ROSY WERTHEIM
Μια συνθέτρια σε μείζονα αντιναζιστικό τόνο
Η Rosy Wertheim γεννήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 1888 στο Άμστερνταμ και πέθανε στις 27 Μαΐου 1949 στο Laren, μια μικρή πανέμορφη μικρή πόλη στη Βόρεια Ολλανδία, 30 χλμ έξω από την πρωτεύουσα. Ήταν πιανίστα, συνθέτρια και πρωτεργάτρια της διδασκαλίας και διάδοσης της ολλανδικής λόγιας μουσικής. Αφιέρωσε τη ζωή της στη μουσική και τις κοινωνικές δράσεις. Η οικογένειά της ήταν σεβαστή από τους Ολλανδούς για τον κοινωνικό ρόλο της. Ο παππούς της Abraham C. Wertheim, ήταν περισπούδαστος τραπεζίτης και ανθρωπιστής. Το παλαιότερο πάρκο στο Άμστερνταμ ονομάστηκε Wertheimpark προς τιμήν του. Τώρα ο επισκέπτης της πόλης αυτής θα δει στο πάρκο ένα μνημείο ηρώων του Άουσβιτς, που κατασκευάστηκε από σπασμένους καθρέφτες και κατεστραμμένα αντικείμενα σπιτικών εβραίων, με αναφορές στα θύματα του Ολοκαυτώματος. Ο παππούς της συνθέτριας περιγράφεται στον τύμβο ως βοηθός των φτωχών, προστάτης του αδύναμου πολίτη, φίλος της ανθρωπιάς, φωνή της ζωής, υπερασπιστής των καλλιτεχνών. Όπως φαίνεται αυτή η επιθυμία προσφοράς έμεινε κληρονομική.
Johannes Wertheim
Η Rosalie Marie Wertheim ήταν το μεγαλύτερο από τα τέσσερα παιδιά του Johannes και της Adriana Wertheim. Ο Johannes Wertheim ήταν κι αυτός χρηματιστής, διάδοχος του πατέρα του. Οι Wertheim χρησιμοποίησαν για τρεις γενιές τον πλούτο για να βελτιώσουν τις ζωές των λιγότερο τυχερών κατοίκων του Άμστερνταμ: «Μεγαλώνοντας, συνειδητοποίησα ότι το σπίτι μας ήταν από όλες τις γωνίες τυχερό! Συν τοις άλλοις, πλημμύριζε από τέχνη και μουσική. Η μητέρα μας η γλυκιά Adriana, ήταν ζωγράφος και μουσικός, και το ταλέντο της πότισε όλα της παιδιά. Αργότερα θυμόμουν ότι έπαιζα δημιουργικά παιχνίδια με τον αδερφό μου: ο Bram και εγώ ήμασταν μόλις εννέα και δέκα ετών, όταν κατασκευάσαμε ένα glockenspiel από γυαλικά που αφαιρούσαμε από παιχνίδια – κουκλόσπιτα και ποτήρια. Τα γεμίζαμε με νερό σε διαφορετικά επίπεδα το καθένα, για να τα συντονίσουμε. Ο αδελφός μου χτυπούσε τα γυαλικά με κουτάλια και εγώ τον συνόδευσα στο πιάνο. Η πρώτη μου σύνθεση ήταν ένας μικρός χορός για το δικό μας glockenspiel. Εμείς με οδηγό τη φαντασία δημιουργούσαμε συνέχεια μαζί, επινοήσαμε μέχρι και ολοκληρωμένες όπερες! Τις έπαιζα στο πιάνο και τις τραγουδούσαμε».
Η Rosy έδειξε ένα πρώιμο εντυπωσιακό ταλέντο. Οι γονείς της την έστειλαν σε οικοτροφείο στο Neuilly αν και η ίδια ήθελε από μικρούλα να γίνει κοινωνική λειτουργός. Στο Neuilly πήρε γενική παιδεία και τα πρώτα της μαθήματα πιάνου. Μετά, συνέχισε τα μαθήματα μουσικής στην πατρίδα της. Μελέτησε πιάνο με τον Ulfert Schults και σύνθεση με τον Bernard Zweers. Μελέτησε όμως και με τον Sem Dresden τα θεωρητικά της μουσικής και την μορφολογία σύνθεσης.
