Ο PIERRE BOULEZ
(Μοντμπρισσόν 26.III.1925-Μπάντεν-Μπάντεν 5.I.2016)
ΩΣ ΜΑΕΣΤΡΟΣ
«Ασφαλώς και με εξάπτει η μουσική όταν διευθύνω. Γιατί όμως πρέπει αυτό να το δείχνω;»
[η απάντηση του Πιέρ Μπουλέζ σε κριτική περί της φαινομενικής απάθειας του προσώπου του κατά τη διάρκεια των ερμηνειών του]
«Κατά κάποια άποψη, ο ρόλος του στον εικοστό αιώνα μπορεί να θεωρηθεί αντίστοιχος εκείνου του Μπερλιόζ στον δέκατο ένατο»
[D. Patmore, A-Z of conductors, έκδοση δισκογραφικής εταιρείας Naxos, 2007, σ. 128]
Η «αναχώρηση» του Πιέρ Μπουλέζ λίγους μήνες πριν συμπληρώσει τα 91 του χρόνια, αφήνει μεγάλο κενό στον κόσμο της έντεχνης μουσικής, αφού η πολυσύνθετη προσωπικότητά του μεγάλου Γάλλου πρωτοπόρου μουσουργού, θεωρητικού και αρχιμουσικού απλώθηκε, με θεμελιακές συμβολές, σε πολλές και διαφορετικές πτυχές του μουσικού «γίγνεσθαι» του εικοστού και των αρχών του εικοστού πρώτου αιώνα. Οι ιδιότητές του υπήρξαν τόσες πολλές, που οι βιογράφοι του (πέραν της πρώτης επιχειρηθείσας βιογραφίας του, το 1990, από τον D. Jameux και της ειδικής μονογραφίας του Lev Koblyakov, επίσης το 1990, περί του αρμονικού κόσμου του Μπουλέζ) θα πρέπει να ασχοληθούν συστηματικά και πολυεδρικά με την προσωπικότητά του σπουδαίου αυτού μαθητή (στο Ωδείο του Παρισιού την περίοδο 1942-1945) δύο κορυφαίων συμπατριωτών του, του συνθέτη Ολιβιέ Μεσσιάν (1908-1992), αλλά και του αρχιμουσικού –και υποστηρικτή του δωδεκαφθογγικού συστήματος)- Ρενέ Λεϊμποβίτς ή Λάιμποβιτς (1913-1972).
Ο Μπουλέζ, με αρχικές σπουδές μαθηματικών στο Πανεπιστήμιο της Λυών, υπήρξε εκ των μεταγενεστέρων (μετά τον ΄Αρνολντ Σαίνμπεργκ και τους άμεσους μαθητές του της Β΄ Σχολής της Βιέννης) εισηγητών της «σειραϊκής» δωδεκαφθογγικής Σχολής, αλλά και σημαντικός ερευνητής και αρθρογράφος, με ιδιαίτερη επίδοση ως μαέστρος στην ερμηνεία έργων σύγχρονής του μουσικής. Η συνθετική του παραγωγή ξεκίνησε πολύ νωρίς, φθάνοντας, με μια σταδιακή «απεξάρτισή» του από τον Σαίνμπεργκ και υιοθέτηση τού ύφους τού ΄Αντον Βέμπερν, το 1954, στη δημιουργία του κατά τεκμήριο γνωστότερου έργου του «Το σφυρί χωρίς αφέντη» (“Le marteux sans maître”), έργο για το οποίο γράφτηκε το 1981 ειδική διδακτορική διατριβή στο Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ από τον Lev Koblyakov[1]. Την περίοδο 1976/77-1991/92 υπήρξε διευθυντής στο παρισινό Κέντρο Πομπιντού-Μπομπούρ του Ινστιτούτου ΄Ερευνας και Συντονισμού Ακουστικής και Μουσικής (Institut de Recherche et Coordination Acoustique/Musique-IRCAM), ιδρύοντας παράλληλα το ορχηστρικό «Δια-σύγχρονο Σύνολο» (Ensemble Inter-Contemporain). Aπό το 1979 συν-διευθυντής στο ΕΙC υπήρξε ο Ούγγρος συνθέτης και μαέστρος Péter Eötvös, ενώ διάδοχοι του Μπουλέζ έχουν έκτοτε διατελέσει ο Αμερικανός μαέστρος David Robertson (1992), ο Βρεταννός μαέστρος Jonathan Nott (2000), η Φινλανδή μαέστρος και τσελλίστρια Suzanna Mälkki (2006) και ο Γερμανός συνθέτης και αρχιμουσικός Matthias Pintscher (2013)[2]. Μια σημαντική ελληνική μετάφραση (από τον Θωμά Σλιώμη) των δοκιμίων του Μπουλέζ, με τίτλο «Ας σκεφθούμε τη μουσική σήμερα», έγινε στην Αθήνα το 2010 από τις εκδόσεις Πατάκη, στο πλαίσιο της σειράς «Μουσική του εικοστού αιώνα»[3]. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι κατά καιρούς τηλεοπτικές του συνεντεύξεις, στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ, ενώ ανάμεσα στις διάφορες βραβεύσεις του συγκαταλέγεται το διεθνές βραβείο «Γκλεν Γκουλντ», με το οποίο τιμήθηκε στον Καναδά το 2002.
