινή αντίληψη. Πολλοί καλλιτέχνες του φλαμένκο, άγνωστοι στο ευρύτερο κοινό -ή γνωστοί μόνο στον τόπο καταγωγής τους- μετατρέπονταν ξαφνικά, προς μεγάλη τους έκπληξη, σε ονόματα με διεθνή πλέον εμβέλεια. Χτυπητά παραδείγματα αποτελούν ο πολύ ιδιαίτερος κιθαριστής Diego del Gastor, η Bernarda και η Fernanda de Utrera κ.α.
Ο Donn με την επίμονη προσπάθεια αναζήτησης του αυθεντικού, δημιούργησε ένα δυνατό ρεύμα αναβάθμισης του ποιοτικού φλαμένκο, με ό,τι αυτό συνεπάγεται...

Ο Donn στην είσοδο του “Los Grabieles”.

Η καθοριστική περίοδος της finca “Espartero” (1965-1973).

Η finca Espartero σε μια όμορφη άποψη από την μεριά του ποταμού. Μπορούσε να φιλοξενήσει περίπου 20 άτομα.

Η αστείρευτη επιθυμία του Donn για το αυθεντικό τον οδήγησε στο γραφικό Moron de la Frontera, μια ήσυχη κωμόπολη 60 χιλ. μακριά από την Σεβίλλη, όπου αγόρασε και αναμόρφωσε με πολλές προσθήκες το αγρόκτημα (finca) “Espartero”. Εχοντας αλλάξει πολλές χρήσεις και ιδιοκτήτες, η finca είχε καταλήξει σ’ έναν Αμερικανό ζωγράφο ο οποίος αναγκάστηκε να πουλήσει το αγρόκτημα απρόθυμα για οικονομικούς λόγους. Ο Donn και η Luisa επένδυσαν σημαντικά σε αυτό το εγχείρημα όχι μόνο μεγάλα χρηματικά ποσά, αλλά και αγώνα, πολλές φορές δύσκολο και ψυχοφθόρο, προσπαθώντας να ξεπεράσουν την καχυποψία και την προκατάληψη με την οποία τους αντιμετώπιζε το επαρχιώτικο κοινωνικό περιβάλλον.
Και για να συνεχίσουμε με την αφήγηση του ίδιου του Donn (1984), “…Η finca άρχισε το 1965 και συνεχίστηκε μέχρι το 1973. Ήταν η προσπάθειά μας να δημιουργήσουμε έναν χώρο όπου μπορούσε να έλθει κανείς σε επαφή με το γνήσιο, ανόθευτο φλαμένκο εκεί, στην γενέτειρά του δημιουργώντας για τον κόσμο μια ευκαιρία να ζήσουν μια σπάνια, δυσεύρετη εμπειρία. Την εμπειρία της juerga!...H ιδέα αυτή λειτούργησε τότε για δύο λόγους: Πρώτα γιατί το φλαμένκο ήταν ακόμη τότε ένας τρόπος ζωής, αλλά και γιατί οι flamencos, ζώντας όχι άνετα, αποζητούσαν την ευκαιρία της juerga σε περιβάλλοντα πολύ οικεία σ’ αυτούς, με την όποια αμοιβή μπορούσαμε εμείς τότε να τους προσφέρουμε….κανένας από τους δύο αυτούς λόγους δεν ισχύει σήμερα! Ο τρόπος ζωής έχει εξαφανισθεί σχεδόν τελείως και οι flamencos απαιτούν πολλές φορές υπέρογκα ποσά για τις εμφανίσεις τους... Η juerga έπαψε να υπάρχει και στη θέση της εμφανίζονται τα μεγάλα φεστιβάλ, ή και άλλες μαζικές συγκεντρώσεις στις οποίες η πεμπτουσία του φλαμενκο παύει απλά να υφίσταται. Όπως καταλαβαίνετε, τα δρώμενα της finca όπως εμείς τα είχαμε σχεδιάσει, δηλαδή με τρεις ή τέσερις juergas την εβδομάδα με τους καλύτερους καλλιτέχνες της περιοχής, θα ήταν αδύνατο να συμβούν σήμερα (σ.σ. εννοεί το 1984!)...”.