Μέχρι το 1920 η Rosy Wertheim επικεντρώθηκε στη σύνθεση ρομαντικών τραγουδιών και χορωδιακών έργων. Από το 1921 έως το 1929 δίδασκε στο Μουσικό Λύκειο του Άμστερνταμ και διηύθυνε γυναικείες και παιδικές χορωδίες, συμπεριλαμβανομένης της περίφημης χορωδίας "Eilandkinderen" που τα μέλη της ήταν παιδιά από την φτωχή εβραϊκή συνοικία του Άμστερνταμ. Τα χορωδιακά της λοιπόν παίζονταν και πιθανότατα έτσι να διασώθηκαν. Δίδαξε παράλληλα πιάνο χωρίς αμοιβή σε πάμπολλα φτωχά παιδιά τα οποία μελετούσαν στο πιάνο της. Σε αυτήν την εμπειρία μπόρεσε να συνδυάσει τα δύο μεγάλα πάθη της, τη μουσική και την κοινωνική προσφορά, χρησιμοποιώντας τη μουσική για να βελτιώσει τη ζωή των περιθωριοποιημένων. "Αυτές οι δραστηριότητες με ολοκλήρωσαν και με έκαναν ευτυχισμένη. Ήταν μεγάλος φόρτος εργασίας, αλλά ένιωσα χρήσιμη και οι μουσικοί φίλοι μου με υποστήριξαν σε όλα", διηγήθηκε στην φίλη της Elsa Barraine.
Το 1929 μετακόμισε στο Παρίσι με σκοπό να μείνει έξι μήνες αλλά έζησε εκεί έξι χρόνια, συνθέτοντας μουσική και γράφοντας για την σοσιαλιστική εφημερίδα του Άμστερνταμ Het Volk στήλες ανταποκρίσεων για «το παριζιάνικο μουσικό σκηνικό». Mε τον τρόπο αυτό υποστήριζε οικονομικά τη ζωή της. Την εποχή αυτήν μελετούσε σύνθεση με τον συνθέτη Louis Aubert που της μετέφερε τη χαρά και την ποικιλία των γαλλικών ήχων και την εκπαίδευε στην τεχνική για να τους χρησιμοποιήσει.. Η παριζιάνικη μουσική την είχε από την αρχή γητεύσει. Tην είχαν προσελκύσει και εντυπωσιάσει τα χρώματα της. Τα έργα της αυτή την περίοδο είναι παιχνιδιάρικα και αρμονικά αγγίζουν, κάτι λογικό, το γαλλικό ιμπρεσιονιστικό ιδίωμα.
Το 1935 παρακολούθησε για λίγους μήνες στη Βιέννη μαθήματα αντίστιξης με τον Karl Weigl, πρώην συμμαθητή του Webern, πλην όμως η αυστριακή γερμανική μουσική της εποχής, γι αυτήν ήταν ασυμβίβαστη με το προσωπικό της στυλ.
Το 1936 ταξίδεψε για κάποιους μήνες στη Νέα Υόρκη, όπου έδωσε διαλέξεις και παίχτηκαν έργα της. Την εποχή εκείνη, η Αμερική ζούσε την φάση της μετα-εμπειρίας της Μεγάλης Ύφεσης. Πολλοί Αμερικανοί επωφελούνταν από τα κυβερνητικά προγράμματα που προορίζονταν να επαναφέρουν στη δουλειά και καλλιτέχνες αξίας. Οι συνθέτες και οι μουσικοί δεν αποτελούσαν εξαίρεση. Ομοσπονδιακές επιτροπές είχαν συνεργαστεί για να δημιουργήσουν ένα πρόγραμμα που ονομάστηκε New York Composers Forum, το οποίο διήρκεσε πέντε σεζόν, από το 1935 έως το 1940. Το Φόρουμ των Συνθετών εξασφάλιζε ότι και τα επιλεγόμενα έργα των ξένων συνθετών μπορούσαν να εκτελεστούν και να τύχουν υπεράσπισης από τους φορείς. Ο σεξισμός και ο αντιφεμινισμός ήταν όμως σύνδρομα παρόντα στην κριτική των έργων από τις επιτροπές του φόρουμ όπως αναφέρεται στις σχετικές περιγραφές. Ευτυχώς όμως, το Κουαρτέτο εγχόρδων, το Divertimento για ορχήστρα δωματίου και πολλά από τα έργα της Wertheim για πιάνο παίχτηκαν τότε σε συναυλίες του Φόρουμ Συνθετών στη Νεα Υόρκη. Αν και δεν πήγαν άσχημα τα πράγματα για την συνθέτρια, προτίμησε να γυρίσει στο Παρίσι. Το διαμέρισμά της εκεί ήταν από την αρχή που εγκαταστάθηκε, ζωντανός χώρος διαρκούς συνάντησης καλλιτεχνών, συμπεριλαμβανομένων των συνθετών Honneger, Ibert, Milhaud, Tailleferre και Messiaen.
