Η ΟΠΕΡΑ ΤΟΥ ΠΕΚΙΝΟΥ
"Η μουσική είναι η ουσία του σύμπαντος, η φύση των όντων. Είναι η ένωση με την ουσία, και η συμφωνία με την φύση με την οποία επιτυγχάνεται η αρμονία”.
Η μουσική ανέκαθεν κατείχε σπουδαία θέση στον πολιτισμό της Κίνας. Από την 5η χιλιετία αποτελούσε αναπόσπαστο κομμάτι του φιλοσοφικού της συστήματος και χρησίμευε στην διοίκηση του κράτους. Σημαντική παράδοση του κινέζικου πολιτισμού αποτελεί και η κινέζικη όπερα.
Κινέζικη όπερα ονομάζουμε μία δημοφιλή μορφή δράματος που λαμβάνει χώρα στην Κίνα. Οι ρίζες του δράματος αυτού χάνονται στον χρόνο. Πρόκειται για μία τέχνη που χρονολογείται από τον 3ο αιώνα π.Χ.
Συγκεκριμένα, από την δυναστεία Τσον (1122-770πΧ) κι έπειτα, οι μαθητές διδάσκονταν στο σχολείο τραγούδια και χορό, ενώ οι μουσικοί που είχαν χάσει την όρασή τους έχαιραν την εκτίμηση ιερών προσώπων. Αξίζει να σημειωθεί επίσης ότι οι εργάτες που δούλευαν στην επαρχία Λιανγκ-ξι (περιοχή γνωστή για τα κεραμικά της), απαιτούσαν από τους εργοδότες τους να τους παρέχονται εισιτήρια άνευ ανταλλάγματος για παραστάσεις κινέζικης όπερας.
Στα βόρεια της Κίνας επίσης αντικρίζουμε έως και σήμερα σκηνές όπερας απέναντι από τις εισόδους των ναών.
Ωστόσο η χρυσή εποχή της κινέζικης όπερας θεωρείται η εποχή της δυναστείας Γιουάν (1270-1368 μ.Χ). Ακολούθως κατά την δυναστεία των Μιγκ (1368-1644) γίνεται πλέον λόγος για μία εκλεπτυσμένη μουσική κινέζικης όπερας, ενώ υπό την δυναστεία των Κινγκ (1644-1912) γράφονται τα καλύτερα σενάρια , τα οποία παρέπεμπαν σε αρχαία θέματα.
Την περίοδο αυτή η Κίνα ήταν υπό Μαντζουριανή κατοχή, όμως οι Μαντζουριανοί αυτοκράτορες στήριξαν την κινέζικη όπερα. Επιπλέον η θεατρόφιλη αυτοκράτειρα Τζου Ξι διέθεσε τεράστια ποσά από το Δημόσιο Ταμείο προκειμένου να στηρίξει το μεγάλο αυτό είδος. Έως τότε, αξίζει να επισημάνουμε ότι οι ρόλοι στην όπερα ερμηνεύονταν από ευνούχους ή από άνδρες, οι οποίοι είχαν εκπαιδευτεί στην γυναικεία φωνητική και κινησιολογία, καθότι απαγορευόταν η γυναικεία παρουσία επί σκηνής.
Τα σενάρια της κινέζικης όπερας μεταφράζονταν και στην Δύση. Μετά το έτος 1911-1912 τα πατριωτικά έργα που αντλούσαν θέματα από την σύγχρονη ιστορία εξέλειπαν από το ρεπερτόριο της Κινέζικης Όπερας, έως ότου επανεμφανίστηκαν κατά το 1966-1976, στην Πολιτιστική Επανάσταση.
Η παραδοσιακή κινέζικη όπερα αποτελεί αναμφισβήτητα σημαντική παράδοση του κινέζικου πολιτισμού. Πρόκειται για ένα είδος μουσικού θεάτρου που χρονολογείται από την δυναστεία των Τανγκ με τον αυτοκράτορα Χουανζόνγκ (712-755 π.Χ).Ο αυτοκράτορας ίδρυσε τον λεγόμενο ‘’Κήπο των Αχλαδιών’’, την πρώτη γνωστή όπερα της Κίνας, τα έργα της οποίας εκτελούνταν με σκοπό την προσωπική τέρψη των αυτοκρατόρων. Η κινέζικη όπερα ενσωματώνει το τραγούδι, τη μουσική, τον χορό (αποτελείται από τυποποιημένες κινήσεις), τις πολεμικές τέχνες, την λογοτεχνία, τον διάλογο καθώς επίσης και τα ακροβατικά, τα οποία αποτελούν το πιο εντυπωσιακό κομμάτι της. Συγκεκριμένα, οι ακροβάτες δημιουργούν πολλές φορές πυραμίδες, ξιφομαχούν και ισορροπούν σε σχοινιά προκειμένου να εντυπωσιάσουν και να μαγνητίσουν το βλέμμα του θεατή. Επιλέον, αυτό το είδος όπερας χρησιμοποιεί δραματικές μεθόδους προκειμένου να διηγηθεί ιστορίες και να απεικονίσει χαρακτήρες.
