H ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΣΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ
Το θέμα της επιρροής της μουσικής στον άνθρωπο έχει απασχολήσει τους φιλοσόφους και μελετητές εδώ και χιλιάδες χρόνια. Τις πρώτες αναφορές μάλιστα, τις συναντάμε στην αρχαία Ελλάδα.
Ο Πλάτωνας θεωρούσε ότι η μουσική μπορεί να επηρεάσει συναισθηματικά το άτομο είτε θετικά, είτε αρνητικά. Στο έργο του «Πολιτεία», αναφέρεται η μουσική ως το κυριότερο μέσο ανατροφής των παιδιών και των νέων (Καϊμάκης 2004). Επιπλέον, υποστήριζε ότι η μουσική έχει ηθοπλαστική δύναμη και μπορεί να διαμορφώσει σωστές προσωπικότητες, ικανές να στελεχώσουν την κοινωνία.
Ο Αριστοτέλης είχε αντιληφθεί την βαθιά επίδραση της μουσικής στα ανθρώπινα όντα. Επεσήμανε ωστόσο, ότι ο άνθρωπος θα είναι σε θέση να αντιληφθεί και εν συνεχεία να κατανοήσει βαθιά την ηθική αξία της μουσικής, υπό την προϋπόθεση ότι θα εξασκεί τη Μουσική Τέχνη. Επομένως, δεν αρκεί μόνο η μουσική ακρόαση για τη διαμόρφωση του χαρακτήρα ενός νέου ανθρώπου, αλλά χρειάζεται και η μουσική εκτέλεση.
Ο Πρωταγόρας επίσης, πίστευε στη βελτίωση της συναισθηματικής κατάστασης του ατόμου μέσω της μουσικής. Ωσαύτως, ας μην λησμονούμε και τη θεωρία του Ιπποκράτη περί του θεραπευτικού χαρακτήρα της μουσικής. Όπως είναι γνωστό, ο «πατέρας» της σύγχρονης ιατρικής χρησιμοποιούσε τη μουσική ως θεραπευτικό μέσο και παρατηρούσε την (θετική) της επίδραση στους ανθρώπους.
Η μουσική επομένως, ανέκαθεν ήταν και είναι ύψιστης συναισθηματικής αξίας για τους ανθρώπους, εφόσον μπορεί να επιδράσει στον χαρακτήρα, την προσωπικότητα καθώς και τον τρόπο σκέψης τους.
Αξίζει να σημειωθεί ότι υπάρχουν ορισμένα μουσικά χαρακτηριστικά, όπως είναι ο ρυθμός, η απρόσμενη αλλαγή τονικότητας, η εναλλαγή της έντασης, τα οποία επηρεάζουν το άτομο (αίσθημα συγκίνησης, χαράς, αύξηση καρδιακών παλμών, εφίδρωση).
Επιπροσθέτως, υπάρχουν ποικίλοι παράγοντες, οι οποίοι καθορίζουν την επίδραση της μουσικής στον ακροατή και είναι οι ακόλουθοι:
Α) Προσωπικοί
Οι προσωπικοί παράγοντες που μπορούν να καθορίσουν την επίδραση της μουσικής σε ένα άτομο είναι η ηλικία, το φύλο, το επάγγελμα, το μορφωτικό επίπεδο, αλλά και παράγοντες που συνδέονται με την ψυχοσυναισθηματική κατάσταση του ατόμου, όπως οι αναμνήσεις, η ευαισθησία, οι προσδοκίες. Σημαντικό ρόλο επίσης κατέχουν και οι γνώσεις του σε σχέση με τη μουσική.
Β) Κοινωνικοί
Στους κοινωνικούς παράγοντες ανήκουν: η οικογένεια, οι παρέες, το σχολείο, αλλά και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, τα οποία έχουν τεράστια δύναμη και δύνανται να επηρεάσουν προβάλλοντας αμφιβόλου αισθητικής μουσικά πρότυπα. Σε αυτό πολλές φορές κατέχουν σημαντικό ρόλο οι τεχνικές γνώσεις που έχει το άτομο περί μουσικής, αλλά και το πόσο καλλιεργημένο είναι μουσικά. Ως συνήθως, τα άτομα αυτά δεν επηρεάζονται τόσο εύκολα εν συγκρίσει με τα άτομα εκείνα που δεν έχουν τις απαραίτητες μουσικές γνώσεις.
