[σκληρό… barock]
ΣΥΓΚΕΡΑΣΜΟΣ:
ΤΙ, ΓΙΑΤΙ ΚΑΙ - ΚΥΡΙΩΣ - ...ΠΩΣ;
(α' μέρος)
1. Τι;
Συγκερασμός (από το αρχαίο κεράννυμι = αναμιγνύω, εξ ού και κράμα, κρασί) είναι ως μουσικός όρος η απόκλιση από τις δεδομένες μαθηματικές αναλογίες των φυσικών διαστημάτων με αποτέλεσμα κάποιο συμβιβαστικό σύστημα του ορισμού τους.
2. Γιατί;
Η ανάγκη τέτοιων συμβιβασμών προέκυψε από την πρώτη στιγμή που γεννήθηκε η έρευνα στο χώρο των μαθηματικών σχέσεων που διέπουν τις σχέσεις των φθόγγων, δηλαδή στα αρχαία χρόνια. Και τούτο διότι, απλούστατα, οι σχέσεις αυτές εκ φύσεως είναι ατελείς! Χωρίς να μπούμε σε μαθηματικές αναλύσεις και παράθεση αριθμών - άλλωστε για όποιον θέλει πλήρη ανάπτυξη του θέματος υπάρχει βιβλιογραφία - με απλά λόγια, οι νότες και τα διαστήματα δεν ...συμφωνούν μεταξύ τους.
Οι φυσικοί αρμονικοί, η ομάδα δηλαδή των συχνοτήτων που, εκτός της θεμελιώδους ακουστής συχνότητας, εμπεριέχεται στον ήχο που εκπέμπει κάθε παλλόμενο σώμα, έχει ορισμένα χαρακτηριστικά: Πρώτον, είναι μιά συγκεκριμένη σειρά διαστημάτων που προκύπτει από απλές γεωμετρικές αναλογίες. Δεύτερον, ορίζει τον βαθμό συγγένειας μεταξύ των διαστημάτων - και κατ' επέκταση, το "ενεργειακό περιεχόμενο" των συνηχήσεων που αποτελούνται απ' αυτά. Συγγενέστερο βάσει αυτής της σειράς διάστημα είναι η οκτάβα, μετά η καθαρή 5η, καθαρή 4η, μεγάλη 3η κ.ο.κ. Τρίτον, το πλήθος και ο βαθμός ακουστότητάς τους δημιουργεί το ηχόχρωμα.
Εάν ακολουθήσουμε ένα κύκλο με καθαρές πέμπτες (το δεύτερο σε απλότητα μαθηματικής σχέσης), Do - Sol - Re - La - Mi - Si - Fa# - Do# - Sol# - Re# - La# - Mi# - Si#, καταλήγουμε μετά από 12 πέμπτες σε ένα Si# που (υποτίθεται πως θα έπρεπε να) ταυτίζεται με ένα Do, 7 οκτάβες ψηλότερα. Δεν ταυτίζεται όμως, αντιθέτως είναι κατά σχεδόν ένα τέταρτο του ημιτονίου ψηλότερο! Αυτή η διαφορά που, ανάλογα με τον τρόπο υπολογισμού της κυμαίνεται από 22/100 έως 24/100 του ημιτονίου, δεν είναι καθόλου αμελητέα, αντιθέτως είναι αντιληπτή από το αυτί μας ως μεγάλη απόσταση. Οι Έλληνες την ονόμασαν "κόμμα", οι Κινέζοι "ατέλεια του σύμπαντος", αλλά η ουσία δεν αλλάζει: Από τη στιγμή που η μουσική εξελίχθηκε πέραν των εξάφθογγων μελωδιών σε ήχους / τρόπους / κλίμακες "δια πασών", που χρησιμοποιούν δηλαδή όλες τις νότες της οκτάβας, άρχισε και η εκπόνηση διαφόρων συστημάτων συγκερασμού προς εξομάλυνση της φυσικής ανωμαλίας.
Ας ξεκαθαρίσουμε ευθύς εξαρχής ορισμένες παρεξηγήσεις: Ο ίσος συγκερασμός που επικράτησε (μόλις) στα τέλη του 19ου αιώνα είναι ένα μόνο από τα πολλά συστήματα συγκερασμού. Το πλεονέκτημά του είναι η δυνατότητα επέκτασης ή και υπέρβασης της έννοιας της τονικότητας - πιο απλά: η δυνατότητα να κινηθεί η μουσική σε κάθε τονικότητα και με μακρινές ακόμη μετατροπίες ή και σε ατονικό πλαίσιο. Το μειονέκτημά του είναι (το τίμημα της ευκολίας στις μετακινήσεις) η ισοπέδωση όλων των τονικοτήτων και των διαστημάτων, με αποτέλεσμα την απάλειψη του ιδιαίτερου χρώματός τους, αλλά και η αλλοίωση όλων των διαστημάτων πλην της οκτάβας, σε σχέση με τις φυσικές τους αποστάσεις. ΔΕΝ το ...εφηύρε ο Bach, ήταν γνωστό από πολύ παλαιότερα - ούτε και το επέβαλε, κατά πάσα βεβαιότητα δεν το χρησιμοποιούσε καν. Δεν το προτιμούσαν οι μουσικοί γενικώς, ακριβώς λόγω του ισοπεδωτικού του χαρακτήρα και το χρησιμοποιούσαν αναγκαστικά μόνο στα λαούτα, λόγω της ιδιομορφίας της Ευρωπαϊκής ταστιέρας που διαθέτει ένα μόνο τάστο για κάθε ημιτόνιο.