Η συμβολή του στη μουσική διεύθυνση και η δισκογραφία/ βιντεογραφία του
Από τα μέσα της δεκαετίας του 1950 ο Μπουλέζ άρχισε να διακρίνεται στην ερμηνεία έργων των Ντεμπυσσύ και Ραβέλ, καθώς και εκείνων των Μπάρτοκ και Στραβίνσκυ[4], ενώ σταδιακά καθιερώθηκε στη διεθνή δισκογραφία για τις εκτελέσεις έργων νεωτεριστών μουσουργών (Σαίμπεργκ, ΄Αντον Βέμπερν, ΄Αλμπαν Μπεργκ, ΄Εντγκαρ Βαρέζ[ε], Γκυέργκι Λίγκετι). Διετέλεσε κύριος αρχιμουσικός της λονδρέζικης Συμφωνικής Ορχήστρας του BBC (1971-1974/75) και μουσικός διευθυντής της Φιλαρμονικής της Νέας Υόρκης (1971-1977/78), ενώ αργότερα διηύθυνε ως προσκεκλημένος μαέστρος και άλλα φημισμένα συμφωνικά σύνολα των ΗΠΑ (Ορχήστρα Κλήβελαντ, Συμφωνική Σικάγου) και της Ευρώπης (Φιλαρμονικές Βιέννης και Βερολίνου, Συμφωνική Λονδίνου).
Ο Μπουλέζ συγκαταλεγόταν στους σύγχρονους αρχιμουσικούς που διηύθυναν χωρίς την χρήση μπαγκέτας, πετυχαίνοντας συχνά εξαιρετικά αποτελέσματα στις ερμηνείες του, χωρίς ιδιαίτερα εντυπωσιακό στυλ κινήσεων, που μάλιστα συχνότατα ήταν αφαιρετικού χαρακτήρα –ορισμένες φορές έδινε την εντύπωση απλού διεκπεραιωτή-μετρονόμου. Οι απόψεις του σχετικά με το ρεπερτόριο που διηύθυνε συχνά υπήρξαν «προκλητικές» (π.χ. η ακραία απαξιωτική άποψή του για την όπερα, αλλά και η απροθυμία του να διευθύνει συμφωνικά ή χορωδιακά έργα των Μπραμς και Τσαϊκόφσκυ, των μεγάλων Σκανδηναβών Σιμπέλιους, Γκρηγκ και Νήλσεν, ή των Βρεταννών συμφωνιστών [΄Ελγκαρ, Βων Ουίλλιαμς] στις συναυλίες του). Από τις ηχογραφήσεις του[5] μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει η ερμηνευτική του προσέγγιση του βαγκνερικού έργου, με πλήρη βιντεοσκόπηση του «Δακτυλιδιού» στο Φεστιβάλ του Μπάυροϊτ (1980) και με προγενέστερη δισκογράφηση του «Πάρσιφαλ» (DG, 1970), ενώ θεμελιακές θεωρούνται οι ερμηνείες του έργων του Ντεμπυσσύ («Πελλέας και Μελισάνθη»/ Κόβεντ Γκάρντεν [CBS, 1970] και διάφορα ορχηστρικά/χορωδιακά έργα με την Ορχήστρα «Νέα Φιλαρμόνια» του Λονδίνου [Columbia, 1976], αλλά και με την Ορχήστρα του Κλήβελαντ [DG, 1995]), του Ραβέλ (εξαιρετική συνοδεία στον Πολωνό πιανίστα Kρύστιαν Ζϊμερμαν στο Κονσέρτο σε Σολ και στο Κονσέρτο για το αριστερό χέρι, με την Ορχήστρα του Κλήβελαντ και τη Συμφωνική του Λονδίνου αντίστοιχα/ DG 1994 & 1996˙ πρόσφατη [2015] συλλογή