Γ)Φυσικοί
Στους φυσικούς παράγοντες περιλαμβάνονται ο χώρος (αν είναι εσωτερικός ή εξωτερικός), οι καιρικές συνθήκες, η εποχή, η θέση στην οποία βρίσκεται ο ακροατής σε σχέση με τους συντελεστές, οι ακουστικές συνθήκες καθώς και το αν πρόκειται για ζωντανή ή ηχογραφημένη μουσική.
Τέλος, η δεδομένη περίσταση, ο αριθμός των ακροατών καθώς και η συμπεριφορά τους αποτελούν σημαντικό κοινωνικό παράγοντα. Ο καθοριστικός παράγοντας όμως που επιδρά στη σχέση του ατόμου με τη μουσική είναι ο συναισθηματικός και συγκεκριμένα η συναισθηματική κατάσταση στην οποία βρίσκεται ο ακροατής κατά τη διάρκεια της μουσικής ακρόασης, αλλά και η ιδιοσυγκρασία του. Φυσικά, οι παραπάνω παράγοντες αλληλοεπιδρούν και διαφέρουν από άτομο σε άτομο (McClennan 1977).
Συν τοις άλλοις, υπάρχουν ορισμένοι μηχανισμοί (Justin και Vastjall 2008), οι οποίοι συμβάλλουν στην πρόκληση συναισθημάτων μέσω της μουσικής και είναι οι ακόλουθοι:
Η συναισθηματική μετάδοση, κατά την οποία οι άνθρωποι μεταδίδουν ο ένας στον άλλον συναισθηματικές αντιδράσεις. Αυτό συμβαίνει κατά τη διάρκεια της μουσικής ακρόασης, όπου το άτομο «μιμείται» εσωτερικά την συναισθηματική έκφραση της μουσικής.
Η αξιολογική προσαρμογή, κατά την οποία ένα συναίσθημα προκύπτει, διότι ένα συγκεκριμένο κομμάτι συνδέθηκε με ένα αρνητικό ή με ένα θετικό συναίσθημα.
Ένας επιπλέον μηχανισμός είναι η οπτική φαντασία. Σύμφωνα με αυτή, ο ακροατής κατά τη διάρκεια της μουσικής ακρόασης συνδέει μια εικόνα με το συγκεκριμένο μουσικό κομμάτι προκαλώντας του ανάλογα συναισθήματα.
Η επεισοδιακή μνήμη επίσης, συμβάλλει σημαντικά στην πρόκληση συναισθημάτων, καθώς ο ακροατής συνδέει το συγκεκριμένο μουσικό κομμάτι με κάποιο ευχάριστο ή δυσάρεστο γεγονός που έχει βιώσει στο παρελθόν.
Επιπροσθέτως, ένας παράγοντας που δημιουργεί κάποιο έντονο συναίσθημα στον ακροατή είναι η μουσική προσδοκία. Συγκεκριμένα όταν ένα στοιχείο διακόψει ή καθυστερήσει την προσδοκία του ακροατή σχετικά με τη συνέχεια της μουσικής, τότε προκύπτουν συγκεκριμένα συναισθήματα. Τέλος, ένας ακόμη σημαντικός παράγοντας είναι τα αντανακλαστικά αυτού του μέρους του εγκεφάλου, το οποίο είναι υπεύθυνο για τους καρδιακούς παλμούς, για τη ρύθμιση της αναπνοής, καθώς και της πίεσης του αίματος.
Πολλοί μελετητές, ανάμεσά τους οι Stephen Davis και Jacob Jolij, έχουν αποκαλέσει τη μουσική χαρακτηριστικά ως τη «γλώσσα των συναισθημάτων», καθώς η μουσική αποτελεί μέσο επικοινωνίας και εκδήλωσης των συναισθημάτων του ατόμου και είναι ικανή να ενεργοποιήσει συναισθήματα και ορμόνες που επηρεάζουν άμεσα τη διάθεσή του. Από το γεγονός αυτό προκύπτει το ερώτημα «ποια η σχέση της μουσικής με το συναίσθημα;»
Ο Stephen Davies στο βιβλίο του «Musical Meaning and Expression» (1994), αναφέρει ότι η μουσική συνδέεται με την έκφραση των συναισθημάτων κι επισημαίνει ότι δεν είναι εφικτό οποιοδήποτε μουσικό όργανο να εκφράζει συναισθήματα. Επιπροσθέτως, ο Davis διατείνεται ότι ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται τη μουσική ως συνέχεια. Μία μουσική ακολουθία έχει νόημα σε σχέση με το τι προηγείται και με αυτό που έπεται. Επομένως, κάποιος που κατανοεί τη μουσική στην ουσία βιώνει την εμπειρία της ακρόασης του τρόπου με τον οποίο μία αλληλουχία από νότες δίνει τη θέση της στην επόμενη.