Στις μέρες μας εντοπίζονται 368 διαφορετικά είδη κινέζικης όπερας, τα οποία διακρίνονται στα είδη της Βόρειας Κίνας (όπερα της Δυναστείας Κινγκ, όπερα Γιου Τζου, όπερα Χέναν), καθώς και στα είδη της Νότιας Κίνας (όπερα Κούντσου, καντονέζικη όπερα, Ελάχιστη όπερα, όπερα Μαριονέτων…) Η πιο δημοφιλής όμως μορφή τοπικής όπερας (της Βόρειας Κίνας) είναι η Όπερα του Πεκίνου, η οποία θεωρείται ότι παραμένει στην ίδια μορφή από τα μέσα του 19ου αιώνα. Ονομάστηκε έτσι διότι διαμορφώθηκε κι εξελίχθηκε στην κινεζική πρωτεύουσα. Έχει ιστορία 200 χρόνων και προήλθε από παλιές τοπικές όπερες.
Για να κατανοήσουμε όμως καλύτερα την δημιουργία αυτής της διάσημης μορφής όπερας, θα ταξιδέψουμε νοερά στο παρελθόν και συγκεκριμένα στο έτος 1790. Τότε ένας θίασος της όπερας Αν Χουέι - ήταν πολύ δημοφιλής στην Βόρεια Κίνα- εγκαταστάθηκε στο Πεκίνο με αφορμή τον εορτασμό των γενεθλίων του αυτοκράτορα. Στην πρωτεύουσα της Κίνας συγκεντρώνονταν τοπικές όπερες από τις οποίες η όπερα Αν Χουέι απορροφούσε αρκετά στοιχεία( άλλωστε η Αν Χουεί αντλούσε εύκολα στοιχεία από άλλα είδη όπερας). Έτσι στα τέλη του 19ου με αρχές 20ου αιώνα η όπερα του Πεκίνου μετά την συγχώνευση στοιχείων, έλαβε την τελική της μορφή και κατάφερε να γίνει ένα από τα σπουδαιότερα και πιο γνωστά είδη όπερας στην Κίνα.
Πρόκειται για ένα σύνθετο θεατρικό έργο, το οποίο απαιτεί μεγάλη δεξιοτεχνία ύφους.
Περιλαμβάνει έναν εντυπωσιακό κατάλογο έργων, ανάμεσά τους το αριστούργημα "Το Περίπτερο με τις Παιωνίες’’, "Γυναίκες στρατηγοί της οικογένειας Γιανγκ’’ και πολλά άλλα.
Η θεματολογία της όπερας του Πεκίνου είναι πλούσια.
Η πλοκή συγκεκριμένα στα έργα της όπερας παραπέμπει σε γνωστά γεγονότα της κινέζικης ιστορίας (εθνικές καταστροφές, επαναστάσεις, επετείους συνομωσίες), αλλά πολλές φορές αναφέρεται και σε ουτοπικά στοιχεία, βγαλμένα από τον κόσμο του παραμυθιού. Αποτελείται επίσης από ορισμένες αφηγηματικές σκηνές με συνοδεία παντομίμας και χορού, αλλά και από κάποιες λυρικές σκηνές, στις οποίες κυριαρχούν οι άριες για μία ή δύο φωνές. Για να επιτευχθεί η μετάβαση από την μία σκηνή στην άλλη μεσολαβούν κρουστά.Τα παραδοσιακά κινέζικα χορδόφωνα, ιδιόφωνα και μεμβρανόφωνα που χρησιμοποιούνται στην όπερα του Πεκίνου παρέχουν μία έντονη ρυθμική συνοδεία.