ορχηστρικών/χορωδιακών έργων του με τη Φιλαρμονική της Νέας Υόρκης, την Ορχήστρα του Κλήβελαντ και τη Συμφωνική του BBC, σε κασσεττίνα 5 cds της Sony Classical, σε ηχογραφήσεις της περιόδου 1964-1990) και των Σαίμπεργκ (εξαίρετη ερμηνεία των «Γκουρρελήντερ» με τη Συμφωνική και Χορωδία του BBC/ Columbia, 1975 –στο ιστοσελιδικό youtube υπάρχει και βιντεοσκοπημένη ερμηνεία του ίδιου έργου, από τα τέλη της δεκαετίας του 1970, με την Εθνική Ορχήστρα Νέων της Μεγάλης Βρεταννίας και την Χορωδία Φιλαρμόνια), Μπάρτοκ (Ντιβερτιμέντο για έγχορδα, Χορευτική σουίτα κ.ά. με τη Συμφωνική του Σικάγου/ DG, 1992 & 1993) και Στραβίνσκυ («Ιεροτελεστία» και «Πετρούσκα», με την Ορχήστρα του Κλήβελαντ και τη Συμφωνική του Σικάγου/ DG, 1991 & 1992). Επίσης σημαντικά ερμήνευσε Μπερλιόζ («Λέλιο» με φωνητικούς σολίστες και τη Συμφωνική και Χορωδία Λονδίνου/ CBS, 1967), Μάλερ (π.χ. 2η Συμφωνία «της Ανάστασης» [2005], με την Ορχήστρα Staatskapelle Βερολίνου, τη Χορωδία της Γερμανικής Κρατικής ΄Οπερας Βερολίνου και διάφορους φωνητικούς σολίστες, σε dvd της Euroarts)[6], ενώ αξιοπρόσεκτη είναι και η βιντεοσκοπημένη (1996) ερμηνεία του της 8ης Συμφωνίας του Μπρούκνερ , με τη Φιλαρμονική της Βιέννης (dvd της Euroarts/ 2006).
Aπό την βιντεογραφία του[7] επίσης σημειώνουμε τη συναυλία του με τη Συμφωνική του Σικάγου, στην Κολωνία (2000), με έργα Μπεργκ (σουίτα «Λούλου»), Ντεμπυσσύ και Στραβίνσκυ (μπαλλέτο «Πουλί της φωτιάς») (dvd της TDK/ 2001). Πιο πρόσφατα (2008) η εταιρεία Medici Arts κυκλοφόρησε dvd με πολύτιμες τηλεοβιντεοσκοπήσεις του Μπουλέζ με τις λονδρέζικες «Νέα Φιλαρμόνια» (1968) και Συμφωνική του BBC (1974, 1997), σε έργα των Ντεμπυσσύ («Γιορτές», «Παιχνίδια», «Εικόνες»), Στραβίνσκυ (μπαλλέτο «Ιεροτελεστία της άνοιξης») και Σαίνμπεργκ («Συνοδεία σε κινηματογραφική σκηνή»)[8]. Η ιδιαίτερη επίδοσή του σε ερμηνείες έργων των Ραβέλ («Ο τάφος του Κουπρέν»), Ντεμπυσσύ («Νυκτερινά», 2ο μέρος) και Μπάρτοκ (Κονσέρτο για ορχήστρα) καταδεικνύεται με ενάργεια σε βιντεοσκοπημένη συναυλία του επικεφαλής της Φιλαρμονικής του Βερολίνου (2003), όπου επίσης σε σύμπραξη με την Πορτογαλίδα πιανίστα Μαρία Ζοάο-Πίρες (1944-) συνοδεύει την τελευταία στο ασυνήθιστο για το δικό του ρεπερτόριο 20ό Κονσέρτο τού Μότσαρτ (dvd της Euroarts/ 2004).