Σύμφωνα με τον καθηγητή μουσικολογίας και φιλοσοφίας Peter Kivy, είναι εσφαλμένο να ισχυριστεί ένα άτομο ότι είναι χαρούμενο ή λυπημένο εξαιτίας της μουσικής κι αυτό διότι ακούγοντας μουσική δεν προβαίνει στις πράξεις στις οποίες θα προέβαινε αν ήταν χαρούμενος ή λυπημένος. Η μουσική δεν παρουσιάζει τα ίδια τα συναισθήματα, αλλά την εικόνα τους. O Stephen Davis υποστηρίζει ότι ο ακροατής κατά τη διάρκεια της ακρόασης ενός λυπημένου κομματιού, αισθάνεται θλίψη κι αντιθέτως όταν ακούει ένα χαρούμενο κομμάτι αισθάνεται χαρά. Αυτά όμως τα συναισθήματα δεν είναι αυτούσια, αλλά υπάρχουν σε μία εξασθενημένη μορφή.
Εάν συγκρίνουμε τα συναισθήματα που βιώνει ένας άνθρωπος στην πραγματική του ζωή με εκείνα που αισθάνεται ακούγοντας ένα μουσικό έργο, θα παρατηρήσουμε ότι οι καθιερωμένες αντιδράσεις που προκαλούνται κατά την ακρόαση του μουσικού έργου δεν αφορούν απόλυτα σε πραγματικά συναισθήματα, επομένως δεν έχουν την ίδια βαρύτητα με εκείνα που βιώνει ο άνθρωπος στην πραγματική ζωή. Όταν λοιπόν ο ακροατής πιστεύει ότι ένιωσε κάποιο συγκεκριμένο συναίσθημα κατά τη διάρκεια της μουσικής ακρόασης, στην πραγματικότητα περιγράφει αυτό που αισθάνθηκε και όχι αυτό που βίωσε.
Συνοψίζοντας, είναι γεγονός ότι η μουσική επηρεάζει τον ακροατή και δημιουργεί ποικίλα συναισθήματα. Aνάλογα μάλιστα με τη μουσική που προτιμά να ακούει ένα άτομο, διακρίνουμε αφενός στοιχεία του χαρακτήρα του και της προσωπικότητάς του. Επιπροσθέτως, παρατηρούμε ότι η υιοθέτηση μίας μουσικής κουλτούρας δύναται να επηρεάσει την κουλτούρα και την ιδιοσυγκρασία του.
Ανάλογα με το αν αρέσει ή όχι στον ακροατή ένα μουσικό κομμάτι εκμαιεύονται διαφορετικά συναισθήματα.
Προκειμένου να γίνει κατανοητό το παραπάνω συμπέρασμα θα αναφέρω ακολούθως ένα πείραμα που περιγράφει ο καθηγητής John Sloboda στο βιβλίο του «Music and Emotion:Theory and Research». Το πείραμα αυτό διεξήχθη από τον M. Waterman, ο οποίος κατά τη διάρκεια μίας ακρόασης ζητούσε από τους ακροατές να πατήσουν ένα κουμπί όποτε αισθάνονταν κάτι. Το ηχογραφημένο υλικό στη συνέχεια ξαναπαιζόταν και αυτή τη φορά οι ακροατές το διέκοπταν στο σημείο όπου είχε πατηθεί προηγουμένως το κουμπί. Οι παρευρισκόμενοι έπρεπε σε αυτό το σημείο να πουν τι ακριβώς αισθανόντουσαν. Ο M. Waterman διαπίστωσε ότι παρόλο που το κουμπί είχε πατηθεί με κάποια ομοιογένεια, οι απαντήσεις διέφεραν, δεν είχαν κάποια συνοχή. Μελετώντας το παραπάνω πείραμα και παρατηρώντας τις αντιδράσεις των παρευρισκομένων, ο M. Waterman καταλήγει στο συμπέρασμα ότι τα συναισθήματα διακρίνονται σε δύο είδη:
Α) Στα εσωτερικά συναισθήματα, τα οποία δημιουργούνται από την ένταση που προκαλεί η μουσική δομή και
Β) Στα εξωτερικά συναισθήματα, τα οποία σχετίζονται με τις αναμνήσεις και τους συνειρμούς του ακροατή. Τα εξωτερικά συναισθήματα διακρίνονται με τη σειρά τους σε εικονικά και σε συνειρμικά. Οι εικονικές σχέσεις μεταξύ του συναισθήματος και της μουσικής βασίζονται σε κάποια επί μέρους στοιχεία, όπως είναι η ταχύτητα ή η ένταση της μουσικής και προκαλούν ενθουσιώδη συναισθήματα.
