ΡΙΧΑΡΝΤ ΣΤΡΑΟΥΣ, ΗΛΕΚΤΡΑ
Ποδαρικό για την Εθνική Λυρική Σκηνή στο υπέροχο νέο σπίτι της,
Αίθουσα Σταύρος Νιάρχος
Είναι μια δύσκολη όπερα, δεν έχει άμεση σχέση με την Ηλέκτρα, ιδωμένη από την πλευρά του Σοφοκλή. Εδώ έχουμε συνδυασμό μυθολογίας και ψυχολογίας. Ο Στράους συνέθεσε ένα πανέμορφο μουσικό κείμενο, μια παρτιτούρα πυκνή και σύνθετη, περίπου εκατό λεπτών, που περιλαμβάνει πολλά Leitmotive, τα οποία σχολιάζουν τη δράση και προβάλλουν την ψυχολογία των βασικών προσώπων. Για την «ψυχολογική πολυφωνία» της έμπνευσης του (ο όρος είναι δικός του), ο Στράους επιστρατεύει μεγάλο ορχηστρικό σύνολο και του ζητά να στηρίξει ένα έργο γεμάτο ακραία συναισθήματα, αλλά … «σαν να πρόκειται για νεραϊδομουσική του Μέντελσον».
Η ορχήστρα της ΕΛΣ ήταν υπέροχη, ο ήχος στην αίθουσα προβαλλόταν καθαρός, ξάστερος, σαφής. Νομίζω ότι δεν υπάρχει μουσικός που να μη χειροκρότησε συγκινημένος την ορχήστρα.
Η σκηνή μεταμορφώθηκε σε χώρο που μπορεί να φιλοξενεί την τρέλα, την εμμονή και τη φαντασίωση. Το χρώμα των σκηνικών και οι φωτισμοί ζωγραφίζουν πολύ όμορφα την αντοχή στο χρόνο των αρχαίων ιστοριών που μπορούν να ναι και σημερινές, είναι εμφανής ο θαυμασμός στην αρχαιοελληνική μυθοπλασία του Αυστριακού συγγραφέα και ποιητή Χούγκο φον Χόφμανσταλ, που από την ίδια πηγή έμπνευσης άντλησε και το ομώνυμο θεατρικό του έργο το 1903. Από αυτήν ξεπροβάλλει η ανεξερεύνητη άβυσσος του ασυνειδήτου, θέμα που ενέπνευσε τους βιεννέζους στοχαστές και λογοτέχνες στις αρχές του 20ού αιώνα.
Τη σκηνοθεσία και τα σκηνικά της Ηλέκτρας υπογράφει ο Γιάννης Κόκκος.
Η Αγνή Μπάλτσα, καθηλωτική! πρωταγωνιστεί στον ρόλο της Κλυταιμνήστρας σε όλες τις προγραμματισμένες παραστάσεις, συμμετέχουσα αφιλοκερδώς. Εκλεκτοί καλλιτέχνες δίπλα της, άξιοι- πανάξιοι, τα δίνουν όλα στην προσπάθεια. Ο Βασίλης Χριστόπουλος δικαιολογείται να αναφέρεται πρώτος.
Διεύθυνση χορωδίας: Αγαθάγγελος Γεωργακάτος, Κλυταιμνήστρα: Αγνή Μπάλτσα, Ορέστης: Δημήτρης Τηλιακός, Ηλέκτρα: Ζαμπίνε Χογκρέφε, Χρυσόθεμις: Γκουν-Μπριτ Μπάρκμιν, Αίγισθος: Φρανκ βαν Άκεν, παιδαγωγός του Ορέστη: Κωστής Μαυρογένης, Επιστάτρια: Άρτεμις Μπόγρη , Πέντε θεραπαινίδες: Χρυσάνθη Σπιτάδη, Ινές Ζήκου, Μαρισία Παπαλεξίου, Σοφία Κυανίδου, Μαρία Μητσοπούλου και πολλοί ακόμα. Συγχαρητήρια για το τόλμημα!
Στο Spiegel, ο δημοσιογράφος Wolfgang Höbel, αναφερόμενος στις πρόβες της παράστασης, γράφει ότι χάρη στο παράδειγμα της Εθνικής Λυρικής Σκηνής από το ανέβασμα της Ηλέκτρας, μπορούμε πλέον να δίνουμε στο “Μαθαίνοντας από την Αθήνα”, μόνο θετική ανάγνωση.
Και μερικές ακόμα ιστορικού τύπου πληροφορίες:
Παγκόσμια πρώτη παρουσίαση: Δρέσδη, Semperoper (Κρατική Όπερα), 25 Ιανουαρίου 1909. Πρώτη παρουσίαση από ΕΛΣ: 24 Ιουνίου 1942, Ωδείο Ηρώδου Αττικού, Αθήνα. Γράφτηκε πολύ στον τύπο και έγινε… είδηση, η ασάφεια περί του ότι τώρα πρωτοπαίζεται στην Αθήνα η Ηλέκτρα από την ΕΛΣ. Προφανώς έτσι θα ενημέρωσαν από την ΕΛΣ, που όμως στην ιστοσελίδα της δίνει πληροφορίες για το ανέβασμα του 1942.