Το 2007 ο (ογδοντα-διάχρονος τότε) Μπουλέζ ανακοίνωσε ότι αποσύρεται από τη διεύθυνση ορχήστρας για να αφιερωθεί αποκλειστικά στη σύνθεση, η «απόφασή» του αυτή όμως δεν κράτησε ούτε έναν χρόνο, αφού την άνοιξη του 2008 το «πάθος του πόντιουμ» τον οδήγησε στο να ανοίξει το Φεστιβάλ του Ζάλτσμπουργκ επικεφαλής της Φιλαρμονικής της Βιέννης σε έργα Ραβέλ, Μπάρτοκ (1ο πιανιστικό κονσέρτο με σολίστα τον μεγάλο Ντανιέλ Μπάρεμποϊμ) και Στραβίνσκυ («Πουλί της φωτιάς») (dvd της Unitel Classica/ 2010). Τον Αύγουστο της ίδιας χρονιάς, ακαταπόνητος διηύθυνε στα «Προμς» του Λονδίνου την «παλαιά του γνώριμη» Συμφωνική του BBC σε πρόγραμμα αφιερωμένο στα ογδοντάχρονα από το θάνατο του Τσέχου Λεός Γιανάτσεκ (1854-1928), με τη Σιμφονιέττα, το Καπρίτσιο για πιάνο αριστερό χέρι και πνευστά (με τη σύμπραξη του Γάλλου πιανίστα Ζαν-Εφφλάμ Μπαβουζέ) και την Γλαγολιτική λειτουργία (με φωνητικούς σολίστες και τις χορωδίες των Συμφωνικών του BBC και του Λονδίνου), ενώ τον Αύγουστο του 2010 επικεφαλής της Ορχήστρας του Φεστιβάλ της Λουκέρνης ερμήνευσε ΄Αντον Βέμπερν («Πασσακάλια-Παραλλαγές»), Σκριάμπιν («Ποίημα της έκστασης»), καθώς και του σημαντικού νέου Ελβετού μουσουργού Ντήτερ ΄Αμμανν (1962-) («Ορχηστρικό τρίπτυχο»). Οι δύο αυτές τελευταίες συναυλίες αναμεταδόθηκαν στο πλαίσιο της ειδικής εκπομπής του Τρίτου Προγράμματος της ΕΡΑ με συναυλίες της EBU.
Τέλος, κυκλοφόρησε πρόσφατα σε dvd από την εταιρεία International Classical Artists (ICA/ 2011) η συναυλία του, τον Φεβρουάριο της ίδιας χρονιάς, με την επίσης προσφιλή του Ορχήστρα του Κλήβελαντ σε έργα Γκούσταφ Μάλερ (Αντάτζιο 10ης Συμφωνίας, «Το μαγικό κόρνο του παιδιού») με σύμπραξη της Τσέχας μεσοφώνου Μαγκνταλένα Κοζένα και του Γερμανού βαρύτονου Κρίστιαν Γκερχάλερ).-
Σημείωση
Το διαδίκτυο παρέχει αναλυτική δισκογραφία/βιντεογραφία του Μπουλέζ και ως προς τα δικά του έργα που ο ίδιος διηύθυνε, καθώς και ως προς διάφορους κύκλους άλλων συνθετών (π.χ. Μάλερ, Ντεμπυσσύ, Ραβέλ, Μπάρτοκ, Σαίνμπεργκ, Μπεργκ, Βέμπερν, Στραβίνσκυ) , ή ως προς αυτοτελείς κυκλοφορίες: για παράδειγμα, βλ. σχετικά Pierre Boulez Discography/All Music και Pierre Boulez Discography at Discogs (357 λήμματα) για τις ηχογραφήσεις του από το 1956 έως το 2015.