Τα συνειρμικά συναισθήματα ενεργοποιούνται μέσω κάποιου μουσικού ερεθίσματος παραπέμποντας όμως σε κάποιο γεγονός εξωμουσικό.
Συνοψίζοντας, το μουσικό συναίσθημα δεν είναι κάτι συγκεκριμένο και αντικειμενικό, αλλά είναι μία αφηρημένη έννοια, η οποία περικλείει το υποκειμενικό στοιχείο. Ωστόσο, παρά τη δυσκολία αυτή, η σχέση της μουσικής με το συναίσθημα έχει απασχολήσει και συνεχίζει να απασχολεί τους μελετητές ποικίλων επιστημονικών πεδίων. Ακόμη ένα σημαντικό στοιχείο όσον αφορά στα χαρακτηριστικά των συναισθημάτων είναι ότι τα συναισθήματα μπορούν να απομονωθούν. Αυτό συμβαίνει διότι υπάρχει μία συγκεκριμένη δομή του εγκεφάλου, μία ομάδα νευρώνων, η οποία ονομάζεται αμυγδαλή κι έχει άμεση σχέση με τα συναισθήματα (ιδίως με το φόβο) και με τις αντιδράσεις σε αυτά. Χαρακτηριστικό είναι ότι οι ασθενείς που έχουν υποστεί τραύμα στη συγκεκριμένη δομή του εγκεφάλου, αδυνατούν να αναγνωρίσουν τα δυσάρεστα συναισθήματα και ιδιαίτερα το αίσθημα του φόβου.
Παρόλα αυτά δεν διαθέτουμε μία ξεκάθαρη εικόνα για τη λειτουργία και ανάπτυξη των μουσικών και εν γένει των συναισθηματικών αποκρίσεων. Το σίγουρο είναι ότι η μουσική, αποτελεί έναν πολύ σημαντικό παράγοντα σε όλα τα επίπεδα της ανθρώπινης ύπαρξης. Η Μουσική Τέχνη είναι για τον άνθρωπο βάλσαμο ψυχής, έκφραση ήθους, αγωγή πνεύματος.
Ως επίλογο, παραθέτω μία φράση του Γερμανού φιλόσοφου Αrthur Schopenhauer: «Η επίδραση της μουσικής στον άνθρωπο είναι τόσο πιο ισχυρή και διεισδητική από την επίδραση που ασκούν σ' αυτόν οι άλλες τέχνες, επειδή οι άλλες τέχνες εκφράζουν τις σκιές των πραγμάτων, ενώ η μουσική την ουσία τους.»
Βιβλιογραφία:
Davies, S. 1994. Musical Meaning and Expression. Cornell University Press, Ithaca
Justin P.N. και Vastfjall D. '' Emotional Responses to music:The need to consider underlying mechanisms'', Cambridge University Press 2008 (31):559-575
Καϊμάκης, Π.2004. Φιλοσοφία και μουσική. Η μουσική στους Πυθαγορείους, τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη και τον Πλωτίνο. Μεταίχμιο, Αθήνα.
Kivy, P. 1993. The fine art of repetition, Essays in the philosophy of music. Cambridge University Press, Cambridge
ΜcClennan, R.1977. Οι θεραπευτικές δυνάμεις της μουσικής. Μεταφρ. Εύα Πέππα. Fagotto, Αθήνα.
Γιώτα Ευταξία
(Οκτώβριος 2019)
gteftaxia@gmail.com
Φοιτήτρια του Τμήματος Μουσικών Σπουδών
του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών
Τεχνική επιμέλεια σελίδας Κώστας Γρηγορέας
(Η επιμέλεια του κειμένου είναι ευθύνη του αρθρογράφου)