Δέκα χρόνια πριν την ολοκληρωμένη παρουσίαση, την 1η Φεβρουαρίου 1931 ο Δημήτρης Μητρόπουλος αναλαμβάνει μια συναυλία του Ωδείου Αθηνών, για να παρουσιάσει σε πανελλήνια πρώτη, μια Φαντασία χτισμένη από μέρη της Ηλέκτρας του Στράους. Η όπερα αυτοτελής πρωτοπαίζεται το καλοκαίρι του 1942. Τον ομώνυμο ρόλο ερμήνευε η Elsa Varena. Μαέστρος ήταν ο Franz (Johannes Balthasar) VonHoesslin, σκηνοθέτης ο Nτίνος Γιαννόπουλος και διευθύντρια χορωδίας η Έλλη Νικολαΐδη. Αίγισθος ο Αντώνιος Δελένδας και επιστάτρια η Ναυσικά Βουτυρά. Η Ζωή Βλαχοπούλου στο ρόλο της Θεραπαινίδας, η Ιρμα Κολάση στο ρόλο της τρίτης Θεραπαινίδας.
Μου είναι δύσκολο να δικαιολογήσω το ότι ο συνθέτης ενός έργου που δεν αφήνει άκριτη την κάθε μορφής βία και υπογραμμίζει την εξουσία ως επικίνδυνη δύναμη, ήταν φιλικά διακείμενος στο ναζιστικό καθεστώς, σύμφωνα με τις περιγραφές τουλάχιστον. Ακόμη και χτες, επιστρέφοντας σκεπτόμουν το ίδιο πράγμα. Ριψοκίνδυνες αποφάσεις ζωής; συγκυριακές; έχουσες προφανώς σχέση με την φιλοδοξία της επικράτησής του στο μουσικό χώρο της εποχής; Όλα είναι πιθανά… τουλάχιστον ο Στράους ανέλαβε την ευθύνη των επιλογών του, παραδέχτηκε τις κακές επιλογές του δημοσίως.
Ο συνθέτης στην Ελλάδα, δείγμα του χαρακτήρα του κι εδώ…
Ο Στράους πρωτοήρθε στην Ελλάδα το 1892. Ξαναήρθε με πλοίο στον Πειραιά στις 8 Μαΐου 1926, για να διευθύνει τέσσερις συναυλίες με δικά του έργα στην Αθήνα, τρεις στο Θέατρο «Κεντρικόν» και μία στο Παναθηναϊκό Στάδιο. Στις 15 Μαΐου ο Στράους διηύθυνε στο Παναθηναϊκό Στάδιο, μπροστά σε 10.000 ακροατές. Εκεί η Κυβέρνηση τον παρασημοφόρησε με το Ανώτερο Ταξιάρχη του Τάγματος του Σωτήρος. Ο Στράους υποκλινόμενος έκανε μια δήλωση ταπεινωτική για την έννοια της δημοκρατίας, λέγοντας δημόσια ότι δεν είχε σε καμία υπόληψη τον θεσμό του κοινοβουλίου και έπλεξε το εγκώμιο του Θεόδωρου Πάγκαλου. Η κυβέρνηση του Πάγκαλου βέβαια το… εκτίμησε δεόντως και υποσχέθηκε να προσφέρει χώρο όπου ο Στράους θα ανελάμβανε το χτίσιμο ενός Μεγάρου Μουσικής. Τα σχέδια ανέλαβε ο αρχιτέκτονας Μίχαελ Ροζενάουερ.
Ο Ρίχαρντ Στράους στις 19 Μαΐου επισκέφθηκε και το ζεύγος Σικελιανού στους Δελφούς αποδεχόμενος πρόσκληση τους. Εκεί δήλωσε ότι θα φροντίσει για την έναρξη του «Ελληνικού Φεστιβάλ» και για τον σκοπό αυτό επισκέφθηκε τότε τον Υπουργό Εξωτερικών της Γερμανίας Στρέζεμαν, ώστε να τον πείσει η πρώτη παράσταση της «Αιγυπτίας Ελένης» του να δοθεί στην Ελλάδα, επειδή προβλεπόταν η τελευταία σκηνή του έργου να εκτελείται στο Παναθηναϊκό Στάδιο. Ο Στρέζεμαν πέθανε αιφνιδίως, σταματώντας την πορεία προς την εκπλήρωση του σχεδίου.
Ο Στράους άφησε την τελευταία του πνοή στις 8 Σεπτεμβρίου 1949, σε ηλικία 85 ετών.
Η Ηλέκτρα σε σκηνοθεσία του Μίχαελ Χάμπε στο Μέγαρο μουσικής Αθηνών το 2007 ήταν κι αυτή κάτι μοναδικό. Η Ηλέκτρα του Στράους, στην Αίθουσα Αλεξάνδρα Τριάντη μου έδωσε τότε την ευκαιρία να απολαύσω την Κλυταιμνήστρα με την Αγνή Μπάλτσα. Ήταν η πρώτη της φορά στη χώρα μας, με είχε μαγέψει. Την Κρατική Ορχήστρα Αθηνών διηύθυνε για την παράσταση ο Σουηδός και πολύ έμπειρος σε έργα του Στράους, μαέστρος Γιόχαν Αρνέλ. Άλλη μια Ηλέκτρα στο Μέγαρο Μουσικής άκουσαν και είδαν οι τυχεροί, κι αυτή στο Μέγαρο Μουσικής, το 1992.
Έφη Αγραφιώτη
Effie.tar@gmail.com
Οκτώβριος 2017
Τεχνική επιμέλεια σελίδας Κώστας Γρηγορέας
(Η επιμέλεια του κειμένου είναι ευθύνη του αρθρογράφου)