Αλέξιος Γ.Κ. Σαββίδης
Ιανουάριος 2016
asavv@otenet.gr
Επιλογή μουσικών βίντεο και τεχνική επιμέλεια σελίδας: Κώστας Γρηγορέας
[1] Πρβλ. τις αναφορές στον Α. Σαββίδη, Μεγάλοι μαέστροι, 2η έκδ., Αθήνα, Πατάκης, 2009, σ. 285, 286-287.
[2] Βλ. σχετικές αναφορές στα λήμματα της Wikipedia: “Pierre Boulez”, “Ensemble Inter-Contemporain”, “IRCAM”, όπου και διάφορα σχετικά links.
[3] Από τις πολλές συγγραφές του, αναφέρουμε εδώ το βιβλίο του “Boulez on music today”, σε αγγλική μετάφραση (Καίμπριτζ Μασσαχουσέττης, εκδόσεις Harvard University Press, 1971).
[4] Η σχετική δισκογραφία του στον Σαββίδη, ό.π., σ. 285-286 (με πολλές προσθήκες δισκογραφίας-βιντεογραφίας στην προσεχή 3η έκδοση)˙ πρβλ. και John Holmes, Conductors on record, Λονδίνο, Gollancz, 1982, σ. 82-85 και David Patmore, A-Z of conductors, έκδοση δισκογραφικής εταιρείας Naxos, 2007, σ. 123-128.
[5] Συλλεκτικής αξίας είναι το τετραπλό άλμπουμ (βινύλια) που κυκλοφόρησε στις αρχές της δεκαετίας του 1970 (όταν ο Μπουλέζ ανέλαβε μουσικός διευθυντής της Φιλαρμονικής της Νέας Υόρκης) η αμερικανική εταιρεία CBS, με ηχογραφήσεις των ετών 1967/68, με τη Συμφωνική του Λονδίνου, την Συμφωνική του ΒΒC και την Ορχήστρα του Κλήβελαντ, σε έργα Μπερλιόζ, Μπάρτοκ, Ντεμπυσσύ και Στραβίνσκυ.
[6] Πολύτιμη η κυκλοφορία της DG (2013) της κασσεττίνας BOULEZ-MAHLER (14 cds) με τις 10 Συμφωνίες, το συμφωνικό ποίημα “Totenfeier”(αρχική εκδοχή του 1ου μέρους της 2ης Συμφωνίας), το «Τραγούδι της γης» (Das Lied von der Erde), το «Θρηνητικό τραγούδι» (Das Klagende Lied), «Το μαγικό κόρνο του παιδιού» (Des Knaben Wunderhorn) και τους τρεις γνωστούς κύκλους τραγουδιών του Μάλερ (Τραγούδια για τα νεκρά παιδιά, Τραγούδια Ρύκερτ, Τραγούδια του οδοιπόρου), με τις Φιλαρμονική Βιέννης, Συμφωνική Σικάγου, Ορχήστρα Κλήβελαντ, Staatskapelle Βερολίνου, διάφορες χορωδίες και φωνητικούς σολίστες.
[7] Για ορισμένες ανέκδοτες τηλεβιντεοσκοπήσεις του πρβλ. ενδεικτικά στον Α. Σαββίδη, Μαέστροι στο διαδίκτυο. Μια τράπεζα πληροφοριών και πρακτικός οδηγός, Αθήνα, Ηρόδοτος, 2014, σ. 101.
[8] Ιδιαίτερα προβάλλει εδώ, στην ερμηνεία του Στραβίνσκυ, η μοναδική αφαιρετική ικανότητα της κινησιολογίας του Μπουλέζ, σε θαυμαστή αντίθεση με τον ηχητικό «πλούτο» του αποτελέσματος της εκτέλεσης: πρβλ. Α. Σαββίδης, Δοκίμια κλασσικής μουσικής παιδείας, 2η έκδ., Αθήνα, Παπαζήσης, 2013, σ. 152.