Η μουσική γενικά αποτελεί αδιάσπαστο μέρος της όπερας, ενώ τις περισσότερες φορές είναι παραδοσιακή. Εκτελείται συγκεκριμένα από έξι ή επτά μουσικούς καθήμενους στην άκρη της σκηνής. Η κινέζικη μουσική που είναι ως επί το πλείστον λαρυγγική σε υψηλούς τόνους συνοδεύεται από όργανα. Ορισμένες τεχνικές τραγουδιού που χρησιμοποιούνται στην όπερα είναι το falsetto και το glissando (γλίστρημα της φωνής από τον έναν φθόγγο στον άλλον) και θεωρούνται ικανότεροι εκείνοι που μπορούν μέσω του τραγουδιού τους να αποδώσουν επιτυχώς μια ποικιλία συναισθημάτων. Ορισμένα από τα μουσικά όργανα που χρησιμοποιούνται στην κινέζικη όπερα είναι το σεγκ (πνευστό όργανο αποτελούμενο από κάθετους σωλήνες), το ντίζι ( φλάουτο μπαμπού) τα κύμβαλα, τρίχορδες κιθάρες διαφόρων διαμέτρων,τα τύμπανα καθώς και οι καμπάνες. Πιο αναλυτικά στις σκηνές δράσης χρησιμοποιούνται κυρίως κρουστά (τύμπανα, κύμβαλα, γκνκ), αλλά κι ένα είδος όμποε. Οι εσωτερικές σκηνές συνοδεύονται από ορχήστρα λαούτων κι ένα κρουστό όργανο. Αξίζει να σημειωθεί ότι τα λαούτα και το σενγκ κατέχουν κυρίαρχο ρόλο στην Όπερα του Πεκίνου, δημιουργώντας ένα αρμονικό υπόβαθρο.
Όσον αφορά την ηθοποιία, στηρίζεται σε υπαινιγμούς (κίνηση των ποδιών, κινήσεις του σώματος). Οι διάλογοι υπάρχουν υπό μορφή ρετσιτατίβου (είδος φωνητικής απαγγελίας συνοδευόμενη από ένα μικρό μουσικό σύνολο ή μία ορχήστρα και έχει ως σκοπό να προάγει την εξέλιξη της πλοκής), που χρησιμοποιείται από τους βασικούς χαρακτήρες του έργου. Στον διάλογο επίσης μπορεί να χρησιμοποιηθεί και η καθομιλουμένη γλώσσα του Πεκίνου από τις νεαρές κοπέλες και τους γελωτοποιούς. Οι ρόλοι στην όπερα του Πεκίνου είναι αυστηρά καθορισμένοι. Οι βασικοί χαρακτήρες της όπερας αυτής περιλαμβάνουν τον αρσενικό, το θηλυκό, τον κωμικό καθώς επίσης κι έναν ακόμη χαρακτήρα με έντονο βαμμένο πρόσωπο. Υπάρχουν φυσικά και δευτερεύοντες χαρακτήρες.
Ένα πολύ ιδιαίτερο στοιχείο στην Όπερα του Πεκίνου είναι το μακιγιάζ, το οποίο είναι περίτεχνο και έχει σαφή υποδηλωτικό χαρακτήρα, καθώς συμβολίζει κάθε φορά τον ρόλο που υποδύεται ο ηθοποιός. Από το μακιγιάζ αποκαλύπτονται πτυχές της προσωπικότητας του κάθε ηθοποιού ακόμη και η ίδια του η μοίρα, το πεπρωμένο του.
Συγκεκριμένα υπάρχουν ορισμένα τυπικά χρώματα για κάθε πρόσωπο, τα οποία συμβολίζουν τα χαρακτηριστικά τους. Για παράδειγμα το κόκκινο θεωρείται το χρώμα των ηρώων και των στρατιωτών ηγετών, ενώ ένα χαρακτηριστικό λευκό (το λευκό δηλώνει την αγριότητα, το κακό) σχέδιο κατά μήκος των ματιών και της μύτης χρησιμοποιείται για τους γελωτοποιούς και για ασήμαντους ή αχρείους χαρακτήρες. Το κίτρινο αντιπροσωπεύει τις αγγελικές μορφές, έχει αυτοκρατορικό χαρακτήρα. Επίσης το μωβ συμβολίζει τη σοφία και την γενναιότητα, το μαύρο τη βία και το μπλε χρώμα το έγκλημα. Το χρυσό και το ασημένιο τέλος, συμβολίζουν το μυστήριο και χρησιμοποιούνται για θεούς ή θηρία.
Όπως και το μακιγιάζ, έτσι και οι στολές είναι εντυπωσιακές στην όπερα του Πεκίνου και διαφέρουν ανάλογα με την όπερα και τους ρόλους, καθότι έχουν κι αυτές συμβολικό χαρακτήρα.