Τα βιβλία του:
Η κλασική πια τριλογία  για την οποία βραβεύτηκε από την προεξάρχουσα Catedra de Flamencologia του Jerez το 1970, από την οποία επελέγη ως μέλος και του αποδόθηκε ο τίτλος του “φλαμενκολόγου” όντας ο πρώτος μη Ισπανός στον οποίο απονέμεται η διάκριση αυτή σε χρονολογική σειρά έχει ως εξής:

1.     The Art of Flamenco, (Madrid 1962, 1967, 1970).
2.     Lives and legends of Flamenco (A biographical history), Madrid 1988.
3.     A way of life, (Madrid 1980).

 
Ενα ζωγραφικότατο εξώφυλλο!

4.     Adventures in taste: The wines and folk food of Spain, (Madrid, 1990).
5.  Paco de Lucia and family—the masterplan, (Madrid 1992).

Τα βιβλία του αυτά, που συνέχιζε μέχρι τέλους να συμπληρώνει, να αναθεωρεί και να επανεκδίδει, θεωρήθηκαν από πολλούς σαν “Η βίβλος των aficionados…”.
O ίδιος ο Andres Segovia, αναφερόμενος στην ιδιαίτερη  βράβευσή του από την Catedra de Flamencologia de Jerez, έγραψε στο τεύχος 42 του Guitar Review, “…Ο Donn Pohren έχει βιώσει μέσα και έξω από τις Juergas (κλειστές συγκεντρώσεις), τους πόνους, τους καημούς, τις αγωνίες αλλά και τις χαρές αυτής της μεγάλης οικογένειας του φλαμένκο...”.

Η ομορφιά του γυναικείου χορού επικεντρώνεται στην κίνηση των χεριών και των δακτύλων. Οι μεγάλες ιέρειες του baile jondo, Luisa Maravilla,(σύζυγος του Donn), αριστερά, και Maria Albaicin.

Σαν επίλογος
Μόλις είχα ολοκληρώσει, γύρω στο 2000, την έρευνα που είχα ξεκινήσει πολλά χρόνια πριν με τίτλο “Origins of the Cante Jondo. The siguiriya question and the religious lament” μίλησα μαζί του στο τηλέφωνο και του είπα ότι του στέλνω ένα αντίγραφο του κειμένου εξηγώντας του ότι ήθελα να είναι αυτός ο πρώτος που θα το διάβαζε, και –φυσικά- να μου πει την γνώμη του όποτε εκείνος ήθελε. Μου απάντησε μετά από κάποιο χρόνο ζητώντας ευγενικά συγγνώμη μ’αυτό το γράμμα:

Αξίζει να το διαβάσετε για να διαπιστώσετε την τόσο ουσιαστική, αλλά και με τόση σεμνότητα εκφρασμένη θετική του γνώμη και ενθάρρυνση. Ενα “Μπράβο, προχώρα, είσαι σε καλό δρόμο” από έναν άνθρωπο που είχε γίνει ένα με το φλαμένκο και την πεμπτουσία του, προς κάποιον, συμπαθή έστω, aficionado με ούτε το ένα χιλιοστό των δικών του εμπειριών και παραστάσεων...
Μου πήρε αρκετό καιρό για να συνειδητοποιήσω ότι η πραγματική φιλοφρόνηση που μου είχε κάνει ήταν στην τελευταία παράγραφο της επιστολής του, όπου θεωρεί ότι η άποψή μου θα είχε συναρπάσει τον ίδιο τον Robert Graves, που τον γνώριζε προσωπικά (σ.σ. ο Robert Graves, για όσους δεν το γνωρίζουν, είναι ένας από τους σημαντικότερους ελληνιστές-μελετητές - της αρχαίας ιστορίας και της μυθολογίας μας, με απόψεις ρηξικέλευθες και πολύ ιδιαίτερες. Διαβάστε το “Greek Legends and Myths.” ).

Esto fue un pequeno  homenaje para un gentilhombre mas Andaluz que los Andaluces..Nos vemos, Donn, y vamos a tocar la guitarra juntos, y  tomar una copita de rioja  en un otro lugar, donde no hay dolor.

Υ.Γ. Τις θερμές μου ευχαριστίες στην Dona Luisa Pohren για την τόσο ευγενική συναίνεση της να χρησιμοποιήσω φωτογραφίες και αποσπάσματα από τα βιβλία του συζύγου της.

Στάθης Γαλάτης
(Οκτώβριος 2009)

---

Στη μνήμη ενός καλού φίλου. 
Σ.Γ