Δημιούργησε φιλία ζωής με την γαλλίδα συνθέτρια Elsa Barraine (1910-1999) η οποία εκφραζόταν για την Wertheim με θαυμασμό. «Μιλούσε γαλλικά καλύτερα από γαλλίδα και ήξερε λεπτομέρειες για τον ιμπρεσιονισμό που εμείς δεν γνωρίζαμε. Η συζήτηση μαζί της ήταν πάντα ποιοτική και γεμάτη πάθος». Οφείλουμε να προσθέσουμε, με την ευκαιρία, ότι η πιανίστα και καθηγήτρια του Ωδείου του Παρισιού Elsa Barraine κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, συμμετείχε πρωτοστατώντας στη δημιουργία του Εθνικού Μετώπου Μουσικών με σκοπό να αντισταθούν στους κατακτητές και το καθεστώς του Vichy και να αποτρέψουν κάθε συνεργασία μουσικών μαζί τους.
Από τα πρακτικά του Φόρουμ που προαναφέρθηκε διαφαίνονται από κουβέντες κριτών κάποιες πιθανές επιρροές της Wertheim. Δηλώνουν πχ ότι το Divertimento της είναι επηρρεασμένο από τον Cesar Franck, κάτι που η Wertheim αρνήθηκε απόλυτα. Ποιες ήταν λοιπόν οι επιρροές και σε ποια Σχολή ανήκε; Η ερώτησε τέθηκε πολλές φορές. Η απάντηση ερευνάται ακόμη. Όπως και το γιατί και το πώς πήγε στη Νέα Υόρκη. Την έπεισαν οι φίλοι της κρίνοντας ιδιοφυές το έργο της ή οι πολυάριθμοι αμερικανικοί συνθέτες που γνώρισε στο Παρίσι κατά τη διάρκεια των καλλιτεχνικού περιεχομένου δεξιώσεών της; Ο ολλανδός συνθέτης Bernard Wagenaar, καλός και παλιός φίλος της, είχε καθιερωθεί ήδη στην Αμερική. Μήπως αυτός την έπεισε ότι το έργο της θα εκτιμηθεί στην Νέα Υόρκη; Είναι μια από τις ανεξερεύνητες παραμέτρους της βιογραφίας της. Εκτός από την εργασία της Helen Metzelaar και το λήμμα: Metzelaar, Helen. “Rosy Wertheim,” The New Grove Dictionary of Music and Musicians,(2nd ed. Ed. Stanley Sadie. New York: Macmillan Publishers Limited, 2001) διαβάζουμε με ενδιαφέρον το κείμενο της Kate Ridder,“Rosy Wertheim,” (De Vrouw en Haar Huis 7 1948). Πηγές πληροφοριών για τη Wertheim είναι τα άρθρα και οι ανταποκρίσεις της κατά την δεκαετία του '40, όπου έστω εμβόλιμα θέτει τον προβληματισμό της γύρω από τη σχέση μουσικής και κοινωνικών θεμάτων, θέμα για το οποίο θα άξιζε μια σοβαρή μελέτη.
Η τεταμένη κατάσταση στην Ευρώπη την οδήγησε στα τέλη του 1937 να επιστρέψει στο Άμστερνταμ, λίγο πριν από την έναρξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Το 1940, η 52χρονη Rosy Wertheim έρχεται σε επαφή με την πιο σκληρή πραγματικότητα: οι Ναζί εισβάλουν στις Κάτω Χώρες. Μέσα σε λίγους μήνες, τα δικαιώματα της και τα δικαιώματα των Ολλανδών Εβραίων μουσικών, εξαφανίζονται. Αρχικά οι εβραίοι μουσικοί σηκώθηκαν από τα πρώτα αναλόγια και εγκαταστάθηκαν στα τελευταία, της ιστορικής ορχήστρας Concertgebouw. Μέχρι τον Μάιο του 1941 είχαν αποδιωχθεί και αγνοούνταν εντελώς. Μέχρι το 1944, η αρπίστρια της Ορχήστρας Concertgebouw, Rosa Spier (Χάγη 1891-1968), έμεινε φυλακισμένη στην Theresienstadt. Όταν η Σπίερ επέστρεψε μετά τον πόλεμο, είχε χάσει όλα τα υπάρχοντά της, εκτός από την άρπα που είχε φυλάξει ο γείτονάς της προλαβαίνοντας και αυτή την απώλεια.
Rosa Spier, 1961
Στο διάστημα αυτό ο φόβος και οι καθημερινότητα δεν έδιναν κανένα περιθώριο για ελπίδες στους καλλιτέχνες.