Ένας στρατιωτικός για παράδειγμα παρατηρούμε να φοράει πάντα μία λαμπερή πανοπλία, η οποία ονομάζεται ‘’κάο’’. Οι αυλικοί φορούν ένα κοστούμι με σχέδια δράκοντα και κυματοειδείς πτυχές ονόματι ‘’μανγκ’’. Τα μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας φορούν κίτρινα, οι αριστοκράτες κόκκινα, οι γέροι αξιωματικοί λευκά, οι εξέχοντες πολίτες κόκκινα ή μπλε, οι μαθητές φορούν ένα μπλε ριγέ πανωφόρι, οι χωριάτες καφέ ριγέ. Οι ερωτευμένοι νεαροί άνδρες φορούν μαύρη κουκούλα, ενώ από την άλλη οι ερωτευμένες νέες γυναίκες στολίζουν το κεφάλι τους με αμέτρητα φανταχτερά κοσμήματα και φτερά. Τέλος οι κακοί φορούν μαύρα.
Επιπροσθέτως, ένας αυτοκράτορας παρατηρούμε να έχει ως απαραίτητο στολισμό μία τιάρα στολισμένη με πολύτιμους λίθους και φτερά. Όλοι οι ηθοποιοί επίσης, εκτός των ακροβατών, φορούν υπερυψωμένα υποδήματα, τα οποία παραπέμπουν στους ‘’κοθόρνους’’ της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας. Σκοπός αυτών των υποδημάτων είναι να δώσουν έμφαση στο ηρωικό ανάστημα των χαρακτήρων. Σημαντικό ιδιαίτερο χαρακτηριστικό αποτελεί και το γεγονός ότι στα κοστούμια σημαντικών προσώπων της ιστορίας προστίθενται βάτες έτσι ώστε με τον απαραίτητο όγκο να δηλωθεί η σπουδαιότητα του χαρακτήρα τους. Τέλος, να επισημάνουμε ότι ακόμη και η κάθε κίνηση των μανικιών έχει μεγάλη σημασία, ενώ τα μακριά μανίκια των κουστουμιών παραπέμπουν στην εποχή του Κομφούκιου.
Το περίτεχνο μακιγιάζ και τα χρωματιστά-εντυπωσιακά κοστούμια δημιουργούν μία φαντασμαγορική, μία εξωτική όψη και μέσω αυτών δίνεται η δυνατότητα στον μυημένο θεατή να διακρίνει ποιον χαρακτήρα υποδύεται το εκάστοτε πρόσωπο. Ακόμη και για έναν λιγότερο έμπειρο θεατή όμως, η παρακολούθηση μίας παράστασης της όπερας του Πεκίνου είναι αναμφισβήτητα σημαντική. Aποτελεί ύψιστη εμπειρία!
Όσον αφορά το σκηνικό κομμάτι, στην αρχή απουσίαζαν τα σκηνικά και το μόνο που υπήρχε ήταν ένα τραπέζι και μια καρέκλα. Στις μέρες μας όμως έχουν προστεθεί και ειδικά εφέ. Ωστόσο, η όπερα του Πεκίνου παραμένει ένα είδος
ηθοποιοκεντρικού θεάτρου. Απαραίτητη κρίνεται όμως η παρουσία της ορχήστρας στο δεξιό μέρος της σκηνής.
Αυτό που πρέπει να λάβουμε υπόψιν μας είναι η πολυετής υποχρεωτική και ιδιώς απαιτητική εκπαίδευση των ερμηνευτών της Όπερας του Πεκίνου. Ένας ηθοποιός προκειμένου να γίνει σωστός ερμηνευτής είναι αναγκαίο να ξεκινήσει την εκπαίδευσή του από παιδί και περίπου από την ηλικία των 10 ή των 11 χρόνων. Συγκεκριμένα, για να κριθεί ικανός να ερμηνεύσει επιτυχώς έναν ρόλο της κινέζικης όπερας, οφείλει να έχει αποκτήσει ποικίλες δεξιότητες, όπως τραγούδι σύμφωνα με τα κινεζικά πρότυπα, απαγγελίες με εκφορά λόγου που φυσικά διαφέρει από την καθημερινή ομιλία, παντομίμα, χορευτικές καθώς και ακροβατικές ικανότητες με στοιχεία πολεμικών τεχνών.
Τέλος, αξίζει να σημειωθεί το γεγονός ότι πάνω από 40 έργα και 100 συντελεστές της Εθνικής Όπερας του Πεκίνου έχουν τιμηθεί με εθνικά και διεθνή βραβεία, ενώ
από το 2010, η αριστουργηματική Όπερα του Πεκίνου έχει συμπεριληφθεί στον κατάλογο της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO.
Γιώτα Ευταξία
(Νοέμβριος 2017)
gteftaxia@gmail.com
Φοιτήτρια του Τμήματος Μουσικών Σπουδών
του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών
Τεχνική επιμέλεια σελίδας Κώστας Γρηγορέας
(Η επιμέλεια του κειμένου είναι ευθύνη του αρθρογράφου)