3. Πώς;
Η κιθάρα, ως όργανο πολυφωνικό και αρμονικό, έρχεται αντιμέτωπη με το πρόβλημα κάθε φορά που ο κιθαριστής κουρδίζει. Εμπειρικά όλοι γνωρίζουμε ότι από τονικότητα σε τονικότητα υπάρχουν διαφορές και κάνουμε διάφορους συμβιβασμούς, αλλά αν κατανοήσουμε την φύση τους, θα μπορούμε πιο συνειδητά και ασφαλέστερα να βρίσκουμε το καλύτερο δυνατό κούρδισμα για όλες τις τονικότητες.
Όλα τα συστήματα συγκερασμού βασίζονται στην παραδοχή ότι όλα τα φυσικά διαστήματα είναι λίγο μεγαλύτερα από όσο θα έπρεπε ώστε να "ταιριάζουν" σωστά μέσα στην οκτάβα. Τα περισσότερα τέτοια συστήματα "στενεύουν" περισσότερο ή λιγότερο, μερικές ή όλες τις καθαρές 5ες - "ανοίγοντας" τις αντίστοιχες καθαρές 4ες. Όσο λιγότερες καθαρές 5ες έχει "στενέψει" ένα σύστημα και συνεπώς όσο περισσότερες καθαρές έχει κρατήσει, τόσο μεγαλύτερες διαφορές υπάρχουν ανάμεσα στις τονικότητες. Ο ίσος συγκερασμός τις "στενεύει" όλες εξίσου - κατά 1/12 του κόμματος αφού, όπως είδαμε, οι 12 πέμπτες δίνουν μια συνολική απόκλιση ενός κόμματος, δηλαδή κάπου 2/100 του ημιτονίου (αφού το κόμμα είναι περίπου 24/100) - εξαφανίζοντας τις διαφορές ανάμεσα στις τονικότητες. Αυτή η απόκλιση είναι αποδεκτή στο αυτί, αν και δεν είναι πάντα αρκετή για να μας δώσει σωστές μεγάλες 3ες (το αμέσως επόμενης συγγενείας διάστημα), που είναι και το κυρίαρχο πρόβλημα. Σημαίνει όμως ότι το κούρδισμα με αρμονικές που εκ των πραγμάτων μας δίνει καθαρές 5ες, δεν είναι το ενδεδειγμένο!...
Παράδειγμα: Κουρδίζουμε 1η-6η χορδή με ταυτοφωνία (μι) μεταξύ ανοιχτής 1ης και αρμονικής στο 5ο τάστο της 6ης· 1η-5η χορδή με με ταυτοφωνία (μι) μεταξύ ανοιχτής 1ης και αρμονικής στο 7ο τάστο της 5ης (ή, το ίδιο, μεταξύ των δύο αρμονικών 5ης-6ης χορδής)· 2η-6η χορδή με ταυτοφωνία (σι) μεταξύ ανοιχτής 2ης και αρμονικής στο 7ο τάστο της 6ης (ή, το ίδιο, με αρμονικούς μεταξύ 1ης-2ης χορδής). Έχουμε λοιπόν "τέλειο" κούρδισμα μεταξύ 1ης, 2ης, 5ης και 6ης χορδής. Για δοκιμάστε όμως το ανοιχτό λα (5ηχ.) με το ντο# στη 2η χορδή: Στην καλύτερη περίπτωση, ανάλογα με την κατασκευή της κιθάρας και τους αρμονικούς που ενισχύει, ακούμε ένα μετρίως γρήγορο βιμπράτο (διακρότημα) που δείχνει πόσο "ανοιχτή" είναι αυτή η μεγάλη 3η (10η). Στη χειρότερη, μιά εντελώς φάλτσα συνήχηση! Το φυσικό διάστημα είναι εκείνο που, ακριβώς όπως και όταν κουρδίζουμε με αρμονικούς, δεν βιμπράρει καθόλου. Σε όσους το έχω δείξει, χωρίς εξαίρεση απαντούν ότι το ντο# τους φαίνεται πολύ χαμηλό - αυτό είναι αποτέλεσμα της πολύχρονης άσκησης της ακοής μας στο συγκερασμένο σύστημα, που άλλωστε κάνει και το σολφέζ δυσκολότερο από όσο πρέπει.
Στην πράξη, είναι εντελώς αδύνατο να κουρδίσουμε ακόμη και με "στενές" 5ες έτσι ώστε να ακούμε και φυσικές μεγάλες 3ες - και κανένα σύστημα συγκερασμού δεν το έχει επιτύχει αυτό, εκτός από κάποιες πρόσφατες ερευνητικές προσπάθειες στους υπολογιστές. Η προσπάθεια του συμβιβασμού έγκειται στο να μικρύνουμε τις 5ες τόσο ώστε να μην ενοχλούν, ώστε να καταφέρουμε να φτάσουμε σε μεγάλες 3ες που θα είναι φαρδύτερες μεν του κανονικού, αλλά και αυτές κατά το δυνατόν ανεκτές.
Στο δεύτερο μέρος του άρθρου θα προσπαθήσω να δώσω μερικές πρακτικές οδηγίες, δεδομένου όμως ότι οι λύσεις εξαρτώνται άμεσα από την κατασκευή του κάθε οργάνου και επομένως δεν υπάρχει ενιαία "συνταγή", ο καθένας πρέπει να μάθει να εφευρίσκει τη δική του. Επίσης, ευχαρίστως θα δεχόμουν τυχόν συγκεκριμένες απορίες ή ερωτήματα που οι αναγνώστες έχετε αντιμετωπίσει, ώστε να χρησιμοποιήσω κατά το δυνατόν παραδείγματα που να σας αφορούν.
Νίκος Παναγιωτίδης
panagiotidis@tar.gr
(Ιούνιος 2008)