Στα τέλη του 1941, ο ναζιστικός Kultuurkamer ιδρύθηκε στις Κάτω Χώρες. Για να εργαστούν οι καλλιτέχνες, ηθοποιοί, συγγραφείς και μουσικοί, έπρεπε να υπογράψουν πίστη στους Ναζί. «Η λογοκρισία θα ακολουθούσε αν κρινόταν απαραίτητο». Η Wertheim αποσύρθηκε από τη μουσική ζωή εξ ολοκλήρου και δραπέτευσε στην ύπαιθρο, όπου κρυβόταν. Δεν ήξερε όπως είχε πει, αν θα βρεθεί ποτέ από κάποιον ζωντανή ή πεθαμένη».
Μέχρι που ο πόλεμος άναψε για τα καλά, η Rosy Wertheim συνέθετε με πείσμα. Το 1940 το Κοντσέρτο της για πιάνο αιφνιδίασε για την ποιότητά του, όταν παίχτηκε από την Residentie Orkest (Φιλαρμονική Ορχήστρα της Χάγης) που διεύθυνε ο σπουδαίος αλλά και ριψοκίνδυνος Willem van Otterloo. Κατά τη διάρκεια της Γερμανικής κατοχής, η Wertheim οργάνωνε μυστικές συναυλίες στο κελάρι του σπιτιού της όπου παιζόταν μουσική απαγορευμένων Εβραίων συνθετών. Το Σεπτέμβριο του 1942, μετά από προειδοποίηση περί σύλληψης της πήγε σε άγνωστο σημείο διασχίζοντας χωράφια, για να κρυφτεί για να ξεφύγει από τα χειρότερα. Το ανθρώπινο κόστος του Ολοκαυτώματος ήταν προφανώς ανυπολόγιστο σε κάθε περίπτωση, αλλά και το καλλιτεχνικό κόστος εξ ίσου, σε περιπτώσεις σαν αυτήν.
Μετά τον πόλεμο, η Rosy Wertheim δίδαξε για λίγο χρόνο στο Μουσικό σχολείο του Laren, αλλά δυστυχώς αρρώστησε με μη αναστρέψιμες συνέπειες και πέθανε εκεί στις 27 Μαΐου 1949. Μέχρι τη στιγμή που τελείωσε ο πόλεμος, πάνω από τα τρία τέταρτα του εβραϊκού ολλανδικού πληθυσμού ήταν νεκροί. Πολλοί από τους φίλους και τους συναδέλφους της Wertheim δεν ζούσαν πια. Όμως, από ένα δώρο της τύχης, η ίδια έζησε για λίγο ακόμα, αγγίζοντας ακροθιγώς τον μεταπολεμικό κόσμο με το όνειρο να καταφέρει να κερδίσει «όσα, δηλαδή όλα όσα Γερμανοί έκλεψαν από την ψυχή της».
Laren
Η Rosy Wertheim έγραψε λυρική μουσική. Είχε ένα πλούσιο ταλέντο στις αρμονικές μουσικές κατασκευές. Αρχικά την προσέλκυσε το ύφος της ρομαντικής εποχής και αργότερα ο οκτατονισμός, ο οποίος ήταν δημοφιλής στους ολλανδούς συνθέτες τη δεκαετία του 1920 και μπορούμε για παράδειγμα, να τον εντοπίσουμε στα έργα του Sem Dresden και του Leo Smit. Τα έργα της αργότερα επηρεάζονται σαφώς από τη μουσική εμπειρία της στη Γαλλία. Οι συνθέσεις της Rosy Wertheim δεν είναι εύκολες ή απλοϊκές, η μουσική της περιέχει μεγάλες μουσικές φράσεις και συμφωνικής λογικής συνοδείες, με πλούσιες αρμονικές γραμμές. Αγγίζει βαθειά τον ακροατή, τον κάνει συμμέτοχο, όπως περίπου συμβαίνει και στη μουσική του Brahms.
Η μουσική της παιζόταν ακόμα κι όταν αυτή κρυβόταν σε χωράφια και δέντρα, αλλά αυτή δεν πρόλαβε να διαβάσει και να ακούσει το θαυμασμό των ακροατών σε όλο τον τότε κόσμο σε όσα είχε καταθέσει η ευαίσθητη και κουρασμένη ψυχή της. Μια γυναίκα σύμβολο μιας πολύ σκοτεινής, μαύρης εποχής για τους Ευρωπαίους….
Έφη Αγραφιώτη
Φεβρουάριος 2019
Effie.tar@gmail.com
Τεχνική επιμέλεια σελίδας Κώστας Γρηγορέας
(Η επιμέλεια του κειμένου είναι ευθύνη του αρθρογράφου
.jpg)
